________________
વાસ્તુનિઘંટુ ૨. મધ્યમરાષ્ટ્ર-પ૩૮૪ ગામે હોય તે મધ્યમ રાષ્ટ્ર કહેવાય ૩. કનિષ્ટ રાષ્ટ્ર-૧૫૪૮ ગામો હોય તે કનિષ્ટ રાષ્ટ્ર કહેવાય. ૪. પ્રત્યેક રાષ્ટ્રમાં ૭-૭ નગરનું નિર્માણ કરેલું હોય છે.
નગર વિષે મથતમ અને માનસાગર માં ૧૨ પ્રકાર કહ્યા છે આ ૧૨ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે. ૧ નગર, ૨ રાજધાની, ૩ પતન, ૪ દુર્ગ પખેટ - અવંટ ૭ શબિર ૮થાનીય ૯. દ્રોણમુખ ૧૦ કેયુકલક ૧૧ નિગમ ૧૨ અઠવાવિહાર આમ આ ૧૨ પ્રકાર છે. આ બારે પ્રકારના નગરના વિવરણ નીચે પ્રમાણે આપેલા છે.
૧ નગર–
જેમાં પાષણ અને પાકી ઈંટના ભવને હેય દુર્ગના ચારે બાજુને દ્વારપર ગોપુરે હેય વાણિજય વ્યવહારનું કેન્દ્ર હોય અનેક જાતિના લોકેને નિવાસ હોય અનેક શિલ્પ વસતા હોય અને સર્વ પ્રકારના શ્રેષ્ઠ દેવાલ હોય તેને નગર કહેવાય. રાજધાની
રાજ્ય શાસન પીઠ હોય તેને રાજધાની કહે છે. રાજા સૈન્ય સાથે રહેતા હોય, તે પ્રકાર કિલાથી રક્ષાયેલું હોય શહેરના મુખ્ય દ્વાર પર ગેપુર હોય અને નગરમાં સર્વ દેવ દેવીના આયતને હોય. રાજ પ્રાસાદ, ઉઘાને, જળાશયે. મોટા ભાગે હોય. સર્વ જાતિના લેટેની અવર જવર હોય, વ્યાપક વ્યાપાર હાય કૌટિલ્ય અને શુકના મત પ્રમાણે–રાજધાનીની આકૃતિ સુંદર અર્ધચંદ્રાકાર–વૃત્ત કે સમચતુરસ આકાર હોય, પ્રકાર કિલ્લા, ભક્તિ, અને પરિખા એથી આવૃત્ત હોય વિભિન્ન પ્રજાઓને અનુકૂળ હોય તે રાજધાની કહેવાય. ૩ પતન-- (પુટ ભેદન)
રાજાનું ઉપસ્થિત તે પુટ ભેદન ગ્રીષ્મ કે શીતકાળમાં જ્યાં રાજપીઠ હોય તેને પતન કહે છે. રાજવ્યવસાય અને વાણિજ્યનું કેન્દ્ર હોય તે પુટભેદન.
માનસાર અને મનુષ્યાલ ચંદ્રિકાના કથન પ્રમાણે
સાગર તટ કે સરિતા તટ પરનું બંદર હોય, વિશેષ કરીને વાણિજ્ય વિશાળ રૂપે થતું હોય તે કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રમાં પતન તથા પટ્ટનના બે રૂપ કહ્યાં છે. ૪. દુર્ગ–
શબ્દક૯પદ્મ પ્રમાણે પુરનો અર્થ દુર્ગ, અધિષ્ટાન, કેટ તથા રાજસ્થાની કરે છે.
