________________ कथाबाह्य संदर्भ (१३)निशीथभाष्यांची रचना संघदासगणींनी केली आहे, असे जैन परंपरा मानते. निशीथभाष्यात एकूण 6703 गाथा असून, त्या 20 उद्देशकांमध्ये विभागलेल्या आहेत. या भाष्यगाथांमध्ये गाथांचे तीन संच असे आहेत की, ज्यामध्ये चाणक्यविषयक आख्यायिका संक्षेपाने सांगितल्या आहेत. या तीनही भाष्यसंचांवर निशीथचूर्णीत थोड्या अधिक विस्ताराने कथाभाग येतात. (अ) निशीथभाष्याच्या 616 व्या गाथेत, अमात्य चाणक्याविषयीचा एक दृष्टांत येतो. विषपुष्पांचा गंध घेण्यास सुबंधूला भाग पाडून, चाणक्याने त्याचा कसा सूड घेतला - याची कथा येथे मोजक्या शब्दात दिली आहे. (ब) निशीथभाष्याच्या 4463-64-65 या तीन गाथांमध्ये कुसुमपुरातील (पाटलिपुत्रातील) दुष्काळाचा संदर्भ येतो. गुप्तरूपाने चंद्रगुप्ताचा आहार भक्षण करणाऱ्या दोन तरुण जैन मुनींच्या, या कृत्याचा छडा, चाणक्य कशा प्रकारे लावतो, याची कथा येथे संक्षिप्त रूपात येते. (क) निशीथभाष्याच्या 5137-38-39 या तीन गाथांमध्ये, मौर्याच्या आज्ञेचा केलेला भंग आणि त्यांना चाणक्याने दिलेली ग्रामदाहाची शिक्षा याबद्दलचा उल्लेख सारांश रूपाने येतो. (14) आवश्यकचूर्णी ही जिनदासगणि-महत्तरांची एक वैशिष्ट्यपूर्ण साहित्यकृती मानली जाते. निशीथविशेषचूर्णी ही देखील जिनदासगणींची दुसरी महत्त्वपूर्ण कृती होय. या दोन्ही चूर्णी इसवी सनाच्या सहाव्या-सातव्या शतकात लिहिलेल्या असून, त्यांची भाषा अभिजात जैन महाराष्ट्री आहे. प्राकृतच्या अभ्यासकांनी जिनदासगणींच्या सहज ओघवत्या भाषेची विशेष दखल घेतली आहे. चाणक्याच्या 147
