________________
૧૦૭
પાસેથી લઈ લીધા. પગયાત્રાની પ્રતિજ્ઞાને કારણે તેમના છેલ્લા દિવસમાં તેમનાથી દિલ્હી પણ ન જઈ શકાયું, પ્રત્યક્ષ શરીરસેવા દ્વારા ઋણ પણ ન ચૂકવી શકાયું; કેવળ હૃદયમાં તેમનું મરણ ને નયનમાં પ્રેમાશ્રુધારાથી તેમનું તર્પણ કર્યું.
પ્રેમીના સુકૃત્યની અનુમોદના એ જ સ્મૃતિ
એક બાજુથી એમના સુકૃત્ય અને પ્રેમની સ્મૃતિ અને બીજી બાજુથી કર્મકાનૂન અને નિસર્ગમયાની અનુભૂતિએ જ્ઞાનચંદ્રજના વૈરાગ્યને વધારે જ્ઞાનગર્ભિત અને સુદઢ કર્યો.
શાશ્વત રાત્ર સંસારે, સૌને લાગુ પડેલ છે; સૌ સૌનાં ભગવે કર્મો કમ કેને ન છેડતું; સંસારી જીવસૃષ્ટિને કર્મો અપે સુખે દુઃખે; નૈસર્ગિક જગતતંત્ર, ચાલે છે જ્ઞાનથી જુઓ.
આ જ્ઞાન દષ્ટિએ એમને નિસર્ગમાં વધારે શ્રદ્ધાળ અને કર્મના કાનૂનને વિજ્ઞાનથી જોતા કર્યા. કર્મના કાનૂનમાં સંતબાલે એક નવી દુટિ આપી હતી તે એ કે કમને ભેગવવા ખપાવવામાં અને ખંખેરવામાં માનવીય પુરુષાર્થનો ઘણે મોટો હિસ્સો છે. એટલે કર્મનું નામ લઈ અકર્મય કે પ્રમાદ ન પાષતા વ્યકિતગત અને સાસુદાયિક પુરુષાર્થ કરતા જ રહેવું જોઈએ. કેમ કે–
છે વ્યક્તિ યથા કર્મો, સામુદાયિક છે તથા; વ્યક્તિ તથા સમુદાય, ભોગવે તે યથાતથા. છે કેટલાંએક કર્મો, સંગઠિત પ્રયતનથી; પલ શીધ્ર પામે છે, સમૂહ ચેતના થકી.
