________________
(ਉ) ਅਵੱਯਥ : ਖ ਦਾ ਖਾਤਮਾ (ਅ) ਅਸਮੋਹ :-ਸੂਖਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਮੂਰਖਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ! (ੲ) ਵਿਵੇਕ :-ਸਰੀਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਭੇਦ ਦਾ ਗਿਆਨ । (ਸ) ਵਿਉਤਸਰਗ :-ਸਰੀਰ ਤੇ ਕਪੜੇ, ਭਾਂਡੇ ਤਿ ਲਗਾਵ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ।
ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਚਾਰ ਆਲਬੰਨ (ਸਹਾਰੇ) ਹਨ । () ਸ਼ਾਂਤੀ :- ਖਿਮਾਂ । (ਅ) ਮੁਕਤੀ :-ਨਿਰਲੱਭਤਾ । (ੲ) ਮਾਰਦਵ :-ਮਿਠਾਸ ! (ਸ) ਆਰਜ਼ਵ :-ਸਰਲਤਾ ।
ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੀ ਚਾਰ ਅਨੁਪਰੇਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ :() ਅਨੰਤ ਤੱਤਾ ਅਨੁਪਰੇਸ਼ਾ :-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ । (ਅ) ਵਿਪਰਿਨਾਮ ਅਪਰੇਕਸ਼ਾ :-ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ । (ਬ) ਅਸ਼ੁਭ ਅਪਰੇਸ਼ਾ :-ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਅਧ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ ( . ਸ) ਅਪਾਏ ਅਪਰੇਸ਼ਾ :-ਦਬਾ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ।
ਆਗ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਪਿੰਡਸਥ (2) ਪਦਸਥ (3) ਰੁੱਸਥ (4) ਰੁਪਾਤੀ ।
ਪਿੰਡਸਥ :-ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸਿਰ, ਭੋਆ, ਤਾਲੂ, ਮੱਥਾ, ਮੂੰਹ, ਨੇਤਰ, ਕੰਨਾ, ਨਾਹਸਾ, ਦਿੱਲ ਤੇ ਨਾਭੀ (ਧੁਨੀ) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੱਦਸਥ :-ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਪੱਦਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨਾਰਵ (28/1-16) ਅਤੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ (8/1-80) ਵਿਚ ਮੰਤਰ ਪੱਦਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ।
ਰੁਪਸਥ :-ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਅਰਿਹੰਤ ਜਾਂ ਵੀਰਾਗ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਰੁਪਾਤੀਤ :-ਇਹ ਧਿਆਨ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿਤ ਸਿਰਫ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਧਿਆਂਨ ਹੋਵੇ, ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਧਿਆਨ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ :-ਧਿਆਨ ਸ਼ਤਕ ਵਿਚ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਯੋਗੀ ਧਿਆਨ ਰਖੇ । (1) ਭਾਵਨਾ :-ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰੰਤਰ ਤੇ ਵੈਰਾਗ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ।
੭੩
