________________
અસ્તિકાય = પ્રદેશોનો સમૂહ.
જીવાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાય વગેરે પ્રદેશોના સમૂહરૂપ હોવાથી અસ્તિકાય કહેવાય છે. આ પાંચે અસ્તિકાયરૂપ હોવાથી આ વિશ્વને પંચાસ્તિકાયમય કહેવાય છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્યો અનંતા છે. તે દરેક પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં કાંઈ અનંતા કે અસંખ્યાતા પ્રદેશો નથી. કોઈ પુદ્ગલદ્રવ્યમાં એક, બે, ત્રણ કે સંખ્યાતા પ્રદેશો હોય છે તો કો'ક પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં અસંખ્યાત કે અનંતા પ્રદેશો પણ હોય છે.
આ પુદ્ગલ દ્રવ્યના અવિભાજ્ય અંશો છૂટા પડી શકે છે. માટે તેના પરમાણુઓ હોય છે. ઘડિયાળ-પેન-મકાન વગેરે પુદ્ગલસ્કંધો છે. તેની સાથે જોડાયેલા કાંટો, ડાયલ, ઢાંકણ, સ્ટીલ, બારી વગેરે તેના અવયવો તે દેશ છે. તેનામાં રહેલાં તેના અવિભાજય અંશો તે પ્રદેશો છે. અને છૂટા પડેલા અવિભાજય અંશો તે પુદ્ગલના પરમાણુ છે.
આમ પુદ્ગલદ્રવ્યના (૧) સ્કંધ (૨) દેશ (૩) પ્રદેશ અને (૪) પરમાણુ ચારે પ્રકારો મળે છે. જયારે ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાયના (૧) અંધ (૨) દેશ અને (૩) પ્રદેશ એમ ત્રણ પ્રકાર મળે છે.
પરન્તુ કાળ નામનું છઠ્ઠું એક દ્રવ્ય આ વિશ્વમાં છે કે જે પ્રદેશોના સમૂહ રૂપ નથી. માટે તે અસ્તિકાય રૂપ પણ નથી. તે એક પ્રકારનું છે તેથી અજીવ દ્રવ્યોના કુલ ૧૪ પેટાભેદો થાય.
અજીવના ચૌદ ભેદો
-------------
ધમસ્તિકાય | ૩ અધર્માસ્તિકાય | ૩
આકાશાસ્તિકાય ૩ ૪ પુદ્ગલાસ્તિકાય
સ્કંધ-દેશ-પ્રદેશ સ્કંધ-દેશ-પ્રદેશ સ્કંધ-દેશ-પ્રદેશ સ્કંધ-દેશ-પ્રદેશ-પરમાણુ !
:
કુલ : ૧૪
