Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havaI maMgalaM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ TATVAR SHRI H SUTRA PART : 2 ell dralei 21:qu- BALL-2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA dIpikA-niyuktyAkhyayA vyAkhyAdvaya samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii tttvaarthsuutrm|| (dvitIyo bhAgaH) moved YOYOYOYOYOYOOOYYY niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH rAjakoTanivAsI-sva. dozyupAha mUlajIbhrAtArAtmaja prabhulAlasya dharmapatnI lAbhuSahenapradatta-dravyasAhAyyena a. bhA. zve0 sthA. jainazAstroddhArasamitipramukhA zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH dhIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2499 2029 1973 mUlyam-rU. 25-0-0
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANuM ? zrI a. bhA. 2. sthAnakavAsI jainazAstroddhAra samiti, che. gareDiyA kUvA reDa, rAjakeTa, (saurASTra), Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa ytnH| utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlodyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // F harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa| hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // mUlya rU. 25=00 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2499 vikrama saMvata 2029 IsavIsana 1973 : mudraka che maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA (1) A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAtaHuSAkALa, sandhyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. (3) mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) ulkApAta--moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (9) digdAha--koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava--vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta--AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya na thAya. vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. yUpaka--zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene yUpaka kahevAya. A pramANe yUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathamA 1 prahara svAdhyAya na karavo. yakSAdIma--koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa--kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. mahikAzveta--zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddAta--cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgandha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa--jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyudgata--najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana--koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra--upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAre mahotsava ane cAra pratipadA--ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sandhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAt sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ a.naM. pRSTha zrI tatvArthasUtra bhAga dUsare kI viSayAnukramaNikA viSaya chaTThA adhyAya 1 AsravatattvakA nirUpaNa sU0 1 2 puNyapApa ke AsravoM ke kAraNa sU0 2 15-20 3 saMparAyakriyA ke AsravoM kA nirUpaNa sU0 3 21-25 4 akaSAyajIva ke saMsAra paribhramaNa rUpa I-patha Asrava ke kAraNa hone kA nirUpaNa sU0 4 25-31 5 sAmparAyika karmAsrava ke bhedoM kA nirUpaNa sa0 5 32-51 6 saba jIvoM ke karmabandha samAna hotA hai yA vizeSAdhika sU0 6 52-69 7 adhikaraNakA svarUpa mU07 70-75 8 jIvAdhikaraNa ke bhedakA nirUpaNa sU08 76-87 9 ajIca ke adhikaraNakA nirUpaNa sU0 9 88-98 10 karmabandha ke Asrava saba AyuvAlekA asrava hotA hai sU0 10 99-100 11 devAyu ke AsavakA nirUpaNa sU0 11 101-103 sAtavAM adhyAya 12 saMvara ke svarUpakA nirUpaNa sU0 1 104-107 13 saMvara ke kAraNarUpa samiti gupti AdikA nirUpaNa sU02 104-115 14 samiti ke bhedoM kA nirUpaNa sU0 3 116-124 15 gupti ke svarUpa nirUpaNa su0 4 125-132 16 daza prakAra ke zramaNadharmakA nirUpaNa sU05 133-148 17 anupekSA ke svarUpakA nirUpaNa mU0 6 149-179 18 pariSahajaya kA nirUSaNa sa0 7 180-185 19 parISaha ke bhedoM kA nirUpaNa sU08 185-211 2. kauna jIvako kitane parISaha hote hai ? mu09 215-221 21 bhagavAna arihanta bhagavanta ko bAraha parISaha honekA nirUpaNa sU0 10 222-225 22 bAdarasamparAya ko saba parISahakA saMbhA kA nirUpaNa sU011 226-230 23 jJAnAvaraNa karma ke nimitta se hone vAle do pariSahoM kA nirUpaNa sU0 12 231-232 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 darzanamohanIya antarAya karma