________________
स्थानांगसूत्र द्रव्यार्थस्तस्य भावो द्रव्यार्थता-प्रदेशगुणपर्यायाधारता, अवयविद्रव्यतेति यावत् । तथा प्रकृष्टो देशः प्रदेशोऽवयवरहितोऽशः, सचासौ अर्थश्वेति प्रदेशार्थस्तस्य भावः प्रदेशार्थता गुणपर्यायाधारता अवयवार्थतेति यावत् ।
-अवयविद्रव्यसिद्धिःननु-अवयविद्रव्यतयाऽऽत्मा एक इत्युक्तम् । तदयुक्तम्-अवयविद्रव्यस्याविद्यमानत्वात् । तथा हि-अवयविद्रव्याङ्गीकारे तावदिदमुच्यताम्-तदवयविद्रव्य किमवयवेभ्यो भिन्नम् उताभिन्नमिति ? न तावदभिन्नम् अभेदाङ्गीकारेऽवयविद्रव्यप्रदेशवाला है यह कथन व्यवहार से है निश्चय से नहीं सो जितना भी व्यवहार है वह सब पर्यायाश्रित है पर्याय की अपेक्षा जब वस्तु का विचार किया जाता है तब द्रव्य को गौण कर केवल पर्याय को ही प्रधान कर लिया जाता है इस तरह पर्यायार्थिक दृष्टि से अनेक पर्यायों का आश्रय होने के कारण आत्मा अनेक भी है।
अवयवी द्रव्यसिद्धिशंका-अवयवी द्रव्यरूप से आत्मा एक है ऐसा जो कहा गया है वह ठीक नहीं है क्यों कि विचार करने पर अवयवी द्रव्य का स्वतन्त्र अस्तित्व साधित नहीं होता है-और वह इस प्रकार से अवयवीद्रव्य का मतलब है अपने अवयवों से निष्पन्न हुआ द्रव्य सो यह अवयवी द्रव्य क्या अवयवों से भिन्न होता है या अभिन्न होता है ? यदि कहा जावे कि वह अवयवी द्रव्य अपने अवयवों से अभिन्न होता है तो છે,” આ કથન વ્યવહારાશ્રિત છે-નિશ્ચયાશ્રિત નથી. જેટલા વ્યવહાર છે તે પર્યાયાશ્રિત છે, અને પર્યાયની અપેક્ષાએ જ્યારે વસ્તુને વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે દ્રવ્યને ગૌણ કરીને માત્ર પર્યાયને જ પ્રધાનતા અપાય છે. આ રીતે પર્યાયાર્થિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં અનેક પર્યાના આશ્રયભૂત હોવાથી આત્મા અનેક પણ છે.
भवयवी द्रव्यसिद्धिશંકા–અવયવી દ્રવ્યરૂપે આત્મા એક છે એવું કથન બરાબર નથી, કારણ કે વિચાર કરતાં, અવયવી દ્રવ્યનુ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સાબિત થતું નથી. કેવી રીતે તે સાબિત થતું નથી, તે નીચે બતાવ્યું છે –
અવયવી દ્રવ્ય એટલે અવયવમાંથી નિષ્પન્ન થયેલું દ્રવ્ય. શું તે અવયવી દ્રવ્ય અવય કરતા ભિન્ન હોય છે કે અભિન્ન હોય છે? જે એમ કહેવામાં આવે કે અવયવી દ્રવ્ય તેના (પિતાના) અવયથી ભિન્ન હોય છે, તે એવા
