________________ कथाबाह्य संदर्भ (36) मलधारी हेमचंद्राची विशेषावश्यकभाष्यटीका इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात लिहिलेली आहे. विशेषावश्यकभाष्याच्या 464 व्या गाथेत 'सुबहुलिविभेयनिययं' या शब्दाचे स्पष्टीकरण करत असताना टीकाकार म्हणतो, तत्र सुबह्वयो या एता अष्टादश लिपयः शास्त्रेषु श्रूयन्ते, तद्यथा-हंसलिवी भूयलिवी --- / तह अनिमित्ती य लिवी चाणक्को मूलदेवी य / या परिच्छेदात एकूण अठरा लिपींचा उल्लेख असून, त्यातील 'चाणक्यी' ही एक लिपी आहे. ही एक सांकेतिक लिपी असून कौटिलीय अर्थशास्त्रात असा उल्लेख आढळतो की, 'हेरांनी आपल्याला प्राप्त झालेली माहिती सांकेतिक लिपीद्वारे आपल्या वरच्या अधिकारी हेराला कळवावी.' कौटिलीय अर्थशास्त्रात सांकेतिक लिपी तयार करण्याविषयी मात्र अर्थातच काही उल्लेख मिळत नाहीत. डॉ. हिरालाल जैनांनी कामसूत्रावरील 'यशोधरा' टीकेच्या आधारे चाणक्यी लिपी उलगडण्याचे प्रयत्न केले आहेत. ते म्हणतात, “या लिपीत प्रत्येक शब्दाच्या शेवटी 'क्ष' हे अक्षर जोडले जाते. शब्दातील हस्व स्वरांचे दीर्घ स्वर व दीर्घ स्वरांचे हस्व केले जातात. अनुस्वार आणि विसर्ग हे एकमेकांची जागा घेतात. फार प्राचीन काळापासून चाणक्यी आणि मूलदेवी या दोन लिपींचा वापर राजनैतिक कार्यांसाठी केलेला दिसतो." (भारतीय संस्कृति में जैनधर्म का योगदान, पृ.२८६) नोंद घेण्याजोगी दुसरी एक गोष्ट अशी की, 'समवायांग' या अर्धमागधी ग्रंथातही अठरा लिपींचा उल्लेख आढळतो परंतु त्यात चाणक्यी आणि मूलदेवी या दोन्ही लिपी नोंदविलेल्या नाहीत. आख्यायिकांच्या बाबतीत म्हणाल तर, 'मूलदेव' या चतुर पुरुषाच्या आख्यायिकाही चाणक्यासारख्याच प्राकृत साहित्यात जागोजागी विखुरलेल्या दिसतात. मलधारी हेमचंद्राने नोंदविलेला चाणक्यी लिपीचा उल्लेख अतिशय महत्त्वाचा 167
