________________
વાસ્તુપુરુષ અને મર્મોપમર્યાદિ અપરાજિતક્ત મર્મોપમ”.
મહામર્મને લાંગલ પણ કહે છે. વારતુમંડલની ચારે દિશાએ એક એક પદમાં થતાં સંધિસ્થાનેને પણ લાંગલ કહે છે. આમ કુલ ૨૪ લાંગલ થાય છે.
૬. પદ્મક -બ્રહ્માના પદના મધ્યભાગમાં આઠ સૂત્રો ભેગાં થાય છે, તેને (કમળની આકૃતિ થાય છે, તેને પદ્માકૃતિને) પદ્ધક કહે છે.
૭. શૂલ (ત્રિશુલ) –બ્રહ્માના પદના બહારના ચાર ખૂણાઓની બહારની બાજુએ થતા ત્રણ રેખાઓને સંપાતને ફૂલ અથવા ત્રિશુલ કહે છે.
૮, વજક:- બ્રહ્માના પદની ત્રાંસી બે રેખાઓ (કર્ણરેખાઓ)ને વોક કહે છે. ૧૬. બૃહત્સંહિતક્ત ૮૧ પદના વાસ્તુદળના અપમ
૧. શિરા –વાસ્તુમંડળની વિકર્ણ (ક) રેખાઓ તે શિરાઓ કહેવાય છે.
તદુપરાંત વિતથથી શેષને સ્પર્શતી તિરછી રેખા, મુખ્યથી ભંશને સ્પર્શતી તિરેખા, યંતથી ભંગને સ્પર્શતી તિયરેખા, તથા અદિતિથી સુગ્રીવને સ્પર્શતી તિર્યંફ રેખા, એમ ચાર કર્ણને સમાનાર રહેતી રેખાઓને પણ શિર કહે છે. આમ કુલ છ શિરાઓ થાય છે.
૨. અતિમર્મ -વિકર્ણ રેખાઓના સંપાતને (સંગમ સ્થાનને) અતિમર્મ કહે છે, ૮૧ પદના વ સ્તુમંડળમાં આવા નવ અતિમમ ઉતપન્ન થાય છે.
૩. વંશ :–વ સ્તુમડળના માની બે બે આડી તથા ઉમા રેખાઓને વંશ કહે છે.
૪. મર્મ-કર્ણરેખાના સંપાતને તથા ત્રણ કે ચાર રેખાઓના સંપાત સ્થાનને મર્મ કહે છે.
વાસ્તુપુરુષના અંગમાં (૧) મુખ (૨) હૃદય (૩) નાભિ (૪) મૂર્ધા તથા (૫-૬) બે સ્તન આ છ સ્થાનેને મર્મ કહે છે. કેટલાંક બીજા ગ્રંથકારેએ આ સ્થાનેને મહામર્મ કહ્યા છે. ૧૭. સમરાંગણ સૂત્રોક્ત ૮૧ પદના વાસ્તુમંડળના મમમ
૧ શિરા - વાસ્તુમંડળના ખૂણાઓને સાંધનારી કહ્યું રેખાઓ તે શિરા.
૨ વંશ --ગંધર્વથી ઈન્દ્ર તથા પુષ્પદંતથી શેષને જોડતી બે રેખાઓને વંશ કહે છે. . ૩ અનુવંશ --અસુર અને ગૃહક્ષત તથા ભલાટ અને સત્યનાં પદેને જોડતી રેખાને અનુવંશ કહે છે. વંશ અને અનુવંશ શિરાઓને સમાનાન્તર રેખાઓને કહ્યા છે. આ રેખાઓમાં ઈશાનથી નૈવત્યમાં જતી રેખાને વંશ અને અગ્નિખૂણાથી વાયવ્ય તરફ જતી રેખાને અનુવંશ કહે છે.
૪ મહાવંશ-વાસ્તુમંડલના મધ્યની આડી તથા ઉભી એ બે રેખાઓને મહાવંશ કહે છે,
