________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
हिवरगावकरांचा हा तर्क, आपण तेव्हाच यथार्थ मानू शकतो, जेव्हा त्याला दुसरा भक्कम पुरावा मिळेल. अर्धमागधी ग्रंथ, हा पुरावा देण्यास कितीतरी सक्षम ठरतात. अर्चा या शब्दाचा प्राकृत समानोच्चार शब्द 'अच्चा' हा आहे. सूत्रकृतांग (१.१३.१७ ; १.१५.१८ ; २.२.६) आणि स्थानांग टीका पृ. १९, या अर्धमागधी ग्रंथात 'अच्चा' हा शब्द 'शरीर' या अर्थाने आला आहे. आचारांगाच्या हिंसा - विवेक-पदात म्हटले आहे की, 'से बेमि - अप्पेगे अच्चाए वहंति, अप्पेगे अजिणाए वहंति ।' ( आचारांग १.१.६, सूत्र १४०, लाडनौ). याचा अर्थ असा आहे की, 'काही माणसे शरीरासाठी प्राणिवध करतात तर काही माणसे कातडी मिळविण्यासाठी प्राणिवध करतात.' वरील सर्व संदर्भांमध्ये 'अच्चा' शब्दाचा अर्थ 'शरीर' असल्यामुळे, अर्चेच्या प्रघातात पशुबळी आवश्यक मानला जात असावा व हा विधी पूजेनंतर केला जात असावा.
अर्चेसंबंधीचे हे सर्व जैन संदर्भ लक्षात घेतले तरच, अर्थशास्त्रातील अर्चाविधीचा नीट सुसंगत अर्थ लावता येतो.
(६) 'कुलैडक' शब्दाचा विशेष अर्थ
आचारांगामुळे जसा वरच्या शब्दाचा विशेष अर्थ ठरविण्यास मदत होते, त्याप्रमाणे अर्धमागधी मूलसूत्र असलेल्या उत्तराध्ययनाची मदत, 'कुलैडक' शब्दाचा निश्चित अर्थ ठरविण्यासाठी होतो. कौटिलीय अर्थशास्त्राचे अभ्यासक असलेल्या ज.स.करंदीकरांनी, हिवरगावकरांच्या प्रस्तावनेनंतर, अर्थशास्त्रातील विशेष विवाद्य शब्दांवर आधारित असे परिशिष्ट जोडले आहे. 'कुलैडक' हा शब्द अर्थशास्त्राच्या १३७ आणि १४१ व्या अध्यायात येतो. त्याबाबत श्यामशास्त्री आणि गणपतिशास्त्री म्हणतात, 'या शब्दाचा अर्थ कळपातून चुकलेला एडका ( बकरा ) असा घ्यावा.' करंदीकरांनी या अर्थाला विरोध केला आहे कारण तो अर्थशास्त्रातील प्रस्तुत संदर्भांशी जुळत नाही. करंदीकरांच्या
२३३
