________________
३२६
तत्त्वार्थस्त्रे वेति विरुद्धराज्यं तस्मिन् राज्येऽतिक्रमो विरुद्धराज्यातिक्रमः मित्रराष्ट्रापमाना. नुरुपवसायी परराष्टोपकारक व्यवहारो यथातथा बोध्यः ३ कूटतुला-कूटमानकरणम्-शेटकादि-प्रस्थादिकं काष्ठादिरचितपात्रविशेषो मानं तुलादिक मुन्मानञ्च एतेन न्यूनेने-तरेभ्यो धान्य सुवर्णादिकं दातव्यम्, एतेनाऽधिकेन चात्मनः स्वार्थ ग्राह्य मित्येवं प्रकृति कूटपयोगरूपमव से यम् ४ तत्मेतिरूपक व्यवहारश्च-प्रति रूपकैः कृत्रिमैर्हिरण्यसदृशै ताम्र रूप्यरचितैर्द्रम्मैर्वश्चना पूर्वक: क्रयविक्रयरूपो व्यवहारोऽवगन्तव्यः । तथा च ताम्रण घटिताः रूप्येण-सुवर्णन च घटिताः, ताम्र रूपयाभ्याश्च घटिना द्रम्मा हिरण्य सदृशा भवन्ति. ताशा द्रम्माः केनचित्पुरुषेण स्वीकार करना, उससे विरुद्ध कार्य न करना अविरुद्ध राज्य में अतिक्रम करना विरुद्ध राज्यातिक्रम कहलाता है। तात्पर्य यह है कि मित्र राप का अपमान करनेवाला एवं परराष्ट्र के लिए उपकारक व्यवहार विरुद्ध राज्यातिकम है।
(४) धान्य आदि नापने का लकडीआदि का बना हुभा नाप मान कहलाता है। तराजू आदि को उन्मान कहते हैं छोटे मान-उन्मान से दूसरों को धाय या सुवर्ण आदि देना और बडे से अपने लिए लेना, इस प्रकार का व्यवहार कूटतुलाकूटमान कहलाता है।
(५) असली वस्तु में नकली चीज मिलाकर उसे असली के रूप में बेचना तत्प्रतिरूपक व्यवहार कहलाता है। जैसे-बनावटी, चांदी जैसे, ताम्र एवं रूप्य से निर्मित सिका से ठगाई करने के लिए क्रय-विक्रय વિરૂદ્ધ કાર્ય ન કરવું. વિરૂદ્ધ રાજ્યમાં અતિક્રમ કરવું વિરૂદ્ધ રાજ્યતિક્રમ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે મિત્ર રાજ્યનું અપમાન કરનાર અને પર રાષ્ટ્રના માટે ઉપકારક વ્યવહાર, વિરૂદ્ધ રાજ્યોતિક્રમ છે.
(४) मन परे मानुसा! पणेथी पने भा५-भान है. વાય છે. ત્રાજવા આદિને ઉન્માન કહે છે. નાના-ઉન્માનથી બીજાને અનાજ અથવા સુવર્ણ વગેરે આપવું અને મોટા વડે પિતાના માટે લેવું, આ જાતને વ્યવહાર કૂરતુલાકૂટમાન કહેવાય છે.
(૫) અસલી વસ્તુમાં બનાવટી ચીજ ભેળવી દઈ ને તેને મૂળ વસ્તુના રૂપમાં વેચી તપ્રતિરૂ પકવ્યવહાર કહેવાય છે. જેમ કે બનાવટી ચાંદી જેવા તાંબા અને રૂપાથી બનાવવામાં આવેલા સિક્કાઓથી ઠગાઈ કરવા માટે કયવિય વ્યવહાર કરે. તાંબાથી બનાવેલા, ચાંદી-સોનાથી બનાવેલા અને તાંબા તથા રૂપાથી બનાવેલા સિક્કા હિરણય જેવા હોય છે. આવા સિકકા
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
