Sanmatitarka Prakaranam Part 1

SR No.: 009696
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir Ahmedabad
Total Pages: 516
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 242 MB

Page 176

१४८
प्रथमे काण्डेकर्तृपूर्वकत्वेन प्राक् प्रसाधितत्वात् नात्र प्रयोगे व्याप्त्यसिद्धिः। अत एव स्तनादिप्रवृत्तेरमिलाकर सिद्धिमासादयन् सङ्कलनाशानं गमयति तदपि स्मरणम्, तच्च सुखादिसाधनपदार्थदर्शनम्। 'कारणव्यतिरेकेण कार्योत्पत्तौ तस्य निर्हेतुकत्वप्रसक्तिः' इति अत्र विपर्ययबाधकं प्रमाणं व्याक्षिनिश्चायकं प्रदर्शितम् । अपूर्वप्राणिप्रादुर्भावे च सर्वोऽप्ययं व्यवहारः प्रतिप्राणिप्रसिद्धः उत्सीदेद, ५तजन्मनि सुखसाधनदर्शनादेरभावात्। न हि मातुरुदर एव स्तनादेः सुखसाधनत्वेन दर्शन यतः प्रत्यग्रजातस्य तत्र स्मरणादिव्यवहारः सम्भवेदिति पूर्वशरीरसम्बन्धोऽप्यात्मनः सिद्धः।
ने च मध्यावस्थायां सुखसाधनदर्शनादिक्रमेणोपजायमानोऽपि प्रवृत्यन्तो व्यवहारो जन्मादावन्यथा कल्पयितुं शक्यः विजातीयादपि गोमयादेः कारणाच्छालूकादेः कार्यस्योत्पत्ति दर्शनादिति वक्तुं शक्यम्, जलपाननिमित्ततृविच्छेदादावप्यनलनिमित्तत्वसम्भावनया तदर्थिनः १०पावकादी प्रवृत्तिप्रसङ्गात् सर्चव्यवहारोच्छेदप्रसक्तेः।
अथ 'देहिनो देहाद् देहान्तरानुप्रवेशस्तदमिलाषपूर्वकः, गृहाद् गृहान्तरानुप्रवेशवत्' इत्यतोऽन्यथासिद्धो हेतुरिति न द्रव्यविशेष साधयति । तदुक्तं सौगतैः
"दुःखे विपर्यासमतिस्तृष्णा वाऽवन्ध्यकारणम् ।
जन्मिनो यस्य ते न स्तो न स जन्माधिगच्छति" [ १५ इति, असदेतत् । इह जन्मनि प्राणिनां तदभिलाषस्य परलोकेऽभावान्न ततः स इति युक्तम् । नापि
मनुष्यजन्मा हीनशुन्यादिगर्भसम्भवमभिलषति यतस्तत्र तत्सम्भवः स्यात् । तदेवं धर्माऽधर्मयोस्तदात्मगुणत्वनिषेधात् तनिषेधानुमानबाधितमेतत् 'पावकाचूज्वलनादि देवदत्तगुणकारितम्' इति ।
_ यत् पुनरुक्तम् 'गुणवद् गुणी अप्यनुमानतस्तद्देशेऽस्तीत्यनुमानबाधितस्वदेहमात्रव्यापकात्म२० कर्मनिर्देशानन्तरप्रयुक्तत्वेनाद्यो हेतुः कालात्ययापदिष्टः' इति, तदपि निरस्तम्। तत्र तत्सद्भावासिद्धेः । यच्चान्यत् 'कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वात्' इति, तत्र किं तहुणपूर्वकत्वाभावेऽपि तदुपकारकत्वं दृष्टं येन 'कार्यत्वे सति' इति विशेषणमुपादीयेत सति सम्भवे व्यभिचारे च विशेषणो. पादानस्यार्थवत्त्वात् ? कालेश्वरादी दृष्टमिति चेत्, न; कालेश्वरादिकमतहुणपूर्वकमपि य तदुपकारकम् , कार्यमपि किञ्चिदन्यपूर्वकं तदुपकारकं स्यादिति सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वाद२५ नैकान्तिको हेतुः। सर्वज्ञत्वाभावसाधने वागादिवनिर्विशेषणस्यैव तस्यामिधाने को दोषः ? व्यभिचारः कालेश्वरादिनेति चेत्, न; नित्यैकस्वभावात् कस्यचिदुपकाराभावात् । अपि च, शत्रुशरीरप्रध्वंसाभावस्तद्विपक्षस्योपकारको भवति सोऽपि तद्गुणनिमित्तः स्यात् । तदभ्युपगमे वा तत्र कार्यत्वासम्भवेन सविशेषणस्य हेतोरवर्तनाद् भागासिद्धो हेतुः। अतहणनिमित्तत्वे तस्यान्य
दप्यतहणपूर्वकं तदुपकारकं तद्वदेव स्यादिति न तहुणसिद्धिः। ३० यत् पुनः 'ग्रासादिवत्' इति निदर्शनम् , तत्र यदि तदात्मगुणो धर्मादिर्हेतुः, साध्यवत्प्रसङ्गः।
प्रयत्नश्चेत्, न; तत्स्वरूपासिद्धेः-शरीराद्यवयवप्रविष्टानामात्मप्रदेशानां परिस्पन्दस्य चलनलक्षणक्रियारूपत्वान्न गुणत्वम्, तत्त्वे वा गमनादेरपि तत्त्वात् न कर्मपदार्थसद्भावः क्वचिदपीति न युक्तं 'क्रियावत्'इति द्रव्यलक्षणम् । निष्क्रियस्यात्मनो न स इति चेत, कुतस्तस्य निष्क्रियत्वम?
अमूर्त्तत्वादिति चेत्, प्रत्यक्षनिराकृतमेतत्-प्रत्यक्षेण हि देशाद्देशान्तरं गच्छन्तमात्मानमनुभवति ३५लोकः। तथा च व्यवहारः-'अहमद्य योजनमात्रं गतः' न च मनः शरीरं वा तव्यवहारविषयः, तस्याहंप्रत्ययावेद्यत्वात् । तदेवं परस्य साध्यविकलं निदर्शन मिति स्थितम् ।
तेन यदुक्तम् 'यस्मात् तदात्मनो गुणा अपि दूरदेशभाविनि तदङ्गनाङ्गे अन्तराले चोपलभ्यन्ते तस्मात् सिद्धं तस्य सर्वत्रोपलभ्यमानगुणत्वम्, अतः 'सर्वगत आत्मा, सर्वत्रोपलभ्यमानगुणत्वात् आकाशवत्' इत्यनुमानबाधिता तदात्मस्वशरीरमात्रप्रतिज्ञा' इति, तन्निर४० स्तम्। सर्वेषां सर्वगतात्मप्रसाधकहेतूनां पूर्वमेव निरस्तत्वात् । अतो न स्वदेहमात्रव्यापकात्मप्रसाधकहेतोरसिद्धिः । नाप्यनुमानेन तत्पक्षबाधा । न च तदेहव्यापकत्वेनैवोपलभ्यमानगुणोऽपि
१ पृ. ७६ पं० २२ । २ न तु म-म०, भां० । ३ पृ. १४७ पं० ३३ । ४ पृ. १४७ पं० २। ५ पृ. १४७ पं०४। ६ पृ. १४६ पं० ३७। पृ० १४६ पं० ४२। ८पृ० १४७ पं. १ पृ. १४७ पं. ४॥