________________
૧ ૧ અજીવ તત્ત્વ
આ દુનિયામાં આપણે ચારે બાજુ નજર કરીએ તો આપણને અનેક ચીજો દેખાય છે. જેમ કે મકાન, હોટલ, ટી.વી., કૂતરા, વાસણ, માણસ, બિલાડી, વીડીયો, ટેબલ, ખુરશી, વાંદરો, કીડી, વાંદો, બરફી, પેંડા વગેરે... આ બધી વસ્તુઓનું ઝીણવટભર્યું નિરીક્ષણ કરીશું તો આપણને ખ્યાલ આવશે કે આમાંથી કેટલીક વસ્તુમાં આત્મા નથી. આમાંથી કૂતરા, માણસ, બિલાડી, વાંદરો, કીડી, વાંદા વગેરેમાં આત્મા છે, જ્યારે તે સિવાયની ઉપર જણાવેલી વસ્તુઓમાં આત્મા નથી. આપણા શરીરની અંદર શરીરથી તન જુદો આત્મા છે, પણ શરીર પોતે આત્મા નથી. તે શરીર પોતે તો જડ છે. આત્માને ચેતન કહેવાય છે. જે ચીજો આત્મારૂપ નથી, ચેતનરૂપ નથી, તે તમામ ચીજોને જડ કહેવાય છે.
આમ, આ દુનિયામાં બે જ પ્રકારની ચીજો છે : (૧) ચેતન અને (૨) જડ. એમાંથી આપણે ચેતન=જીવ તત્ત્વની વિચારણા કરી, હવે જડ તત્ત્વની વિચારણા કરીએ. તે જડતત્ત્વને અજીવતત્ત્વ પણ કહેવામાં આવે
છે.
સમગ્ર વિશ્વમાં જડ વસ્તુઓ અનેક છે. તેનું લીસ્ટ બનાવી ન શકાય. છતાંય એકસરખા સ્વભાવને ધ્યાનમાં રાખીને તે અજીવતત્ત્વના મુખ્યત્વે પાંચ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. (૧) ધર્માસ્તિકાય (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય (૪) પુદ્ગલાસ્તિકાય અને (૫) કાળ, આમ, આ જગતમાં પાંચ જડદ્રવ્ય અને એક આત્મારૂપ ચેતન દ્રવ્ય છે. તેથી આ જગતને ષડૂદ્રવ્યાત્મક પણ કહેવાય છે. આ છ દ્રવ્યના સ્વરૂપને સમજવું અત્યંત જરૂરી છે.
(૧) ધર્માસ્તિકાય
આપણી પૃથ્વીથી સૂર્ય તો ઘણો દૂર છે. તેના કિરણને પૃથ્વી ઉ૫૨ આવતાં ઘણાં પ્રકાશવર્ષો લાગે છે. તે સૂર્યકિરણો આ પૃથ્વી ઉપર કોની સહાયથી આવે છે ?
૧૦૩
