Yatindrasuri Diksha Shatabdi Samrak Granth

SR No.: 012036
Original Sutra Author: N/A
Author: Jinprabhvijay
Publisher: Saudharmbruhat Tapagacchiya Shwetambar Shree Sangh
Publication Year: 1997
Total Pages: 1228
Language: Hindi, English, Gujarati
Classification: Smruti_Granth & Articles
File Size: 68 MB

Page 1176

૧૩
જૈન ધાર્મિક સંદર્ભ અને મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય પરિચય મળે છે. આ જ કવિની ‘ચોસઠ પ્રકારી પૂજા'માં આઠ લૌકિક કથાઓ આપવા ઉપરાંત 'ત્રિભુવનદીપકપ્રબંધ' જેવી પ્રકારના કર્મબંધોનું નિરૂપણ કરતી, પ્રત્યેક કર્મની અષ્ટપ્રકારી મધ્યકાલીન ગુજરાતીની પહેલી રૂપકકથા પણ જૈન સાધુ કવિ એવી ચોસઠ પૂજાઓ છે. એમાં પ્રત્યેક કર્મના દૃષ્ટાંત રૂપે આવતી, જયશેખરસૂરિ પાસેથી પ્રાપ્ત થાય છે. પૂર્વભવને આલેખતી સંક્ષિપ્ત કથાઓ પણ મળે છે. ઉપાધ્યાય દસ્તાવેજી મૂલ્ય ધરાવતી સામગ્રી યશોવિજયજીએ ‘દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ” અને “સમક્તિના સડસઠ
ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અને ઐતિહાસિક વ્યક્તિવિશેષોનું બોલની સઝાય' જેવી, જૈન સિદ્ધાંતોને નિરૂપતી રચનાઓ કરી
નિરૂપણ કરતું સાહિત્ય પણ જૈનકવિઓને હાથે રચાયું છે જૈન છે. પ્રાગુનરસિંહયુગમાં (સં. ૧૩૨૭ | ઇ.સ. ૧૨૭૧માં) રચાયેલા
ગુજરાતી સાહિત્યની આ એક વિશેષતા રહી છે. જૈનેતર સાહિત્યમાં અજ્ઞાત કવિના ‘સમક્ષેત્રિરાસુ'માં જૈન ધર્મમાં અતિ પવિત્ર ગણાયેલાં
‘કાન્હડદે પ્રબંધ' કે “રણમલછંદ' જેવી ઐતિહાસિક ઘટનાનું જિનમંદિર, જિનપ્રતિમા, જ્ઞાન, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા
નિરૂપણ કરતી રચનાઓ અપવાદ રૂપે, જૂજ મળે છે. જ્યારે જૈન - એ સાત પુણ્યક્ષેત્રોની ઉપાસનાનું નિરૂપણ છે. ‘૩૪ અતિશય
સાહિત્ય આ બાબતમાં એકદમ જુદું તરી આવે છે. સ્તવન,’ ‘બાર વ્રત સઝાયરાસ,’ ‘બાર ભાવના સંધિ,’ ‘સિદ્ધાંત
વિમલમંત્રી (‘વિમલપ્રબંધ'), રાજા કુમારપાળ (‘કુમારપાળ ચોપાઈ' જેવી અસંખ્ય લઘુ રચનાઓ ઉપરાંત જૈન સિદ્ધાંતોની
રાસ'), મહામાત્ય વસ્તુપાળ અને તેજપાળ (‘વસ્તુપાળ-તેજપાળરાસ') સરળ સમજૂતી માટે અસંખ્ય બાલાવબોધો પણ રચાયા છે. જેવા
જેવા રાજપુરુષોનાં ચરિત્રો, સમ્રાટ અકબરના ખાસ નિમંત્રણથી કે ‘પડાવશ્યક બાલા.,’ ‘નવતત્ત્વ બાલા’,’ ‘જીવવિચારગ્રંથ
ફત્તેહપુર સિક્રી જઈ અકબરને પ્રભાવિત કરી અમારિ-ઘોષણા બાલા”
પ્રવર્તનમાં મુખ્ય ભાગ ભજવનાર જૈનાચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિનું જૈન કથાનકો
ચરિત્ર (‘હીરવિજયસૂરિરાસ'), શુભવિજય તેમજ પંડિત વીરવિજય મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યનો મોટો ભાગ તો પરલક્ષી જેવા સાધુઓના નિર્વાણપ્રસંગે એમના જ શિષ્યોથી રચાયેલાં ચરિત્રો કથનાત્મક કવિતાએ રોક્યો છે. એમાં જૈન સાધુકવિઓએ આલેખેલાં (‘શુભવેલિ,’ ‘પં.