Yatindrasuri Diksha Shatabdi Samrak Granth

SR No.: 012036
Original Sutra Author: N/A
Author: Jinprabhvijay
Publisher: Saudharmbruhat Tapagacchiya Shwetambar Shree Sangh
Publication Year: 1997
Total Pages: 1228
Language: Hindi, English, Gujarati
Classification: Smruti_Granth & Articles
File Size: 68 MB

Page 1177

૧૪
શ્રી યતીન્દ્રસૂરિ દીક્ષાશતાબ્દિ ગ્રંથ નેમનાથ લગ્નના લીલા તોરણેથી પાછા ફરી ગિરનાર ઉપર ચાલ્યા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથની સ્તુતિના છે આ ઉપરાંત મહાવીર, નેમનાથ જાય છે. પોતાના જ ભાઈ ભરતની સાથે યુદ્ધ ખેલતા બાહુબલિ, આદિ તીર્થકરો, વિહરમાન જિનેશ્વર સીમંધર સ્વામી, મહાવીરના ભાઈને મારવા ઉગામેલી મૂઠીથી વૈરાગ્ય ભાવ જાગ્રત થતાં જ મુખ્ય ગણધર ગૌતમસ્વામી, સરસ્વતી, પદ્માવતી આદિ દેવીઓની કેશલોચ કરવા પ્રેરાય છે. કોશા-વેશ્યામાં પોતાની મોહાંધતાને સ્તુત્યાત્મક છંદરચનાઓ થઈ છે. કારણે પિતાના થયેલા મરણને પણ પોતે જાણી શક્યા નહીં એ સક્ઝાય, સ્તવન, પૂજા, થોય (સ્તુતિ), ચૈત્યવંદન, ચોવીશી પશ્ચાત્તાપનો ભાવ સ્થૂલિભદ્રને રાજ્યનું મંત્રીપદ ઠુકરાવીને વીશી, ગહૂળી - એ બધાં જૈન સંદર્ભ ધરાવતાં કાવ્યસ્વરૂપો છે. દીક્ષાજીવન અંગીકાર કરવા તરફ વાળે છે. લગ્નની પ્રથમ રાત્રિએ - સઝાય એક લઘુ કાવ્યપ્રકાર છે. આમ તો સક્ઝાય એટલે જંબૂસ્વામીના બ્રહ્મચર્યનો પ્રભાવ પ્રભવ નામના ચોરને પણ સ્વાધ્યાય. એ રીતે ધર્મચિંતન કે અધ્યાત્મચિંતન માટેની એ રચના દીક્ષાસ્વીકાર માટે પ્રેરે છે. આમ અસંખ્ય જૈન કથાઓમાં રાજવીઓ, છે. મુખ્યત્વે એમાં ધાર્મિક આચારવિચારોનું તેમજ એ માટેની દષ્ટાંત શ્રેષ્ઠીઓ, ગૃહસ્થો છેવટે સંયમ-વૈરાગ્ય-તપને માર્ગે પળે છે. કથાઓનું એમાં સંક્ષેપમાં નિરૂપણ હોય છે. જેમકે “સમ્યક્તના કાવ્યસ્વરૂપો અને જૈન સંદર્ભ
૬૭ બોલની સઝાય,’ ‘સામાયિકના કર દોષની સજ્જાય'; કામ- મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યનાં કેટલાક કાવ્યસ્વરૂપો જૈન
ક્રોધ-મોહ-લોભની સઝાય, તેમજ “શૂલિભદ્ર સઝાય,’ ‘હીરવિજયસૂરિ સાધુકવિઓને હાથે ખેડાયાં ને વિકસ્યાં છે. દા.ત. રાસ/રાસા સ્વરૂપ
નિર્વાણ સક્ઝાય,’ ‘દશાર્ણભદ્રની સઝાય,’ ‘ઇલાચીકુમારની મૂળમાં રાસ એ મંદિરમાં વર્તુળાકારે સમૂહનૃત્ય સાથે તાલબદ્ધ
