________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
न्यायाधीशाने विवेकबुद्धी बाळगून त्यांना वेगवेगळ्या शिक्षा दिल्या. इतरही अनेक जैन कथांतून, अर्थशास्त्राच्या या ८७ व्या अध्यायातील आशय डोळ्यासमोर ठेवून, कथांची मांडणी केलेली दिसते. जैन तत्त्वज्ञानात वारंवार अधोरेखित केलेले, 'द्रव्य-क्षेत्र - काल- भाव' हे प्रारूपही, अशा प्रकारच्या गोष्टी रंगविण्यात उपयुक्त ठरलेले दिसते.
(८) अर्थशास्त्राच्या ९२ व्या अध्यायात राजकोश भरण्यासंबंधीच्या अनेक उपायांचे संकलन केलेले दिसते. हा अध्याय जैन सहित्यिकांचा अतिशय आवडता अध्याय असावा. कारण कोशसंग्रह या अध्यायातून स्फूर्ती घेऊन, आवश्यकचूर्णीपासून परिशिष्टपर्वापर्यंतच्या अनेकविध लेखकांनी, हे कथाबीज वापरून चाणक्यकथांची निर्मिती केलेली दिसते. पूर्वी वर्णन केल्याप्रमाणे 'धर्मोपदेशमालाविवरण' या ग्रंथातील कोशसंग्रहाची कथा, लेखकाने अतिशय आकर्षक स्वरूपात चित्रित केलेली दिसते.
प्रस्तुत अध्यायात कौटिल्य म्हणतो, “आर्थिक टंचाईच्या काळात राजाने श्रीमंत नागरिकांना दानासाठी आवाहन करावे. पाखंडी लोक, श्रोत्रियांखेरीज इतरांचे देवद्रव्य, श्रीमंत विधवा, जहाजाने परदेशी प्रवास करणारे व्यापारी सर्वांचे द्रव्य विशिष्ट परिस्थितीत राजा हिरावून घेऊ शकतो. एखाद्या राजपुरुषाने अशा परिस्थितीत, कोणत्याही भल्याबुऱ्या मार्गाचा अवलंब करून, श्रीमंतांना आपले द्रव्य जाहीर करण्यास भाग पाडावे. त्यातील न्याय्य रक्कम राजकोशात भरणे अनिवार्य करावे. मात्र या मार्गाचा अवलंब एकदाच करावा. वारंवार करू नये.” (अर्थशास्त्र अध्याय ९२)
आवश्यकचूर्णीच्या २८१ व्या पृष्ठावर 'परपाषंडप्रशंसा' नावाची
२२२
――
या
