________________
પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ અને પ્રદેશ – આ ચાર પ્રકારનાં બંધનોથી સર્વ રીતે રહિત બનીને મુક્ત જીવ સ્વભાવત: ઉપર તરફ ગતિ કરે છે. અન્ય કર્મબંધનોથી યુક્ત સર્વ જીવો વિદિશાઓને છોડીને, ચારે દિશાઓ, ઉપર અને નીચેની તરફ ગમન કરે છે.
મુક્ત જીવ સ્વભાવત: ઊર્ધ્વગમન કરે છે, તેનાં અનેક કારણો છે. તેનો પૂર્વ જન્મોનો અભ્યાસ તેને ઊર્ધ્વ પ્રતિ ગતિ કરવા પ્રેરે છે, જેવી રીતે કુંભાર ચાકને લાકડીથી ગોળ ફેરવવાનું બંધ કરે તોપણ પૂર્વ સંસ્કારવશ તે ગોળ ફર્યા કરે છે.
બીજું કારણ એ છે કે તે અસંગ - સંગરહિત બની જાય છે. જેવી રીતે માટીના લેપથી આલિપ્ત તૂમડું, લેપ દૂર થતાં જ સ્વભાવત: પાણીની ઉપર આવી જાય છે.
ત્રીજું કારણ એ છે કે તેનું કર્મબંધન ઉચ્છિન્ન થઈ જાય છે. જેવી રીતે એરંડનું બીજ, કોષ ફાટતા જ એકદમ ઉપરની તરફ જાય છે..
ચોથું કારણ એ છે કે મુક્ત જીવન ઊર્ધ્વગમન કરવાનો સ્વભાવ જ છે. જેવી રીતે અગ્નિની જવાળાઓ નિવૃત પ્રદેશમાં ઉપરની તરફ જ જાય છે.
આ બાર ગાથાઓમાં જીવ દ્રવ્યનું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે.
અજીવ દ્રવ્ય (૧૫)
अज्जीवो पुण णेओ पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं। कालो पुग्गल मुत्तो रुवादिगुणो अमुत्ति सेसा दु॥ १५ ॥ ગની પુનઃ શેરઃ પુનઃ ધર્મ અધર્મ: ગારમ્ નઃ પુનઃ મૂર્તઃ હારિ: અમૂર્તા રોષા: તુ II ૨૯ IL
પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ તથા કાળ એ પાંચ પ્રકારના અજીવ દ્રવ્યોમાં રૂપ, રસ, ગબ્ધ અને સ્પર્શથી યુક્ત હોવાને કારણે પુગલ મૂર્તિક છે અને અન્ય શેષ દ્રવ્યો અમૂર્તિક છે એમ જાણવું. ૧૫. ;
અહીં અજીવ દ્રવ્યનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તેના પાંચ પ્રકાર છે :
૧૪