ke udaya se zramaNa meM darzana aura alAmaparISadakI utpattikA nirUpaNa sU. 13 232-234 25 cAritramohanIyakarma ke nimitta se honevAle sAta pariSahoMkA kathana su0 14 235-238 26 vedanIyakarma ke udaya se hone vAle gyArahaparISahoM kA kathana sU0 15 239-242 27 eka jIva ko eka hI kAla me hone vAle parISahoM kA kathana mU0 16 243-247 28 hiMsAdi se nivRtti Adi vratoM kA nirUpaNa sU0 17-24 248-250 29 hiMsA ke svarUpa nirUpaNa sU0 25 251-257 30 mRSAvAda kA nirUpaNa sU0 26 258-265 31 steya kA svarUpa nirUpaNa sa0 27 266-271 32 maithuna kA nirUpaNa sU0 28 272-273 33 parigraha kA nirUpaNa su0 29 274-285 34 pAMca aNuvrata kA nirUpaNa sU0 30-37 286-287 35 mAraNAMtika saMlekhanA kA nirUpaNa sa0 38 288-295 36 samyagdRSTi ke pAMca aticAra kA nirUpaNa sU0 400 296-313 37 aNuvrata evaM digvata ke pAMca aticArakA nirUpaNa sU0 41-42 314-323 38 tIsare aNuvrata ke stenAhRtAdi pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU0 43 324-331 39 cothe aNuvrata ke pAMca aticAra kA nirUpaNa sU0 44 332-337 40 pAMcaveM aNuvrata ke pAMca aticAra kA nirUpaNa mU0 45 338-345 41 digviratyAdi sAta zikSAvrata ke pAMca pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU0 46 / / 346-351 42 upabhoga paribhoga parimANavata ke aticArakA nirUpaNa su047 352-355 43 anarthadaNDa viramaNavrata ke aticAra kA nirUpaNa sU0 48 356-364 44 sAmayikatrata ke pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU0 49 365-370 45 dezAvakAzikavrata ke pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU050 371-377 46 poSadhopavAsavata ke pAMca aticAroM nA nirUpaNa sU0 51 378-382 47 bArahaveM vrata ke pA~ca aticAra kA nirUpaNa sU0 52 383-389 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 mAraNAMtika saMlekhanA ke pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU0 53 389 - 395 49 pAMca mahAvratoM kA nirUpaNa 0 54-55 396-399 50 paccIsa bhAvanAoM kA nirUpaNa sU0 56 400-412 51 sAmAnya prakAra se sarvatrata kI bhAvanAoM kA nirUpaNa su057 413- 428 52 saba prANiyoM meM maitribhAvanA kA nirUpaNa sU0 58 53 cAritra ke bhedakA nirUpaNa sU0 59 54 tapa ke bheda kathana sU0 60 55 bAhya tapa ke bheda kA nirUpaNa sU0 61 56 Abhyantara tapa ke bheda kA nirUpaNa sU0 62 57 daza prakAra ke prAyazcitta kA nirUpaNa sU0 63 58 vinayarUpa Abhyantara tapa ke bheda kA nirUpaNa sU0 64 59 vaiyAvRtya ke bhedoM kA nirUpaNa sU0 65 60 svAdhyAya ke bheda kA nirUpaNa sU0 66 61 dhyAna ke svarUpa nirUpaNa sU0 60 62 dhyAna kA caturvidha bheda kA nirUpaNa sU. 68 63 dharmadhyAna evaM zukladhyAna mokSa ke kAraNarUpa 429-436 437-439 440-452 kA nirUpaNa sU0 69 506-507 508-514 64 ArttadhyAna ke cAra bhedoM kA kathana su0 70 65 avirata Adi ko ArttidhyAna hone kA pratipAdana sa0 71 515-521 66 raudradhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa sU0 72 67 dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa su0 73 526-537 526-537 68 zukladhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa sU0 74 538- 545 453-464 465-469 470-482 483-489 490-495 496-498 499-502 503-505 546-551 69 zukladhyAna ke svAmi Adi kA kathana sU0 75 70 kevalIko antima do zukladhyAna hone kA kathana sU0 76 552-556 71 cAra prakAra ke zukladhyAna ke sthAna 74 pAMcaveM Abhyantara tapa vyutsarga ke dravya bhAva ke bheda se dvi prakAratA kA kathana sU0 80 vizeSakA nirUpaNa sU0 77557-560 72 pahalA evaM dUsarA zukladhyAna ke saMbandha meM vizeSa kathana sva. 78561-562 73 vitarka ke svarUpa nirUpaNa su0 79 563-567 zrI tatvArtha sUtra : 2 568-570
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavAM adhyAya 75 nirjarA ke svarUpa nirUpaNa sU0 1 571-573 76 nirjarA ke do bhedoM kA kathana sU0 2 574-581 77 karmakSayalakSaNA nirjarA ke hetu kathana sU0 3 582-584 78 tapa ke do prakAratA kA kathana mu04 585 79 anazana tapa ke do bhedoM kA kathana sa05 586-587 80 itvarikatapa ke anekavidhatvakA nirUpaNa su06 588-591 81 anazana tapa ke vAvarakathika ke do prakAra kA kathana sa07 592-595 82 pAdapopagamana tapa ke dvi prakAratAkA nirUpaNa sU08 596-598 83 bhaktapatyAkhyAna ke do prakAratA kA nirUpaNa sa09 599-600 84 avama darikA ke svarUpa nirUpaNa sa0 10 601-602 85 dravyAvamodarikA ke do bhedoM kA kathana sU0 11 603-604 86 upakaraNa dravyAvamodarikA ke trividha _prakAratAkA nirUpaNa sU0 12 605-607 87 bhaktapAna dravyAvamodarikA ke aneka vidhatAkA nirUpaNa sU013 608-614 88 bhAvAvamodarikAtapakA nirUpaNa sU0 14 615-617 89 bhikSAcaryA tapa ke