________________
ਕਰਮ, ਨਿਰਵਾਨ ਜੇਹੇ ਅਦਿੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਨਾ ਅਸੀਂ “ਨਾ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ‘ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹਾਂ-ਨਾ ਦੀ ਜੁੜਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਝਗੜੇ ਦੀ ਜੜ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਖਦਾ ਸੀ “ਅਗਿਆਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਹੀ ਝਗੜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਗਿਆਨ ਦਾ ਆਸਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਅਗਿਆਨ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਕਰਮਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਪਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕਰਮਵਾਦ ਕਾਲ, ਸੁਭਾਵ, ਨਿਯਤੀ, ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। | ਆਚਾਰਿਆ ਸਿਧਸੇਨ ਵਿਦਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿਚੋ ਜੋ ਇਕ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਮਿਥਿਆਤਵ ਹੈ। ਕਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ: ਕਰਮ ਦਾ ਅਰਥ :
ਆਮ ਲੋਕ ਕ੍ਰਿਆ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਵਾਲੇ ਯੱਗ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆ-ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਜੈਨ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਸਗੋਂ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਚੰਗਾ ਮਾੜੇ ਖਿਆਲ ਦੇ ਕਰਮ ਪੁਦਗਲ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪੁਦਗਲਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਜੈਨ ‘ਕਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੈਨ ਗਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਪੈਦਾ
394
