________________
સંતબાલજીના એક જ સ્તવનની અંદર સર્વધર્મ ઉપાસના સ્વયમ્ પડેલી છે. આ જો આપણે ધ્યાનમાં રાખીએ તો બે હેતુઓ સરે: પોતાના સિવાયના બીજા ધર્મ વિશેનો આદર અંકિત થાય; કોઈપણ ધર્મની નિંદા કરવાનું કારણ ન રહે. ત્યારે એટલું સમજી લેવું જોઈએ કે આ ભૂગોળમાં અનેક સ્થળે વિચરતો માણસ, અનેક ઠેકાણે રહેતો માણસ, અનેક ભાષાઓ બોલતો માણસ, અનેક અનુભવો કરતો માણસ અને અનુભવોના પ્રતિભાવો આપતો માણસ જુદી જુદી રીતે વર્તવાનો. અને છતાં આપણાથી જે કંઈ જુદું હોય તે તિરસ્કરણીય છે એવું માની ન લેવાય. જુદું છે ભલે, પણ તેથી જ એ વિચારણીય છે. અને જો આપણને યોગ્ય લાગે તો સ્વીકાર્ય પણ છે. એ રીતે જો આપણે ચાલીએ તો જગતમાં સંવાદ વધે, અને કદાચ, ઈશ્વર જો હોય તો, એ રાજી થાય કે હવે મારી ઈચ્છા તૃપ્ત થાય છે.
સર્વધર્મઉપાસનામાં નમ્રતા છે. એમ કહી શકાય કે, એમાં એક મોટો મનોભાવ છે, સૌની સાથે મેળાપ સાધવાનો. સર્વધર્મ ઉપાસનામાં પ્રત્યેક ધર્મનો આદર છે. સર્વધર્મ ઉપાસનામાં આપણે એમ કહી શકીએ કે, ધીરે ધીરે કરતાં પૂર્વગ્રહો ઓગાળવાની એક પ્રયુકિત પડેલી છે. આ જો ધ્યાનમાં રાખીએ તો સર્વધર્મ ઉપાસના માણસ જાતને એક કરવા માટેની ભૂમિકા બાંધી આપે છે.
તેમ છતાં મારે કહેવું જોઈએ કે, જે ધર્મમાં મનુષ્ય જન્મ્યો હોય અથવા તો જમ્યા પછી એણે પોતે જે ધર્મ બુદ્ધિપૂર્વક સ્વીકાર્યો હોય એને માટેનો એનો પક્ષપાત દૂર કરાવવા જઈશું તો ઝઘડા થશે. એનો પક્ષપાત એની પાસે રહેવા દો. માત્ર એને એટલું સમજવા દો કે, બીજા ધર્મોનો પણ આદર કરવો ઘટે છે. આટલું એને બોલવા દો. સ્વામીનારાયણ ધર્મની એક પ્રાર્થનામાં એક પંકિત આવે છે: "નિંદત નહીં કોઈ દેવ કો. કોઈ દેવની નિંદા નહીં. આ એક મોટી વાત થઈ કે કોઈ દેવની નિંદા ના કરવી. નિંદા ન કરવી એટલો ભાવ જો દઢ થાય તો મનુષ્ય જાત સુખી રહી શકે એવું માનું છું. સર્વધર્મ ઉપાસના જેવું આપણને આશ્વાસન અને પ્રેરણા આપનારું સાધન ત્યારે મળી રહે એમ હું સમજું છું.
આપ સૌએ મને ખૂબ શાંતિથી સાંભળ્યો તે માટે આપનો અને આપ સૌને સંબોધવાની મને તક આપી તે માટે ભાઈશ્રી અંબુભાઈ અને ભાલ-નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંધનો હૃદયપૂર્વક આભાર માનું છું. (તા. ૨-૭-૧૯૯૪ના રોજ વસંત-રજબ શહીદદિન નિમિત્તે યોજાયેલ વ્યાખ્યાનમાળામાં અપાયેલ વ્યાખ્યાન.) એક બીજાને સમજીએ