anekavidhatA kA nirUpaNa mU0 15 618-630 90 rasaparityAgatapa kA nirUpaNa sU0 16 631-636 91 kAyaklezatapa ke aneka vidhatvakA nirUpaNa mu0 17 637-644 92 pratisaMlInatAtapa ke cAturvidhya kA nirUpaNa mU0 18645-647 93 indriya pratisaMlInatApa ke paMcaviyatva kA nirUpaNa sU0 19648-652 94 kaSAya patisaMlInatAtapa kA nirUpaNa sU0 20 653-657 95 yogapatisaMlInatAtapa kA nirUpaNa sU0 21 658-661 96 viviktazayyAsanatA kA nirUpaNa sU0 22 662-665 97 jJAnavinayatapa kA nirUpaNa mU0 23 666-668 98 darzanavinayatapa kA nirUpaNa sU0 24 669-671 99 zuzrUSaNAvinayatapa kA nirUNa mU0 25 672-676 100 anatyAzAtanA vinayatapa ke 45 paitAlIsa bhedoM kA kathana sU0 26 677-682 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 cAritracinayatapa kA nirUpaNa sva0 27 682-687 102 mana, vacana, kAyavinayarUpa kA nirUpaNa sU0 28 688-692 103 lokopacAravinayatapa kA nirUpaNa su0 29 693-696 104 Abhyantaratapa ke chaThA bheda vyutsarga kA nirUpaNa sU0 30 697105 dravyavyutsargatapa kA nirUpaNa sU0 31 698-700 106 bhAvavyutsargatapa kA nirUpaNa sU0 32 701-703 107 kaSAyavyunsargatapa kA nirUpaNa mU0 33 704-705 108 saMsAravyutsargatapa kA nirUpaNa sU0 34 706-708 109 karmavyutsargatapa kA nirUpaNa mU0 35 709-713 11. nirjarA sabako samAna hotI hai ? yA vizeSAdhika ? sU036 714-726 111 mokSamArga kA nirUpaNa sU0 37 727-635 112 samyagdarzana kA nirUpaNa sU0 38 736-739 113 samyagdarzana kI dvi prakAratA kA nirUpaNa sU0 39 740-742 114 samyagjJAna svarUpa nirUpaNa mU040 743-747 115 samyagjJAna ke bhedoM kA kathana sU0 41 748-757 116 matizrutajJAna ke parokSasva kA nirUpaNa su0 42 758-760 117 avadhi, manaHparyava, kevalajJAna ke pratyakSatva kA nirUpaNa mU043 761-765 118 matijJAna ke dvi prakAratA kA kathana sU044 766-769 119 matijJAna ke cAtuviya'tva kA nirUpaNa sU0 45 330-333 120 avagraha ke do bhedoM kA nirUpaNa sU0 46 778-785 121 zrutajJAna ke do bhedoM kA kathana sU0 47 / / 786-793 122 avadhijJAna kA nirUpaNa sU0 48 794-799 123 manaHpayeMvajJAna ke dvividhatva kA pratipAdana mu0 49 800-808 124 pAMca prakAra ke jJAnoM meM matizrutajJAna kI vizeSatA 809-813 125 avadhijJAna viSaya kA nirUpaNa 814-816 126 manaHparyaya jJAna ke vaiziSya kA nirUpaNa 817-819 127 kevalajJAna kI utpatti ke kAraNa kA nirUpaNa 820-822 128 kevalajJAna ke lakSaNa kA nirUpaNa 823-831 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ navavA adhyAya 129 mokSatasa kA nirUpaNa 130 mokSAvasthA meM bhAvapharmakSaya kA nirUpaNa 131 muktAtmA ke gati kA nirUpaNa 132 akarmA kI gati kA nirUpaNa evaM usa viSaya meM dRSTAMta 133 siddha ke svarUpa kA nirUpaNa 832-843 844-849 850-852 853-855 856-878 // smaapt|| zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI vItarAgAya nmH|| zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlabativiracita dIpikA-niryuktyAkhyayA vyAkhyayA samalakRtam hindI-gurjarabhASAnuvAdasahitam ||shrii-ttvaarthsuutrm|| (dvitIyo bhAgaH) SaSThodhyAyaH mUlam-maNa-vaya-kAya jogAI Asavo // 1 // chAyA-'manovaca:kAyayogAdirAsakA // 1 // tatvArthadIpikA-jIvAjIvAya baMdhoya-puNNaM pAvA''savo vahA / ___saMvaro nijjarA mokkho-saMtee tahiyA nava // 1 // ityuttarAdhyayanasUtrAnusAreNa kramazo jIvA-jIva-bandha-puNya-pApAni paJca tatvAni pazcA'dhyAyeSu prarUpitAni, sampati-kramamAptaM SaSThamAsravatattvaM prarUpayituM SaSThAdhyAyaM prArabhate-'maNavayakAya jogAI Asavo' iti / ____manovacAkAyayogAdiH-manoyogaH1 bacoyogAra kAyayogaH3 tadAdiH tatma chaTThA adhyAya kA prAraMbha __ 'maNa-vaya-kAyajogA'-ityAdi / manoyoga, vacanayoga, kAyayoga Adiko Asrava kahate haiM // 1 // tatvArthadIpikA-jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA aura mokSa, ye nau tava haiN| uttarAdhyayanasUtra ke isa kathana ke anusAra krama se jIva, ajIva, bandha, puNya aura pApa, ina pAMca tattvoM kA pAMca adhyAyoM meM nirUpaNa kiyA gyaa| aba anukrama se prApta chaThe Atraya tatvakI prarUpaNA karane ke lie chaThA adhyAya prArambha kiyA jAtA hai 7 adhyayananA prA'maNa-vaya-kAyajogAI Asavo' sUtrArtha-maneyega, vacanaga, kAga Adine Asrava kahe che tatvArthadIpikA-jIva, ajIva, babdha, puSya, pApa, AsTava, saMvara, nirjarA tathA mo kSa A nava tatva che. uttarAdhyayana sUtranA A kathana anusAra kamathI jIva, ajIva, badha, puNya A pApa, ane pAMca tattanuM pAMca adhyA mAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have kumathI prApta chaThA AsravatavanI prarUpaNA karavAnA AzayathI chaThe adhyAya prAraMbha karavAmAM Ave che. ta01 