________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
असावी. ७७ वा अध्याय पूर्णपणे द्यूत, जुगार आणि इतर गुन्हे यांच्यासंबंधी लिहिलेला आहे. त्यानुसार द्यूतगृहे ही सरकारी अखत्यारीत असावीत. खाजगी जुगाराच्या अड्डयांना पूर्ण मनाई असावी. ८७ व्या अध्यायात मुद्दाम नमूद केले आहे की, द्यूतासाठी बनावट फासे वापरू नयेत. या गुन्ह्यासाठी कडक शिक्षेची तरतूद केलेली आहे. 'काकणी' नावाचे फासेच फक्त अधिकृत असून बाकी फाश्यांवर बंदी आहे.
अर्थार्जनासाठी द्यूताचा वापर करणे, हे कथाबीज जैन आख्यायिकांमध्ये, अतिशय लोकप्रिय आहे. आवश्यकचूर्णीत ते चाणक्याच्या पारिणामिकी बुद्धीचे उदाहरण म्हणून दिले आहे. हरिभद्राने चाणक्याच्या कूटपाशकाचे वर्णन, मनुष्यत्वाच्या दुर्लभत्वासाठी दिले आहे.
आश्चर्याची गोष्ट अशी की, जैनांनी चाणक्यालाच बनावट फासे तयार करायला लावून, त्याच्या हातूनच नियमभंग करविला आहे. किंवा त्यांच्या मनात असे असेल की, चाणक्याला स्वत:ला हा अपराध, क्षम्य मानला पाहिजे कारण त्याने राजकोश भरण्यासाठी हा उपाय वापरला, स्वत: संपत्ती मिळविण्यासाठी नाही. अर्थशास्त्राच्या ८० व्या अध्यायात राष्ट्रावरील आठ अकल्पित संकटांचा उल्लेख केलेला आहे. त्यातील शेवटचे संकट आहे, ‘यक्ष-भूत-प्रेतांचा उपद्रव'. या उपद्रवावर तोडगा काढताना चाणक्य म्हणतो, “एका विशिष्ट पवित्र दिवशी, एक स्थंडिल उभारावे. ते चैत्यवृक्षाच्या खाली असावे. सुशोभित केलेले एक छत्र त्यावर लावावे. हस्तपताकांनी ते सजवावे. दुष्ट आत्म्यांचा प्रभाव नाहीसा करण्यासाठी, त्यावर बोकडाचा बळी द्यावा. अथर्ववेदातील अभिचारमंत्रात
२१९