સઝાય,' “આષાઢભૂતિની સક્ઝાય.' રીતે ગાવા માટેની લધુ ભાવપ્રધાન રચના હતી. પણ ધીમે ધીમે સ્તવન એ પણ જિનમંદિરમાં ગાવા માટેનું ભક્તિભાવસભર એમાં કથનતત્ત્વ ઉમેરાઈને દીર્ઘકૃતિ માટે “રાસ/રાસા' સંજ્ઞા પ્રયોજાવા ગેય પદ છે. જેમાં મુખ્યત્વે તીર્થંકરના રૂપગુણ, મૂર્તિની શોભા, લાગી. જૈન સાધુઓએ અસંખ્ય રાસાઓ લખ્યા. આપણે આગળ
એથી હૃદયમાં જાગતો ઉલ્લાસ-આદિનું ગાન કરવામાં આવે છે. જોયું તેમ ગુજરાતી સાહિત્યની ઉપલબ્ધ કૃતિઓમાં સૌથી જૂનામાં
પણ ભગવાનની આ સ્તવના ઉપરાંત ચૈત્યો, તીર્થો, પર્યુષણ આદિ જૂની રચના ‘ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ” એ જૈન સાધુ સાલિસૂરિકૃત
ધાર્મિક પર્વો વગેરેની પણ સ્તવન-રચનાઓ વિપુલ પ્રમાણમાં થઈ રચના છે. પછી તો કોઈ મહાનદની જેમ એ પ્રકાર અસ્મલિત
છે “ચોવીશી' એ ક્રમશઃ વર્તમાન ચોવીસેય તીર્થકરોની સ્તવનાનો વહેતો જ રહ્યો છે. જોકે એ હકીકત સ્વીકારવી જોઈએ કે મોટા
પદસમૂહ છે. એ જ રીતે વિહરમાન વીસ જિનેશ્વરોની સ્તવનાના ભાગની આવી રાસરચનાઓ કાવ્યસૌંદર્યના ઊંચા ઉન્મેષો સિદ્ધ
પદસમૂહને ‘વીશી' કહે છે. થોય (સ્તુતિ) એ પણ સ્તવન જેવો કરતી નથી.
લઘુ પદપ્રકાર છે જે મુખ્યત્વે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ જેવી ક્રિયાવિધિઓમાં
કાઉસગ્ગ (કાયોત્સર્ગ) સમાપ્ત કરતી વેળાએ પ્રકટપણે ગવાય છે. ફાગુપ્રકાર પણ જૈન સાધુ કવિઓએ જ ખેડ્યો છે. પ્રાગુનરસિંહયુગમાં
ચૈત્યવંદન’એ દેવવંદનની વિધિ વેળાએ ગાવા માટેની લઘુ રચના છે. સિરિલિભદ્ધફાગ' જેવી જિનપદ્મસૂરિની રચેલી આરંભની ફાગુરચના પ્રાપ્ત થાય છે. પછી તો જૈન-જૈનેતર કવિઓએ આ
‘પૂજા' સંજ્ઞા એક ચોક્કસ જૈન સંદર્ભ ધરાવે છે. જૈન પ્રકારને પણ ખૂબ ખેડ્યો-વિકસાવ્યો છે. “બારમાસા” એ બંને
દહેરાસરોમાં અવારનવાર ત્રિગડા ઉપરના સિંહાસને પ્રભુજીની પરંપરામાં વિકસેલો પ્રકાર છે. પણ એમાંયે નરસિંહ પૂર્વેની
ધાતુની મૂર્તિ પધરાવીને, પુષ્પ, ફળ, અક્ષત, જળ, ચંદન, ધૂપ,
દીપ અને નૈવેદ્ય - એ આઠ પ્રકારે ક્રમશઃ પૂજનવિધિ કરતા જઈને નેમિનાથ ચતુષ્કટિકા' જેવી રચના જૈન કવિ વિનયચંદ્રની પ્રાપ્ત
જે પૂજા ભણાવવામાં આવે છે તે સમયે ગાવા માટેની જે રચના થાય છે. એ જ રીતે મધ્યકાલીન ગુજરાતીનું જૂનામાં જૂનું રૂપકકાવ્ય
તેને “પૂજા' કહેવામાં આવે છે. વિધવિધ દેશીઓમાં અને વિવિધ ‘ત્રિભુવનદીપકપ્રબંધ’ પણ જૈન સાધુકવિ જયશેખરસૂરિનું મળે છે.