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 tatvArtha sUtre bhRtirAtra va ucyate / tatra - manovacaH kAyAnAM kriyArUpaM karmayogaH AtmapradezaparispandarUpa AkhyAyate / tatrA'bhyantara vIryAntarAya no indriyAvaraNakSayopazamAtmaka manolabdhisAnnidhye bAhyanimittamanovargaNAlambane ca sati manaHpariNAmAmimukhI bhUtasyAtmanaH pradezaparispando manoyogaH // 1 // zarIranAmakarmediyasampAditavAvargaNAlambane sati vIryAntarAya ke satiAkSarAcAcaraNakSayopazamApAditavAglabdhisabhidhAne vAkpariNAmAbhimukhasyAtmanaH pradeza parispando vAgyoga: 2, vIryAnvirAyakSayopazamasadbhAve sati audArikavaikriyA - SShArakAdi paJcavidha zarIravargaNAnyatamA - sslambane ca sati AtmapradezaparispandaH kAyayogaH 3, sa trividho yogaH - AsravaH kathyate / manoyoga, vacanayoga, aura kAyayoga Adi Asrava kahalAte haiM / tAtparya yaha hai ki mana, vacana, aura kAyakI kriyA se AtmA ke pradezoM meM parispandana hotA hai, vaha yoga kahalAtA hai| jaba Abhyantara kAraNa vIryAntarAya karma tathA no indriyAvaraNa karma ke kSayopazamarUpa manolabdhi kA sAnnidhya hotA hai aura bAhya kAraNa manovargaNA kA Alambana hotA hai, taba mana rUpa pariNamana kI ora abhimukha AtmA ke pradezoM meM jo parispandana ( halana calana) hotA hai, vaha manoyoga kahalAtA hai / zarIra nAma karma ke udaya se prApta vacana vargaNA kA Alambana hone para tathA vIryAntarAya evaM mati-akSarA varaNa Adi ke kSayopazama se prApta hone vAlI vacana labdhikA sannidhAna hone para vacana rUpa pariNAma ke abhimukha AtmA ke pradezoM kA parispandana vacanayoga kahalAtA he / jaba antaraMga kAraNa vIryAntarAya karma kA kSayopazama hotA hai aura manAyeAga, vacanayAga ane kAyayeAga adi Asrava kahevAya che. tAtpa e che ke mana, vacana ane kAyAnI kriyAthI AtmAnAM pradezamAM je parispandana thAya che, te cAMga kahevAya che jyAre Abhyantara kAraNu vIryantarAyakama tathA nAindriya mAhya kama bhedakSApazamarUpa maneAlabdhinuM sAnnidhya thAya che. ane mAhya kAraNa mane!vagaNAnuM Alakhana DAya che, tyAre mana rUpa pariNamananI tarapha abhimukha AtmAnAM pradezAmAM je parispandana (halana-calana) thAya che. te maneAga kahevAya che. zarIra nAmakamanA udayathI prApta vacanavagaNAtuM Alambana thavAthI tathA vIryAntarAya ane mati-ajJAna khAdya AdinA kSayapazamathI prApta thanArI vacanalabdhinA sAnnidhya thavAthI vacanarUpa pariNAmanA abhimukha AtmAnA pradezeAnA parispandanane vacanaceAga kahevAya che. jayAre antaraMga kAraNu vI - zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 sU. 1 AsravatatvanirUpaNam 3 Asravati - Agacchati AtmadezasamIpastho'pi pudgalaparamANupuJjaH karmatvena pariNamati - asmAt kriyAkalApAd ityAsravaH tathAvidhaH kriyAsamUhaH, tathAvidha pariNAmato jIvaH karmANi Adate / tathAvidhapariNAmAbhAvetu- karmabandho na bhavati / evaJca - sarasaH salilAvAhi vivararandhrarUpa srotovad AsravaH - AtmanaH pariNAmavizeSaH karmarUpasalilasya praveze hetu rbhavati / karmANi - Asravanti anenA''tmapariNAmavizeSeNA''tmanA saha sambadhyante ityAsravaH karmAgamanadvArabhUta AtmapariNAmavizeSa ityarthaH / tathA ca- kevalisamudghAte daNDa- kapATa madara - lokaaudArika vargaNA vaikriya vargaNA, tathA Antarika vargaNa / Adi zarIra vargaNAoM meM se kisI bhI eka vargaNA kA Alambana hone rUpa bAhya kAraNa hotA hai, taba usa ke nimitta se AtmA ke pradezoM meM jo parispandana hotA hai, vaha kAyayoga kahalAtA hai / tInoM prakAra kA yaha yoga Asrava kahA gayA hai| jina AkAza pradezoM meM AtmA sthita hai, unhIM AkAza pradezoM meM sthita kArmaNa vargaNA ke pudgalaparamANu jisa kriyAkalApa se karma ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, usa kriyAkalApa ko Asrava kahate haiM, usa prakAra ke pariNAma se jIva karmoM ko grahaNa karatA hai, yadi usa prakAra kA pariNAma na ho to karma kA bandha nahIM hotaa| isI prakAra jaise jala ko pravAhita karanevAle chidra ke dvArA sarovara meM jalakA Agamana hotA hai vaise hI AtmA ke pariNAma vizeSa se karmarUpI jalakA praveza hotA hai| jisake dvArA karma Ate haiM, vaha Asrava, aisI Astraya ntarAya karmonA kSayApazama thAya che ane audArikavagaNA, vaikriyavA tathA AhArakavaga NA Adi zarIra va NuAemAMthI kAIpaNa eka vagaNAnuM Alambana thavA rUpa bAhya kAraNa hAya che, tyAre te nimittathI AtmAnA pradezeAmAM je parispandana thAya che, te kAyayeAga kahevAya che. traNe prakAranA A ga Asrava havA che. je AkAzapradezeAmAM AtmA sthita che, teja AkAzapradezamAM sthita kAma Nuvaga nA