Sambodhi

SR No.: 014027
Original Sutra Author: N/A
Author: Dalsukh Malvania, H C Bhayani, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1980
Total Pages: 304
Language: English, Hindi, Gujarati
Classification: Seminar & Articles
File Size: 18 MB

Page 158

४८
श्रीन्यायसिद्धान्तप्रवेशकन्थिका नाशात् , श्येनाद्रिसंयोगजनकक्रियानाशेऽपि तस्य नाशाऽदर्शनात् । किन्तु विभागरूपगुणान्तरादेव भवतीति ।
नन्वेवं सति संयोगं प्रति क्रियाया कथमसमवायिकारणत्वम् ! संयोगनाश जनकनाशप्रतियोगित्वाऽभावेन समवायिकारणसदृशत्वाऽभावात् ।
सत्यम् । अत एव पूर्वाचार्यैः 'तत्रासन्नं जनकम्' इत्यस्ये)वाऽसमवायिकारणलक्षणमुक्तम् । तच्च घटत एव । मेषसंयोगरूपकार्यसमवायिकारणे मेषे क्रियाया आसन्नत्वात् समवायेन सत्त्वात् । अस्माभिस्तु असमवायि कारणपदस्य प्रवृत्तिनिमित्तमात्रमुक्तम् । तेन माऽस्मदुक्तेर्व्याघातः शङ्क्यः । शास्त्रकारा हि तथैव प्रायशो वदन्ति । पश्य, पृथिव्यादीनां गन्धवतोत्यादि लक्षणानि न सर्वासु पृथिव्यादिषु वर्तेते (र्तन्ते)। उत्पन्नविनष्टपृथिव्यादिषु कुत्र वर्तते गन्धः? उत्पन्न द्रव्यं क्षणमात्रं निर्गुणं निष्क्रियं च तिष्ठतीति नियमात् । तस्मादेवंजातीयकानां लक्षणवाक्यानां जातिघटितलक्षणे तात्पर्यमवसेयम् । इदं च प्रकृते समवायिकारणसादृश्यावच्छेदकगुणत्वकियात्वान्यतरजातिमत्वे समवायिकारणसदृशमित्यस्य तात्पर्य" गृ(ग्रा)ह्यम् ।
कथं घटत इति चेत् ? ।
इत्थम् । पूर्वोक्तप्रकारेण घटकार्यसमवायिकारणकपालसादृश्यं कपालसंयोगेऽस्ति । तदवच्छेदकं गुणत्वं जातं वा न वेति स्वयमेव विचारय ।
विचारितम् । कपालसंयोगस्य गुणत्वात् तवृत्तिसादृश्यावच्छेदकं गुणत्वं जातमिति ।
तहिं इदं विचारय-अवयविसमवेतगमनादिक्रियां प्रति पादसमवेतगमनक्रिया समवायिकारणमस्ति न वा ?
अस्ति । यथा घटरूपं प्रति कपालरूपमिति ।
पश्य तहिं, अवयविक्रियानाशोऽवयवक्रियानाशादेव भवतीति। अवयविक्रियानाशजनकनाशा(शो)"5"वयविनाशो"ऽवयवक्रिया नाशश्चेति प्रोक्त रूपेणाऽवयविक्रियासमवायिकारणस्याऽवयविनः सादृश्यमवयव क्रियायां वर्तत इति सादृश्यावच्छेदक क्रियात्वं, तच्च संयोगजनकक्रियायामध्यस्तीति काऽव्याप्तिशङ्का ?
अपरं प्रष्टव्यं वा ? सुखेन प्रष्टव्यम् ।
सादृश्यं यदि जातिघटितं तदा ज्ञानादीनामिच्छाधसमवायित्वं कुतो न । तथा हि-इच्छा तस्यैव जायते यश्चेष्टत्वेनेष्टसाधनत्वेन वा पूर्व ज्ञातं भवति । यथा'ज्ञानं मदिष्टं' 'गुरुश्व ज्ञानसाधनम्' इति । येन प्रथमतो ज्ञानं तस्यैव मे ज्ञान