________________
૨૦૫
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ | સૂત્ર-૪૭, ૪૮ બંધરૂપ સંસાર છે અને બંધથી મુક્તિરૂપ મોક્ષ છે એ કલ્પનામાત્ર બને. વાસ્તવિક કોઈ બંધાયેલું છે અને તે બંધાયેલો પુરુષ બંધનથી મુક્ત થયેલો છે તેમ કહી શકાય નહિ; કેમ કે જો બધ્યમાન એવો આત્મા જ ન હોય તો બંધનથી બંધાયેલું કોઈ નથી તેમ સિદ્ધ થાય અને બધ્યમાન એવો આત્મા હોય છતાં બંધનરૂપ આત્માથી અતિરિક્ત કર્મ ન હોય તો સંસાર અવસ્થામાં કેવલ જીવ છે, તેથી બંધન વગરનો છે તેમ માનવું પડે અને મુક્ત અવસ્થામાં કેવલ જીવ છે, તેથી બંધથી મુક્ત થયેલો છે તેમ કહી શકાય નહિ. કેવળ કલ્પનાથી જ બંધરૂપ સંસાર છે અને બંધથી મુક્તિરૂપ મોક્ષ છે એમ કહી શકાય.
કેવી માન્યતા સ્વીકારનારના મતમાં બંધ અને મોક્ષની ઉપપત્તિ થઈ શકે તે આ પ્રકારે યુક્તિથી ઉપદેશક યોગ્ય શ્રોતાને બતાવે, જેથી યોગ્ય શ્રોતાને સ્થિર નિર્ણય થાય કે ભગવાનનાં વચનમાં આ પ્રકારે બંધમોક્ષની વ્યવસ્થા છે. માટે સર્વજ્ઞનું વચન જ એકાંત પ્રમાણ છે. II૪૭/૧૦પા અવતરણિકા -
बध्यमानबन्धने एव व्याचष्टे - અવતરણિકાર્ય :
બધ્યમાન અને બંધનને જ કહે છે – ભાવાર્થ :
સૂત્ર-૪૬માં કહેલ કે બધ્યમાન અને બંધનનો સદુભાવ હોતે છતે બંધ અને મોક્ષની ઉપપત્તિ છે, તેથી જિજ્ઞાસા થાય કે બધ્યમાન કોણ છે અને બંધન શું છે ? તે સ્પષ્ટ કરવા અર્થે કહે છે –
સૂત્ર :
વધ્યમાન શાત્મા, વન્દને વસ્તુસત વર્મા ૪૮/૧૦૬TI સૂત્રાર્થ :
બધ્યમાન આત્મા છે, બંધન વસ્તુરૂપે સત્ કર્મ છે. II૪૮/૧૦કી. ટીકા :
तत्र 'बध्यमानः' स्वसामर्थ्यतिरोधानेन पारवश्यमानीयमानः, क इत्याह-'आत्मा' चतुर्दशभूतग्रामभेदभिन्नो जीवः प्रतिपाद्यते, तथा बध्यते मिथ्यात्वादिभिर्हेतुभिरात्मा अनेनेति 'बन्धनम्,' किमित्याह-'वस्तुसत्' परमार्थतो विद्यमानं 'कर्म' ज्ञानावरणादि अनन्तानन्तपरमाणुप्रचयस्वभावमत एव मूर्त्तप्रकृतीति ।
अत्रात्मग्रहणेन सांख्यमतनिरासमाह, यतस्तत्रोच्यते -