pugalaparamANu, je kriyAkalApathI kanA rUpamAM piraNata thaI jAya che, te kriyAkalApane Asrava kahe che. te prakAranAM pariNAmathI jIva kameti dhAraNa kare che, jo te prakAranuM pariNAma na thAya te karmanA anya thatA nathI. AvI rIte jema pANIne pravAhita karanArA chidra dvArA sarovaramAM jaLanu Agamana thAya che, tevI ja rIte AtmAnA pariNAma vizeSathI ka rUpI jaLanA praveza thAya che. jenA dvArA mAM Ave che, te Asava, evI Asrava zabdanI vyutpatti che. Azaya e che ke AtmAnu te pariNAma, je zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre pUraNalakSaNaH khalu yogo vartate, sa yogo'nAkhatrarUpo'pyasti / tatra - yathA''rdrana samantAt pavanAssnItaM rajaHpuJja svasmin gRhNAti evam - kaSAyajalenA'drabhUto jIvaH kAyAdi trividhayogAnItaM karma pudgalaM sarva pradezairupAdatte yathA vA taptA'yaHpiNDaH payasi prakSiptaH samantAjjalaM gRhNAti, evaM - krodha mAyAdi kaSAya santaptAsssmA kAyAdi trividhayogAnItaM karmapudgalaM parigRhNAti, Adipadena - mithyAdarzanAvirati kaSAyayogAdayo bandhahetava AsravA ucyante // 1 // zabda kI vyutpatti hai | abhiprAya yaha hai ki AtmA kA vaha pariNAma, jo karmoM ke Agamana kA dvAra hai, Asrava kahA jAtA hai / kevalisamudUdhAta ke samaya daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa rUpa jo yoga rahatA hai, vaha airyApathika ke sivAya anya Asrava kA kAraNa nahIM hotA / jaise gilA vastra vAyu dvArA uDAye hue raja ko sabhI ora se grahaNa karatA hai arthAt vastra ke gIlepana ke kAraNa usameM A-Akara dhUla cipaka jAtI hai vaise hI krodhamAna, mAyA yA lobha kaSAya se AI banA AtmA kAyayoga Adi tIna prakAra ke yogoM dvArA AkRSTa karma pudagaloM ko grahaNa karatA hai / athavA jaise Aga se tapA huA lohekA golA yadi pAnI meM DAla diyA jAya to vaha sabhI ora se jala ko grahaNa karatA hai - AtmasAt karatA hai, usI prakAra kaSAya ke tApa se santapta AtmA kAyayoga Adi ke dvArA karma pudgaloM ko grahaNa karatA hai / sUtra meM prayukta 'Adi' zabda se mithyAdarzana, avirati aura kamAMnA AgamananuM dvAra che, Asrava kahevAya che. kevaLI samudUdhAta veLAe dRzya, kapATa, pratara ane lekapUraNu rUpa je yAga hoya che te airyApathika DAvAne kAraNe AsatranA kAraNa hai'tA nathI. jevI rIte bhInA vastra, vAyu dvarA uDADelI dhULane badhI bAjuethI grahaNa kare che, arthAt vastranI bhInAzanA kAraNe tenAmAM AvI AvIne raja cAMTI jAya che, tevI ja rIte dha, mAna, mAyA ane lebha kaSAyathI A anele AtmA kAyayeAga Adi traNa prakAranA yogA dvArA AtkRSTa krama pudUgale ne dhAraNa kare che, athavA jevI rIte agnithI tapelA lekha'DanA geALAne jo pANImAM nAkhavAmAM Ave te te badhI bAjuethI pANIne grahaNa kare che. AtmasAt kare che, tevI ja rIte kaSAyanA tApathI santama AtmA kAryeAga AdithI krama pudUMgalAne grahaNa kare che. sUtramAM prayukta 'Adi zabdathI' mithyAtva, rati, avirati bhane uSAyane, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3E dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 1 AsravavatvanirUpaNam 5 tatvArthaniyukti-pUrva tAvat-paJcamAdhyAye kramamAptaM paJcamaM pApatattvaM bharU. pitam , sampati-kramamAptameva SaSTha mAstravatatvaM marUpayitumAha-'maNavayakAya jogAI Asavo' iti / ___ manovacAkAyayogAdiH-manoyogo-vacoyoga:-kAyayogaH ityeteSAM dvandve manovacaH kAyayogAste-Adi yasya sa manovacaH kAyayogAdiH Asrava ucyate / tatra-manovacaH kAyAnAM kriyArUpaM karmayogaH ucyate / vIryAntarAya kSayopazamajanitena paryAyeNA''tmanaH sambandho yoga ityarthaH, saca-vIryapANotsAhaparAkramaceSTAzakti sAmAdizabdavAcyo bodhyaH / yadvAyunakti-enaM jIvo-vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyamiti yogaH, saca manoyogAdibhedAt trividhaH / tatra-manoyogya pudgalAtmapradezapariNAmo manokaSAya ko jo karmaSandha ke kAraNa haiM, samajha lenA cAhie // 1 // tatvArthaniyukti-pAMcaveM adhyAya meM krama prApta pApa nAmaka pAMcaveM tatvakI prarUpaNA kI gaI hai / aba chaThe tattva Asrava kI prarUpaNA kI jAtI hai___ manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga Adi ko Asrava kahate haiN| abhimAya yaha hai ki mana vacana aura kAya kriyA ko yoga kahate haiN| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna honevAle paryAya ke sAtha AtmA kA jo sambandha hotA hai, vaha yoga kahalAtA hai| use vIrya, prANa, utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti yA sAmarthya Adi bhI kahA jA sakatA hai| athavA vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna hone vAle paryAya se jIva kA yukta honA yoga hai / manoyoga Adi ke je karmabaMdhanA kAraNe che, samajI levA joIe jenA tatvArthaniryukita-pAMcamAM adhyAyamAM krama prApta pApa nAmaka pAMcamA tatvanI prarUpaNa karavAmAM AvI che. have chaThAM tatva AsavanI prarUpaNa karavAmAM AvI rahI che. maneyega, vacanaga ane kAyayega Adine Asrava kahe che, abhiprAya e che ke mana, vacana ane kAyAnI kriyAne vega kahe che. vIryAntarAya karmanA kSa pazamathI utpanna thanArA paryAyanI sAthe AtmAno je saMbaMdhu thAya che te vega kahevAya che. tene vIrya, prANa, utsAha, parAkrama ceSTA, zakita athavA sAmarthya Adi paNa kahI zakAya che, athavA vIryantarAya, karmanA kSayopazamathI utpana thanArA paryAyathI jIvanuM yukata thavuM te ga kahevAya che. maneyega AdinA bhedathI te traNa prakAra che. mane vargaNAnA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre yogaH1, bhASAyogya pudgalAtmapadezapariNAmo vacoyogaH2, gamanAdi kriyAhetu: zarIrAtmapradezarariNAmaH kaayyogH3| ___ tatrAtmano nivAsasthAnabhUnaH pudgaladravyaghaTitaH zarIrarUpaH kAyaH, vRddhasyadurbalasya vA gamanAdau, AlambanayaSTayAdivat viSameSu-upagrAhako bhavati tadyogAjjIvasya vIryapariNAmaH zaktiH-sAmarthya kaayyogH| yathA-vahisaMyogAta ghaTasya raktatApariNAmo bhavati, evaM khalu-AtmanaH kAya-karaNa saMbandhAd vIryapariNAmo bodhyH| evaM-mAtmayuktakAyAdhInA vAgvargaNAyogya pudgalaskandhAH bheda se vaha tIna prakAra kA hai / manovargaNA ke pudgaloM ke nimitta se AtmapradezoM meM parispandana honA manoyoga hai / bhASA ke yogya pudgaloM arthAt bhASAvargaNA ke pudgaloM ke nimitta se AtmapradezoM meM spandana honA vacanayoga hai aura gamana Adi kriyAoM se AtmA ke pradezoM meM jo parispanda hotA hai, vaha kAyayoga hai| AtmA ke rahane kA sthAna, pudgala dravyoM se banA huA yaha zarIra kAya kahalAtA hai, jaise vRddha yA durbala puruSa ke calane-phirane meM lAThI sahAyaka hotI hai, UpaDakhAvaDa mArga meM usase sahAyatA milatI hai, usI prakAra AtmA ke lie zarIra sahAyaka hai| isa zarIra ke nimitta se jIvakA jo vIyapariNamana hotA hai, vaha kAyayoga kahalAtA hai| jaise agni ke saMyoga se ghaTa meM raktatA (lAlimA) pariNAma utpana hotA hai, usI prakAra kAya rUpa karaNa ke nimitta se AtmA meM vIrya-pariNAma utpanna hotA hai vahI kAyayoga hai| isI prakAra jIva vacana vargagA ke pugalonA nimittathI AtmapradezomAM parispandana thavuM manoyoga che bhASAne gya pudgale arthAta bhASAvargaNAnAM pudgalenA nimittathI AtmapradezamAM spandana thavuM vacanaga che ane gamana Adi kiyAethI AtmAnA pradezamAM je paripandana thAya che te kAyayoga che. AtmAne rahevAnuM sthAna, pudgaladrathI baneluM A zarIra kAya kahevAya che. jema vRddha athavA durbaLa purUSane cAlavA-pharavA mATe lAkaDI sahAyaka bane che. khADA-TekarAvALA rastAmAM tenAthI sahAyatA maLe che, tevI ja rIte AtmA mATe zarIra sahAyaka che. A zarIranA nimittathI jIvanuM je vIrya pariNamana thAya che, te kAyayoga kahevAya che. jema agninA saMgathI ghaDAmAM rakatatA (lAlimA) pariNAma utpanna thAya che, tevI ja rIte kAya rUpa karaNanA nimittathI AtmAmAM vIya-pariNAma utpanna thAya che te ja kAga che. evI ja rIte jIva vacanavargaNAnA pudgalene grahaNa karIne tyAge che tenA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 su. 1 AsravatatvanirUpaNam visRjyamAnAH cAkU kRtakaraNatA mAsAdayanti, anena ca vAkaraNena sambandhAdAtmano vIryotthAna bhASaNazaktiH- bAgyogaH / sa ca satyAdi bhedAccaturvidhaH, evam kAyavatA''tmanA sarvapradeze gRhItA manovargaNA yogya pudgalaskandhAH zubhAdi cintanArthaM karaNabhAvamApacante, tatsambandhAccAtmanaH parAkramavizeSo manoyogaH, so'pi satyAdi bhedAccaturvidhaH / tatra yadyapi vAgvargaNAyogyapudgalaskandhAmAyogya pulaskandhA vA na paramArthataH satyAdivyapadezayogyAH santi / jJAnasyaiva satyAdi bhedasadbhAvAt tathApi satyAdijJAne -Atmano balAdhAna sAdhaka tamatvAt no indriyAvaraNakSayopazamasamudbhUtamanovijJAna pariNAme Atmano pudgaloM ko grahaNa karake tyAgatA hai / unake nimitta se yA vacana rUpa karaNa se Atmacarya kA jo utthAna hotA hai, use vacanayoga samajhanA cAhie | satyavacanayoga Adi ke bheda se usake cAra bheda haiN| isI bhAMti kAvacAn AtmA ke dvArA samasta pradezoM se grahaNa kiye hue mano vargaNA ke yogya pudgalaskandha zubhAzubha vintana meM karaNa hote haiM / unake saMbaMdha se AtmA kA jo parAkrama-vizeSa utpanna hotA hai, use manoyoga kahate haiM / satya Adi ke bheda se vaha bhI cAra prakAra kA hai / yadyapi vacana vargaNA ke yogya pudgalaskandha athavA mano vargaNA