________________ कथाबाह्य संदर्भ विवादात न शिरणेच योग्य ठरेल. आचारांगचूर्णीत ‘गोल्ल' देशाचा उल्लेख येतो. डॉ. जगदीशचंद्र जैन यांच्या मते, हा प्रदेश गोदावरीच्या तीरावर आहे. त्यांनी गोल्ल देशातील काही वैशिष्ट्ये आणि खाद्यपदार्थ सांगितले आहेत. (प्राकृत साहित्य का इतिहास, जे.सी.जैन, पृ.२१३). आवश्यकचूर्णीत ‘गोल्ल' देशाचा उल्लेख चाणक्याचे जन्मस्थान म्हणून येतो. परंतु तेथे गोल्ल देशाची वैशिष्ट्ये नोंदविलेली नाहीत. आचारांगचूर्णीत गोल्ल देशाची विशेष माहिती येते. परंतु चाणक्याचे जन्मस्थान म्हणून त्याचा उल्लेख येत नाही. परिणामी चाणक्याच्या जन्मस्थानाचे वैशिष्ट्य व भौगोलिक स्थान, हे एक गूढच राहते. गोल्ल देशाच्या माहितीत समन्वय नसणे, ही गोष्टही आचारांगचूर्णी आणि आवश्यकचूर्णीचे कर्ते 'वेगळे' असल्याचेच सूचित करते. (19) सूत्रकृतांगचूर्णीच्या पृ.१६७ वर म्हटले आहे की, “मायावी माणसे फसवणूक करून कामभोग प्राप्त करतात. चाणक्य अर्थात् कौटिल्याने लिहिलेल्या अर्थशास्त्रातून लोक असे शिकतात की, लोकांची फसवणूक कशी करावी. यानुसार वणिक् आदि लोक लाच देणे, फसवणूक करणे इत्यादी मार्गाने पैसा गोळा करतात." या उद्गारातून दोन गोष्टी स्पष्ट होतात. एक म्हणजे अर्थशास्त्राचा लेखक म्हणून कौटिल्य व चाणक्य या दोन्ही नावांचा उल्लेख असणे. दुसरी गोष्ट म्हणजे, 'चाणक्य हा फसवणुकीच्या कलेचा उद्गाता होता, असा दृष्टिकोण मांडणे.' सूत्रकृतांगचूर्णीच्या पृ.१७७ वर देखील प्राणिघातासाठी ज्या गोष्टी शिकल्या जातात त्यांमध्ये कौटिल्यशास्त्राची गणना केली आहे. एकंदरीत, आचारांग आणि सूत्रकृतांगचूर्णीत चाणक्याविषयी जे प्रतिकूल आणि अनुदार उद्गार काढले आहेत त्याची दखल चाणक्याच्या आख्यायिका 150