વીરવિજયનિર્વાણ રાસ'), ક્રાંતિવિજયે રચેલું જૈન કથાનકોનો મહત્ત્વનો ફાળો છે. આ કથનાત્મક સાહિત્યનો ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીનું ચરિત્ર (‘સુજસવેલિભાસ') ઐતિહાસિક વ્યાપ ઘણો જ મોટો છે. એકલાં તીર્થકરોનાં કથાનકોની વાત કરીએ વ્યક્તિ વિશેષોનું નિરૂપણ કરે છે. તોપણ એ ૨૪ તીર્થકરો સુધી વિસ્તરેલાં છે. વિશેષ કરીને જૈનોના હઠીસિંહના દહેરાનો અંજનશલાકા પ્રતિષ્ઠા-મહોત્સવ, મુંબઈપ્રથમ તીર્થંકર ઋષભદેવ અને એમના પુત્રો ભરત અને બાહુબલિ. ભાયખલામાં શેઠ મોતીશાએ કરાવેલી પ્રતિષ્ઠા, શેઠ મોતીશાએ વિશેનાં, બાવીસમાં તીર્થંકર નેમિનાથ અને રાજિમતી વિશેનાં, શત્રુજ્ય ઉપર બંધાવેલી ટ્રક અને ચૈત્ય-પ્રતિષ્ઠા, અમદાવાદના શેઠ ૨૩મા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથ વિશેનાં અને છેલ્લા ૨૪મા તીર્થંકર મહાવીર પ્રેમાભાઈ-હીમાભાઈએ કાઢેલો સિદ્ધાચલ ગિરનારનો સંઘ, હરકુંવર સ્વામીના ૨૭ ભવોને આવરી લેતાં કથાનકો આલેખાયેલાં છે. શેઠાણીએ કાઢેલો સંઘ વગેરે ઘટનાઓને નિરૂપતી કૃતિઓ અનુક્રમે
આ ઉપરાંત ગૌતમસ્વામી આદિ ગણધરોનાં (‘ગૌતમસ્વામીનો ‘હઠીસિંહની અંજનશલાકાનાં ઢાળિયાં,’ ‘મોતીશાનાં ભાયખલાનાં રાસ'), અભયકુમાર, શ્રેણિકકુમાર જેવા રાજપુરુષનાં (‘અભયકુમાર- ઢાળિયાં,’ ‘મોતીશા શેઠની ટૂંકની પ્રતિષ્ઠાવર્ણન ગર્ભિત સિદ્ધાચલ શ્રેણિકરાજાનો રાસ'), સુદર્શન, શાલિભદ્ર આદિ શ્રેષ્ઠીઓનાં (‘સુદર્શન સ્તવન,’ ‘સિદ્ધાચલ-ગિરનાર સંઘ સ્તવન/હીમાભાઈ શેઠ સિદ્ધાચલ શ્રેષ્ઠીનો રાસ’ ‘ધન્નાશાલિભદ્ર રાસ') સ્થૂલિભદ્ર, જંબૂસ્વામી, સંઘવર્ણન,’ સંઘવણ હરકુંવર સિદ્ધક્ષેત્ર સ્તવન’ મળે છે. મેતાર્યમુનિ, ઈલાચીકુમાર આદિ સાધુઓનો (‘જંબુસ્વામીરાસ,’ આ ઉપરાંત દીર્ઘ કૃતિઓમાં જૈન સાધુકવિ પોતાની ગુરુપરંપરા ‘જંબુસ્વામી ફાગ,’ ‘મેતારજ ઋષિ ચોપાઈ,’ ‘સ્થૂલિભદ્રફાગુ,” આપે, રચનાનાં સ્થળ-સમય જણાવે, નગરવર્ણન કરે, સમકાલીન
ગુણરત્નાકરછંદ,’ ‘શ્રી ચૂલિભદ્રજીની શિયળવેલ,’ ‘ઇલાચીકુમારની પ્રેરક વ્યક્તિઓ વિશેની માહિતી નિર્દેશે. આ બધી વીગતો ભરપૂર સઝાય,'), સતી સ્ત્રીઓનાં (‘ચંદનબાળારસ,’ ‘અંજનાસતી રાસ') દસ્તાવેજી મૂલ્ય ધરાવતી બની રહે છે. વગેરેનાં કથાનકોનું નિરૂપણ કરતું ભરપૂર સાહિત્ય રચાયું છે. ધાર્મિક પ્રયોજનવાળું સાહિત્ય
જૈન સાધુઓએ જૈન કથાઓ આપવા ઉપરાંત રામાયણ, જૈન સાહિત્ય એ મુખ્યત્વે ધાર્મિક પ્રયોજનવાળું સાહિત્ય છે. મહાભારત આદિનાં જૈનેતર કથાવસ્તુઓને પણ ઉપયોગમાં લીધાં અને ક્યાંક તો આ પ્રયોજનને અભિનિવેશપૂર્વક સિદ્ધ કરે છે. છે. એમ કરવામાં આ કથાનકોની જૈન પરંપરાઓ પણ વિકસી ધમ્મો મંગલમુકિä અહિંસા સંજમો તવો' - “અહિંસા, સંયમ, છે. જેમકે રાસ/પ્રબંધ/ચરિત્ર એવી સ્વરૂપ સંજ્ઞાઓવાળી જુદી જુદી તપ એ મંગલ - ઉત્કૃષ્ઠ ધર્મ છે.' જૈન ધર્મ અહિંસા, સંયમ, તપ, રચનાઓમાં જૈન પરંપરાની નળ-દમયંતીની કથાનો વિકાસ જોઈ વૈરાગ્ય, કર્મબંધક્ષય દ્વારા નિર્વાણ - મોક્ષપ્રાપ્તિની મુખ્યતયા વાત શકાય છે.
કરે છે. એટલે જૈન સાહિત્ય જે કંઈ ચરિત્રકથાઓ, ધર્મકથાઓ, જૈન સાધુકવિઓએ ‘બૃહત્કથા'ની પરંપરાની લૌકિક કથાવસ્તુને પદ્યવાર્તાઓ આલેખે એનો પ્રધાન સૂર તો વૈરાગ્ય-સંયમપણ પ્રયોજી છે. એમણે ‘વિક્રમચરિત્રકુમાર રાસ,’ ‘વિદ્યાવિલાસ માર્ગાભિમુખતાનો જ હોય છે. નેમ-રાજિમતીના કથાનકમાં ચોપાઈ,’ ‘આરામશોભા રાસ,” “માધવાનલ-કામકંદલા રાસ' જેવી લગ્નોત્સવના ભોજન માટે વધેરાતાં પશુપંખીનો ચિત્કાર સાંભળીને