________________
શતકસંદોહ
ચોથા ‘સંસ્થાનવિચય’માં શું ચિંતવવું ? તે બતાવે છે. જિનેશ્વર ભગવાને ઉપદેશેલ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યોનાં લક્ષણ, આકૃતિ આધાર, પ્રકાર, પ્રમાણ અને ઉત્પાદ-વ્યય - ધ્રૌવ્યાદિ પર્યાયો ચિંતવે વળી
૧૩૪
જિનોક્ત અનાદિ - અનંત પંચાસ્તિકાયમય લોકને નામાદિનામ-સ્થાપના - દ્રવ્ય - ક્ષેત્ર - કાળ - ભાવ-પર્યાય-લોક ભેદથી ૮ પ્રકાર તથા અધો - મધ્ય - ઉર્ધ્વ એમ ત્રણ પ્રકારે ચિંતવે, એમાં ઘમ્મા આદિ સાત પાતાલ ભૂમિઓ, ઘનોદધિ આદિ વલયો, જંબુદ્રીપ-લવણાદિ અસંખ્યદ્વીપો - સમુદ્રો, નરકો, વિમાનો, દેવતાઈ ભવનો તથા વ્યંતરનગરોની આકૃતિ, આકાશ-વાયુ આદિમાં પ્રતિષ્ઠિત શાશ્વત લોકવ્યવસ્થાનો પ્રકાર ચિંતવે, વળી સાકાર, નિરાકાર ઉપયોગ સ્વરૂપ, અનાદિઅનંત, તથા શરીરથી જુદો, અરૂપી, સ્વકર્મનો કર્તાભોક્તા જીવ ચિંતવે, વળી જીવનો સંસાર, સ્વકર્મથી નિર્મિત, જન્માદિ જળવાળો, કષાયરૂપી પાતાલવાળો, સેંકડો વ્યસનો (વ્યસન-દુઃખો) રૂપી જળચર જીવોવાળો, (ભ્રમણકારી) મોહરૂપી આવર્તવાળો, અતિભયાનક, અજ્ઞાનપવનથી પ્રેરિત ઈષ્ટ અનિષ્ટ સંયોગ - વિયોગરૂપી તરંગમાળાવાળો અનાદિઅનંત અશુભસંસાર ચિંતવે. વળી તેને તરી જવા માટે સમર્થ, સમ્યગ્દર્શનરૂપી સારા બંધનવાળું, નિષ્પાપ, અને જ્ઞાનમય સુકાનવાળું ચારિત્રરૂપી મહાજહાજ, ચિંતવે તે પણ આશ્રવ - નિરોધાત્મક સંવર (ઢાંકણો)થી છિદ્રરહિત કરાયેલું, તપરૂપી પવનથી પ્રેરિત અધિક શીઘ્ર વેગવાળું, વૈરાગ્યરૂપી માર્ગે પડેલું, અને દુર્ધ્યાનરૂપી તરંગોથી અક્ષોભાયમાન, મહાર્કિમતી શીલાંગરૂપી રત્નોથી ભરેલા (તે મહાજહાજ) પર આરૂઢ થઈને મુનિરૂપી વેપારીઓ જે રીતે શીઘ્ર નિર્વિઘે મોક્ષનગરે પહોંચી જાય છે, વળી એ નિર્વાણનગરમાં જ્ઞાનાદિ ત્રણ રત્નના વિનિયોગમય એકાન્તિક, બાધારહિત, સ્વાભાવિક, અનુપમ અને અક્ષયસુખને જે રીતે પ્રાપ્ત કરે છે, તે ચિંતવે વધુ શું કહેવું ? જીવાદિ પદાર્થના વિસ્તારથી સંપન્ન અને સર્વ નયસમૂહમય સમસ્ત સિદ્ધાંત - અર્થને ચિંતવે. ૫૨થી ૬૨.
