________________
૪
જીવન-દર્શન સંસારચક, ગાંધર્વગાન, હસ્તિનિયંત્રણ, ભગવાન બુદ્ધની ભવ્ય મૂર્તિ, યશોધરા, રાહુલ અને બુદ્ધનું ભાવવાહી ચિત્ર, ભગ્રદૂત, ઈંદ્રને પ્રણત્સવ, બુદ્ધપરિનિર્વાણ, જાતમાળામાંના ક્ષાંતિવાદ આદિ પ્રસંગે, સર્વોત્તમ ભાતચિત્ર (Designs) અવલોકિતેશ્વર, યક્ષદંપતી અને મારવિજય વગેરે ચિત્રે એક પછી એક મીટ માંડીને અવકે છે. યાત્રિને ચિત્રદર્શનનું પર્યાવસાન કલાસમાધિમાં થાય છે.
આ કાવ્યના ત્રણ ખંડો છેઃ (૧) પ્રકૃતિની લીલામાં અજન્તાના યાત્રીનું પ્રયાણ, (૨) અજન્તાના ભૂતકાળનું દર્શન, (૩) ચિત્રદર્શન.
- કાવ્યને પ્રથમ ખંડ પ્રકૃતિ અને માનવહદયના મધુર મિલનનું મનેહર ચિત્ર છે. ધૂની કલાકાર પ્રકૃતિના ઉસંગમાં સૂવે છે. એને જાગૃત કરવા પ્રકૃતિનાં પરિજને ગીતધૂન મચાવી રહ્યાં છે. સાંભળોઃ
અનિલદલ બજાવે કુંજમાં પિસી બંસી, તરુવર વરશાખા નૃત્યની ધૂન ચાલે, વિહગગણ મધુરા સૂરથી ગીત ગાય,
ખળ ખળ ખળ નાદે નિઝરે તાલ આપે. સંગીતની આ રમઝટ વચ્ચે ઉષાસુંદરી કેમળ કરપ ફેરવી યાત્રીને ઉઠાડે છે. યાત્રી સફાળો ઉઠે છે, પણ ઉષા પ્રત્યે સ્નેહભરી નજર નાખવા એ રોકાતા નથી. એ તે ઝટઝટ સાદડી વાળી, યેષ્ઠિકા હાથમાં લઈ ચિત્રઝોળી કાંધે ભરાવીને ઉતાવળો ઉતાવળ ચાલી નીકળે છે. પરંતુ એને માર્ગ કોણ બતાવશે? સરિતાસુંદરી એની સખી બની આમ તેમ ઝટપટ ચાલતી એને આનંદથી માર્ગ બતાવે છે. નિયત સ્થાને પહોંચવાની યાત્રીની કેટલી તીવ્ર ઉત્કંઠા છે, તેનું નીચેની પંક્તિઓમાં સુંદર દર્શન થાય છે?
પળ પળ વધતે તે યાત્રી આતુરતામાં, પળ પળ વધતું તે રૂપ કલ્લેલિનીનું પળ પળ વધતા તે પહાડ ઉંચા સૂતેલા,
પળ પળ વધતે તે ભાનુ આકાશ માર્ગે. પહાડની કરાડ પરની સોપાનમાળ જોતાં વેંત જ યાત્રીનું હૃદય અભિનવ આનંદથી ઉભરાય છે.
દગ સમીપ પડે ત્યાં એક સોપાનમાળા,
અભિનવ ઉર રંગે યાત્રી ત્યાં પાદ દેતે. અહીં કાવ્યને પહેલો ખંડ પૂરો થાય છે. (૨) બીજા ખંડમાં અજન્તાનું ઇતિહાસ દર્શન છે. આ દર્શન કરવા જેવું છે. જુઓ :