ke yogya pudgalaskandha vAstava meM satya yA asatya zabda se kahane ke yogya nahIM haiM, kyoMki satya asatya AdikA bheda jJAna meM hI ho sakatA hai, tathApi satya yA asatya jJAna meM ve AtmA ke sAmarthya ko utpanna karate haiM tathA no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna honevAle mnonimittathI athavA vacanarUpakaraNathI AtmIyanu je utthAna thAya che tene vacanaceAga kahe che. satyavacanayAtra AdinA bhedathI tenA cAra bheda che. A rIte kAyavAn AtmAdvArA samasta pradezeAthI grahaNa karavAmAM AvelA manAva zAne cAgya pudgalaskrudha zubhAzubha cintanamAM karaNa thAya che. temanA saMbaMdhathI AtmAnuM je parAkrama vizeSa utpanna thAya che tene manAyega kahe che satya AdinA bhedathI te paNa cAra prakAranA che. jo ke vacanavagaNAne ceAgya pudgalakadha athavA manAvagaNAne yogya pudgalaskaMdha vAstavamAM satya athavA asatya zabdathI kahevAne yogya nathI, kAraNa ke satya asatya AdinA bheda jJAnamAM ja thai zake che, te pazu satya athavA asatya jJAnanI andara te AtmAnA sAmane utpanna kare che, tathA nAIndriya (mana) bAhya mA~nA kSaye pazamathI utpanna thanArA maneAvijJAna rUpa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre balAdhAnakAritvAccAtma sahacaritatvAdupacArata:-tadvargaNAyogyapudgalaskandhAnAmapi satyAdi vyapadezo bodhyH| evaMJca-kAyikavAcikamAnasabhedAt trividha karmayogaH, tatrAsmAdhiSThitAH kAyAdayaH samuditAH ekakAca kriyAhetabo bhavanti, kAyikAdi trividhaM karma kartRbhU syAtmanaH kAryakatva pariNatyA'bhinnaM karaNaM bhavati, vIrye nirvartanIyetu-parasparAnugamanapariNAmAt dravyarUpAH kAyAdi yogAH bhAvayogaM vIrya nirvartayanti, yathA khalu-karturAtmanaH zarIrasyAgamane nirva'pi Adau abhinna kAraNamekatvAta evamete'pi trayo yogA bhavanti, tasmAdeSa evaM kAyAtmapradezapiNDaH prativiziSTa kriyAkAritvAvacchinna vividho yoga ucyate / paravijJAna rUpa pariNAma meM AtmA ke sahAyaka banate haiM, isa kAraNa se tathA AtmA se sahacarita hone ke kAraNa upacAra se una pudgalaskandhoM ko bhI satya yA asatya Adi zabdoM se kahA jAtA hai| isa prakAra kAyika, vAcika aura mAnasika ke bheda se tIna prakAra kA karmayoga kahalAtA hai| AtmA se adhiSThita kAya Adi saba milakara aura akele-akele bhI kriyA ke hetu hote haiM / kriyA cAhe kAyika ho yA vAcika athavA mAnasika, tathApi usakA kartA to AtmA hI hai| vaha saba kriyAoMkA abhinna kAraNa hai| dravyarUpa kAyayoga Adi Apasa meM milakara bhAvayoga rUpa vIrya ko utpanna karate haiM / jaise AtmA kartA ke zarIra ke Agamana aura utpAda Adi meM eka prathama abhinna kAraNa hai, isI prakAra ye tInoM yoga bhI hote haiN| isa prakAra zarIra aura AtmA ke pradezoM kA piNDa vibhinna kriyAoM ko karane ke kAraNa tIna prakAra kA yoga kahalAtA hai| pariNAmamAM AtmAnA sahAyaka bane che, e kAraNathI temaja AtmAthI sahacarita hovAnA kAraNe upacArathI te pudgalaskone paNa satya athavA asatya Adi zabdothI kahevAmAM Ave che. AvI rIte kAyika vAcika ane mAnasikanA bhedathI paNa traNa prakAranA karmaga kahevAya che. AtmAthI adhiSThita kAya Adi badhAM maLIne ane ekalA ekalA paNa kriyAnA hetu hoya che. kriyA bhale kAyika hoya athavA vAcika athavA mAnasika te paNa tene kartA te eka AtmA ja che. te badhI kriyAonuM abhinna kAraNa che. dravyarUpa kAyaciMga vagere aMdara aMdara maLIne bhAga rUpa vIryane utpanna kare che. jema AtmA kartAnA zarIranA Agamana ane utpAda eka paheluM abhina kAraNa che, evI ja rIte traNe yoga paNa hoya che. AvI rIte zarIra ane AtmAnA pradezanA piDa vibhinna kriyAone karavAnA kAraNe traNa prakAranAga kahevAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sa.1 AsravatatvanirUpaNam 1 mArthatastu - audArikakArmaNa vaikriyakAyayoga-mizrakAyayogabhedena kAyayogaH saptavidhaH / vAgyogazvavidhA, satyAdi bhedAta satyo'satyA-satyAnto-'satyA nRtazceti / satra-pApAdeviratavyamiti satyavAgyogaH, pApaM nAsti kiJciditiasatyo vAgyogA, imA gAvazcaranti iti satyAnRto yogaH, puMsAmapi gopadena grahaNAta / 'caitra-1 grAma AgataH' iti-asatyAnRto vAgyogaH / evaM manoyogo. 