________________ कथाबाह्य संदर्भ चाणक्य शुक्लध्यानात स्थित होतात. सर्व उपसर्ग समभावाने सहन केल्यामुळे चाणक्य सिद्धिगती प्राप्त करतो. (19) चाणक्याच्या मृत्यूनंतरचा सुबंधूचा वृत्तांत हरिषेणाने रंगविलेला नाही. आलंकारिक भाषेत हरिषेण वर्णन करीत म्हणतो की, ‘स्वत:च्याच क्रोधाग्नीत जळून असंख्य पापराशींचे उपार्जन केलेल्या त्या सुबंधूने नरकगती प्राप्त केली.' दक्षिणेतील क्रौंचपुरास घडलेल्या या घटनेला ऐतिहासिकता देण्यासाठी हरिषेण म्हणतो, “त्या सर्व साधूंच्या स्मरणाप्रीत्यर्थ तेथे एक ‘निषद्यका' निर्माण केली गेली. आजही विहार करणारे साधू तेथे जाऊन त्या निषद्यकेला वंदन करतात." (20) हरिषेण आणि हेमचंद्र यांच्या चाणक्यकथेत मुख्य मुख्य कथाभाग समान असला तरी, त्यातील बारकावे मात्र वेगवेगळे आहेत. श्वेतांबर साहित्यातल्या छोट्या छोट्या चाणक्यकथा हरिषेणाने विचारात घेतलेल्या नाहीत. चाणक्याच्या समाधिमरणाबाबत एकमत असले तरी, वरीलप्रमाणे मतभिन्नता दिसते. चाणक्याविषयीचा निखळ आदर, मात्र दोघांमध्येही स्पष्ट प्रतिबिंबित झालेला दिसतो. (41) अभिधान-चिन्तामणि-नाममाला या ग्रंथात हेमचंद्राने चाणक्याविषयी अतिशय बहुमोल माहिती दिलेली आहे. तो म्हणतो, वात्सायने मल्लनाग: कौटल्यश्चणकात्मजः / द्रामिल पक्षिलस्वामी विष्णुगुप्तोऽङ्गुलश्च सः / / (श्लोक 853) या श्लोकात हेमचंद्राने एकूण 8 विशेषनामे नमूद केली आहेत. ती सर्व चाणक्याची 181