લયછટાઓમાં વાજિંત્રોની સૂરાવલિના સથવારે આ ‘પૂજા’ઓનું ‘વિવાહલો' સ્વરૂપવાળી જૈન કવિઓની રચનામાં એક ચોક્કસ
સામુદાયિક ગાન ભક્તિ ઓચ્છવનો એક અનેરો માહોલ ઊભો કરે ધાર્મિક સંદર્ભ પ્રાપ્ત થાય છે. કૃતિનું નામ હોય ‘જિનચંદ્રવિવાહલો.’
છે. આવી પૂજા-રચનાઓમાં પંડિત વીરવિજયજીની પૂજા સૌથી તો અહીં પ્રશ્ન થાય કે સાધુ અને વિવાહ ? પણ અહીં કાવ્યનાયક
વિશેષ પ્રચલિત બની છે. - સાધુ સંયમસુંદરી કે મોક્ષસુંદરીને વર્યા એમ નિરૂપણ હોય.
‘વેલી' સ્વરૂપસંજ્ઞા ઘણું ખરું ચરિત્રાત્મક કાવ્ય માટે જૈન દીક્ષા પ્રસંગ નિમિત્તે કૃતિ સમગ્ર ચરિત્રલક્ષી પણ બને.
સાહિત્યમાં પ્રયોજાયેલી જણાય છે. દા.ત. ‘શુભવેલી,’ ‘શ્રી યૂલિ‘છંદ' સંજ્ઞાવાળી જે નાનીમોટી રચનાઓ મધ્યકાલીન
ભદ્રની શિયળવેલી,’ ‘સુજસવેલિ ભાસ' વગેરે “ગહૂળી' એટલે ગુજરાતીમાં મળે છે તેમાંની મોટા ભાગની તો જૈન રચનાઓ છે.
પાટલા કે બાજઠ પર ઘઉં (કે અક્ષત)ની સ્વસ્તિક આદિ મંગલ રણમલ્લ છંદ' જેવી જૂજ જૈનેતર રચનાઓની તુલનામાં ચારણી
આકૃતિ રચીને સાધુભગવંતના સામૈયા ટાણે એમનું સ્વાગત કરતી વપરાશના છંદોલયની છટામાં ગાન કરતી “રંગરત્નાકર નેમિનાથ
વખતે ગાવાની રચના. પં. વીરવિજયજીએ રચીને કેટલીક ગહૂળીઓ છંદ' (લાવણ્યસમયકૃત), ‘ગુણરત્નાકર છંદ' (સહજસુંદરકૃત) આદિ જૈન સમાજમાં પ્રચલિત થઈ છે. છંદ સ્વરૂપની બહુસંખ્ય રચનાઓ જૈન કવિઓની છે. સૌથી વધારે
મધ્યકાળમાં બાલાવબોધ, સ્તબક, ટબો, ઔક્તિક, બોલી વગેરે છંદો સ્તુતિ-પ્રશસ્તિના રચાયા છે એમાંયે સૌથી વિશેષ ત્રેવીસમાં
ગદ્યપ્રકારો છે. આ પ્રકારો પણ જૈન સાધુઓને હાથે જ મુખ્યતયા