________________ कथाबाह्य संदर्भ मगधातील द्वादशवर्षीय दुष्काळाचा उल्लेख. दुष्काळप्रसंगी भद्रबाहु नेपाळकडे गेल्याचा उल्लेख. विष्णुगुप्त अगर कौटिल्य या नावापेक्षा 'चाणक्य' या नावाचाच बहुतांशी उपयोग. चाणक्याचे श्रावकत्व दर्शविणारे काही पारिभाषिक शब्द. चाणक्याच्या ब्राह्मणत्वसूचक वैशिष्ट्यांचे मधून मधून दर्शन. 'शेंडीची गाठ सोडण्याच्या' सुप्रसिद्ध प्रसंगाचा अभाव. हेमचंद्राला मुद्राराक्षसाचा असलेला परिचय सुबंधूच्या गुणवैशिष्ट्यांवरून सूचित. चाणक्याचे अर्थशास्त्र, भद्रबाहूंची छेदसूत्रे आणि श्वेतांबर आगमांची पाटलिपुत्रवाचना यांचे साक्षात उल्लेख नसणे. हेमचंद्राच्या चाणक्यकथेचे तौलनिक परीक्षण ‘गोल्लदेश'-'चणकग्राम'-‘चणीब्राह्मण', हे तीन उल्लेख त्यांनी आवश्यकचूर्णीतून घेतलेले दिसतात. स्वतःच्या कल्पनेने आईचे नाव चणेश्वरी आणि त्याचे नाव चाणक्य असा विस्तार केला. चाणक्य या नावावरून ही सर्वच नावे कल्पनेने घेतलेली आहेत, हे उघड दिसते. हरिषेणाने बृहत्कथेत चाणक्याच्या मातापित्यांची नावे ‘कपिल आणि देविला' अशी सांगितली आहेत. आवश्यकचूर्णीत कथन केलेला चाणक्यबालकाच्या भविष्यकथनाचा प्रसंग, हेमचंद्राने आवश्यकचूर्णीपेक्षा विस्ताराने आणि अधिकाधिक जैनीकरण करून प्रस्तुत केला आहे. जैन मुनी हे चणी ब्राह्मणाच्या घरी निवास करतात असेही दाखविले (2) 174
