________________
૧ ૩
((કાળ
કાળ અજીવ દ્રવ્ય છે. તે અરૂપી છે. અર્થાત્ તેને કોઈ વર્ણ (રૂપ), બંધ, રસ કે સ્પર્શ નથી. તેને આપણે આંખે જોઈ શકતા નથી. છતાં તે મૂકપણે આપણને અનેક રીતે સહાય કરે છે.
નાનાને મોટું કરે છે આ કાળદ્રવ્ય. નવાને જૂનું કરે છે આ કાળદ્રવ્ય. કે કાળદ્રવ્ય આમ તો વર્તમાન એક સમય રૂપ છે, પણ અનેક સમય રૂપ નથી, માટે તો તેને અપ્રદેશી કહીને તેનો અસ્તિકાય તરીકે સ્વીકાર કરાયો નથી.
આમ, જીવાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, દૂગલાસ્તિકાય અને કાળ એ છ દ્રવ્યોમાં જીવાસ્તિકાય એ ચેતનદ્રવ્ય છે, બાકીના પાંચે ય દ્રવ્યો જડ છે.
કાળદ્રવ્ય અપ્રદેશ છે, બાકીના પાંચે ય પ્રદેશના સમૂહ રૂપ હોવાથી બસ્તિકાય રૂપ છે.
માત્ર પુદ્ગલ દ્રવ્ય જ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શવાળું હોવાથી રૂપી છે. બાકીના પાંચે ય દ્રવ્યો અરૂપી છે.
આંખના એક પલકારામાં અસંખ્યાતા સમય વીતી જાય છે. નિશ્ચયનયથી કાળ વર્તમાન એક સમય રૂપ હોવાથી એક જ સમયનો અપ્રદેશી) કહેવાય છે પણ વ્યવહારનયથી તે અનેક સમયનો માનવામાં બાવ્યો છે.
અત્યાર સુધી ૧ સેકંડને ઓછામાં ઓછા સમય તરીકે સ્વીકારવામાં બાવતી હતી પણ હવે તો એવી ઘડિયાળો શોધાઈ છે કે જે સેકંડના દસ હજારમા ભાગને પણ બતાડે છે, તે જણાવે છે કે એક સેકંડના દસ હજાર ભાગ પણ થઈ શકે છે.
જૈન શાસ્ત્રો તો કહે છે કે એક સેકંડના દસ હજાર નહિ, પણ અસંખ્યાતા ભાગો થઈ શકે છે. જેને સમય કહેવામાં આવે છે.
સમય એટલે કાળનો અવિભાજય અંશ. જેના હવે બે ભાગ ન થઈ શકે તેવો કાળનો નાનામાં નાનો ભાગ. િ
૧૨૭ -
