________________
4. ਸਵਾਧਿਐ
ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ, ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਤਤੱਵ ਗਿਆਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਹਾਨ ਤੱਪ ਹੈ । ਜੋ ਲੋਕ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤੱਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਇਸ ਮਹਾਨ ਅੰਦਰਲੇ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ 5 ਭੇਦ ਹਨ ।
1. ਵਾਚਨਾ 2. ਪ੍ਰਛਾ (ਪੁਛਨਾ) 3. ਪਰਿਵਰਤਨਾ (ਦੁਹਰਾਨਾ) 4. ਅਨੁਰਕਸ਼ਾ (ਅਰਥ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਉਤਰਨਾ) 5. ਧਰਮ ਕਥਾ । 5. ਧਿਆਨ
ਧਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾਂ ਮਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਦੇਣ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਪੰਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮੁਢਲੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬੜੀ ਘਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਪਾਤੰਜਲੀ ਦੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿਤੀ ਗਈ ।
ਧਿਆਨ ਆਤਮਾ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਖਾਸ ਅੰਗ ਹੈ । ਮਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ । 1) ਚੱਲ 2) ਅਚੱਲ ! ਚੱਲ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਅਤੇ ਅਚੱਲ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਬਾਣੀ ਤੇ ਮਨ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੀ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਚਿੱਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ । (1) ਭਾਵਨਾ : ਧਿਆਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਆ । (2) ਅਨੂਪਰੇਸ਼ਾ : ਧਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ । (3) ਚਿੰਤਾ : ਆਮ ਮਾਨਸਿਕ ਚਿੰਤਨ (ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ)
ਧਿਆਨ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਉਹ ਹਾਲਤ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਹਾਰੇ ਤ ਇਕਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸੁੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਆਤਮਾ ਤਿ ਜਾਗਰੂਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਇਕੱਲਾ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਕਾਗਰ ਚਿੰਤਨ, ਧਿਆਨ ਹੈ, ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ ਧਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਚਿੱਤ ਦਾ ਲੀਨ ਹੋਣਾ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਧਿਆਨ ਸ਼ੁਭ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੁਝ ਖਾ ਕੇ ਜਾਂ ਨਸ਼ਾ ਕਰਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।
ਧਿਆਨ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਆਰਤ (2) ਰੋਦਰ (3) ਧਰਮ (4) ਸ਼ੁਕਲ । ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਧਿਆਨ ਅਸੁਭ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਪਕਾਰੀ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ।
(1) ਆਰਤ ਧਿਆਨ : | ਲਛੱਣ :-(1) ਗੁੱਸੇ ਹੋਣਾ (2) ਦੁੱਖੀ ਹੋਣਾ (3) ਹੰਝੂ ਬਹਾਉਣਾ (4) ਵਿਲਾਪ ਕਰਨਾ ।
੭੦
