________________ कथाबाह्य संदर्भ (6) आवश्यकचूर्णी आणि इतर उत्तरकालीन ग्रंथात उद्धृत केलेला 'कोशेन भृत्यैश्च ---' हा श्लोक जसाच्या तसा न देता हेमचंद्राने पुढीलप्रमाणे बदलला आहे - सकोशभृत्यं ससुहृत्पुत्रं सबलवाहनम् / नन्दमुन्मूलयिष्यामि महावायुरिव द्रुमम् / / (सर्ग 8 श्लोक 225) हरिषेणाने श्वेतांबर परंपरेतील 'कोशेन भृत्यैश्च ---' हा रूढ श्लोक उद्धृत केलेला नाही. चाणक्याच्या अपमानाच्या प्रसंगी त्याने शेंडी मोकळी सोडून प्रतिज्ञा केली, असा उल्लेख कथासरित्सागरात आढळतो. शेंडीच्या उल्लेखाने ब्राह्मणत्व स्पष्ट होत असल्यामुळे हा उल्लेख हेमचंद्राने आणि हरिषेणाने टाळला आहे. त्याऐवजी दोघांनी 'चाणक्याने कात्री हातात घेऊन प्रतिज्ञा केली' असे म्हटले आहे. कात्रीचा उल्लेख याप्रसंगी तर्कदृष्ट्या अप्रस्तुत मानावा लागतो. नंदाचा सूड घेण्यासाठी चाणक्याने योग्य व्यक्तीचा घेतलेला शोध - हा वृत्तांत आवश्यकचूर्णी आणि परिशिष्टपर्वात अतिशय संक्षेपाने नमूद केला आहे. नंदाच्या आश्रयाने राहणाऱ्या मयूरपोषकाची मुलगी कोणापासून गर्भवती राहिली होतीहे रहस्य हेमचंद्रही कायम ठेवतात. त्या अनुषंगाने चंद्रगुप्ताच्या नीच जातीचा उल्लेख करणेही टाळतात. हरिषेणाने तर चंद्रगुप्ताचाच उल्लेख करणे टाळले आहे. त्याऐवजी ‘स नरः' असा ओझरता उल्लेख तो करतो. हरिषेणाचा चाणक्य, चंद्रगुप्ताचा शोध घेण्यास कोठेही जात नाही. चंद्रगुप्तच स्वत: येऊन चाणक्याच्या योजनेत स्वत: 176
