________________
Ge
तत्त्वार्थस्से सम्यग्ज्ञानं पञ्चविधं भाति, मतिश्रुताबधिमनःपर्यवकेवलज्ञानभेदात, तत्राऽऽ. भिनिवोधिकज्ञानरूप मतिज्ञानमवसेयम् । तत्र-ज्ञानाचरणं तावद् ज्ञानप्रतिवन्धक मुच्यते, तत् त्रिविधं भवति, मनोगतम्-इन्द्रियात-विषयगतश्चेति । तत्र. मात्सर्यादिक मनोगतमावरणम् काच-कामलादिक मिन्द्रियगतमावरणम्, (काचश्वाऽत्र-नेत्ररोगविशेषः काचविन्दु नाम्ना प्रसिद्धः) सूक्षमत्वगाढान्धकारव्यातस्वादिकं विषयगतमावरणं भवति, तस्य खलु-आवरणस्य सर्वथा नाशः क्षय उच्यते । आवरणस्य विद्यमानत्वेऽपि-अनुभूत रावस्था उपशम उच्यते । तत्र मतिज्ञानावरणक्षयोपशमे सति-इन्द्रिय मनसि पुरस्कृत्य व्यापृतः सन् यथार्थ
पूर्वोक्त सम्परज्ञान पांच प्रकार का है-(१) मति (२) श्रुत (३)अवधि (४) मनापर्यच और (५) केवलज्ञान । आभिनियोधिकज्ञान को मतिज्ञानकहते हैं । जो ज्ञान को आवृत्त-आच्छादिन करे वह ज्ञानावरण कह लाता है। आवरण तीन प्रकार के होते हैं-लनोगत, इन्द्रियगत और विषयगत । मात्सर्य आदि मनोगत आवरण है, काच-कामलादिक रोग इन्द्रियगत आवरण हैं (काच नामक नेत्रों का एक रोग होता है जो काचविन्दु नाम से भी प्रसिद्ध है)। मूक्षमता, गाढ अंधकार से व्याप्त होना आदि विषयगत आवरण हैं। आवरण का सर्वथा नाश होना क्षय कहलाता हैं आवरण विद्यमान तो हो मगर उद्मून (प्रकट) न हो तो ऐसी अवस्था को उपशम कहते हैं। ___मतिज्ञानावरण हा क्षयोपशम होने पर इन्द्रिय और मन के निमित्त से जो यथार्थ ज्ञान होता है वह मतिज्ञान कहलाता है। तात्पर्य यह સમ્યજ્ઞાનના પ્રતિકૃતિ આદિ પંચ ભેદની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ–
पूर्वरित सभ्यज्ञान पाय प्रा२नु छ-(१) मति (२) श्रुत (3) अवधि (४) भन: ५५ मने (प) वज्ञान मालिनिमाधि 3-ज्ञानने भतिज्ञानકહે છે. જે જ્ઞાનને આવૃત્ત-આચ્છાદિત કરે તે જ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. આવરણ ત્રણ પ્રકારના હોય છે–મને ગત ઈન્દ્રિયગત અને વિષયગત. માત્સર્ય આદિ મને ગત આવરણ' છે, કાચ-કામલાદિક રોગ ઈન્દ્રિયગત આવરણ છે. (કાચ નાને આખેને એક રોગ હોય છે જે કાયબિન્દુ નામથી પણ પ્રસિદ્ધ છે,) સૂક્ષ્મતા, ગાઢ અન્ધકારથી વ્યાપ્ત થવું વગેરે વિષયગત આવરણ છે. આવરણને સર્વથા નાશ થવો ક્ષય કહેવાય છે. આવરણ વિદ્યમાન તે હેય પરન્તુ ઉદુભૂદ (પ્રકટ) ન હોય તે એવી અવસ્થાને ઉપશમ કહે છે.
મતિજ્ઞાનાવરણને ક્ષોપશમ થવાથી ઈન્દ્રિય તેમજ મનના નિમિત્તથી યથાર્થ જે જ્ઞાન થાય છે તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે તાત્પર્ય એ છે કે મતિજ્ઞાના