'pi satyAdi bhedAccaturvidhaH, iti pnycdshkaayaadiyogaa:--avseyaa| saca kAyAdiyogaH pratyekaM dvividho bhavati, zubhazcA-'zubhazca, tathA ca-kAyayoga: vastutaH kAyayoga sAta prakAra kA hai-(1) audArika kAyayoga (2) audArika mizrakAyayoga (3) vaikriyakAyayoga (4) vainiyamizrakAyayoga 5)) AhAraka kAyayoga (6) AhAraka mizra kAyayoga aura (7) kArmaNa kAyayoga / vacanayoga cAra prakAra kA hai-(1) satyavacanayoga (2) asatyavacanayoga (3) satyAsatya-ubhaya-vacanayoga aura (4) anu. bhayavacanayoga / 'pApa se virata honA cAhie' satya vacana yoga hai| pApa kucha bhI nahIM hai yaha yaha asatyavacana yoga hai| 'ye gAyeM cala rahI haiM, yaha satyAsatyavacanayoga hai, kyoMki yahAM 'go' zabda se puruSoM ko bhI grahaNa kiyA gayA hai| 'caitra ! gAMva se AyA' yaha asatyA mRSA-anubhayavacanayoga hai| isI prakAra manoyoga bhI sasya Adi ke bheda se cAra prakAra kA hai / saba milakara yoga ke pandraha bheda hote haiN| kAyayoga Adi meM se pratyeka ke do-do bheda haiM-zubha aura azubha isa kAraNa kAyayoya bhI zubha-azuma ke bheda ye do prakAra kA hai| vastutaH yyaa| sAta pranA.-(1) mohori yayA / (2) mohA27 mizrAyayoga (3) vaiThiya yayA (4) yimiyyo| (5) mA 24 kAya. (6) AhAraka mizrakAga ane (6) kAmaNa kAyayoga vacanaga yA2 prA2nA hai-(1) satya kynyo| (2) asatya kyanayoga (3) styaasatya ubhaya-vacanayoga ane (4) anubhaya vacanaga-pApathI-virata thavuM joIe A satya vacanaga che.pApa kazuM ja nathI A asatya vacanaga che. "A gAyo cAlI rahI che. A satyAsatya vacanaga che kAraNa ke ahI "ga" zabadathI purUne paNa grahaNa karavAmAM AvyA che. "catra" gAma Avyo? A asatya mRSA-anubhaya vacanaga che. AvI ja rIte maneAga paNa satya AdinA bhedathI cAra prakAranA che. badhA maLIne yoganA paMdara bheda hoya che. kAyoga AdimathI pratyekanA be-be bheda che-zubha ane azubha AthI kAyama paNa zubha-azubhanA bhedathI be prakAra che. vacanaga ane mane ta02 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - RE tatvArthastre zubho-'zubhatha / evaM-vacoyogo-manoyogazvA'pi zubho'zubhazca / tatra-zubhaM puNyaM sAtAdi sakalakarmakSayo vA taddhetutvAt zubhaH, azubhaM punaH pAparUpaM nArakAdi janmaphalaM saMsArAnubandhi taddhetutvAdazubho yoga ucyte| tatrA-'zubhaH kAyayogohi hiMsA'steyA-'brahmacaryAdIni, tatra-kAyikayogaH kevalo'saMjJi pRthivyAdiSu masiddhaH / manovyApArarahito jIvAnAM mANaghAtako yaH khala yogatrayabhAka mANI bhavati tasyA'pyupasarjanIbhUta manovAravyApArasya kAyikayoga evaM ghAtakatyeno. dustazaktitvAd vivakSitaH, anyatra gatacittasyA- 'nyaviSayAM vAcaJca bhASamANasya prmaadinH| vacanayoga aura manoyoga ke bhI yahI do-do bheda haiN| zubha kA artha hai puNya yA sAtAvedanIya Adi samasta karmoM kA kSaya / jo yoga isakA kAraNa hotA hai, ataH zuma kahalAtA hai| azubhayoga pAparUpa hotA hai| naraka Adi meM janma honA usakA phala hai| saMsAra kI paramparA ko baDhAne ke kAraNa vaha azubhayoga kahalAtA hai| hiMsA karanA, corI karanA, abrahmacaryakA sevana karanA Adi azubha kAyayoga hai| kevala kAyayoga asaMjJI evaM bacanalabdhi se rahita pRthvIkAya Adi ekendriya jIvoM meM hI pAyA jAtA hai| tInoM yogoM se yukta bhI jo prANI mAnasika vyApAra se rahita hokara jIva kA ghAta karatA hai, usakA kAyika yoga hI mAnA jAtA hai, kyoMki usa samaya usake mana aura vacana kA vyApAra gauNa hotA hai / usakA mana kahIM ganA paNa Aja prakAranA be-be bheda che. zubhane artha che puNya athavA sAtA vedanIya Adi samasta karmone kSaya, je vega AnuM kAraNa hoya che tethI zubha kahevAya che. azubhayoga pAparUpa hoya che. naraka AdimAM utpanna thavuM e tenuM phaLa che. saMsAranI paramparAne vadhAravAnA kAraNa rUpa hovAthI te azubhayoga kahevAya che. hiMsA karavI, cerI karavI, abrahmacaryanuM sevana karavuM Adi azubha kAya che. kevaLa kAyAga asaMjJI ane vacana labdhithI rahita pRthvIkAya Adi ekendriya jImAM ja jovAmAM Ave che. traNe rogothI yukata paNa je prANI mAnasika vyApArathI rahita thaIne jIvane ghAta kare che tene kAyioga ja mAnavAmAM Ave che. kAraNa ke te samaye tenA mana ane vacananA vyApAra gauNa hoya che. tenuM mana bIje kazeka hoya che ane vacana vaLI kaI bIjI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sa. 1 AsravatatvanirUpaNam evaM paro'cintitArthena vAgyogena hanti, anyaH punarmanovyApAreNaiva kAyavAkU kriyAnirapekSaH san hiMsAM vidadhAti, anyastu-kAya-vAG-manovyApAravAn jIvAn pIDayati, ityevaM teSu-yaH kevalaH kAyavyApAraH sa vivakSyate / evaMparaparigRhItasyA-'nisRSTasya tRNAderapi cA''dAnaM steyam , tadapi steyaM pratyeka yogavati-samudAyavarti ceti dvividham / tatra-kevalaM kAyavyApArarUpamatra bodhyam / abrahmacaryamapi-saMjAtavedodayasya viSaya sevanam-svAvayavanodanajanitaM sparzasukhavA-'vagantavyam / prakRte ca kevala kAyavyApArarUpo bodhyA, AkAkSAmohasadbhAvAt, pRthivyAdiSu-AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAsambhavAt / evaMm dahanacchedanA anyatra hotA hai aura vacana koi anya bAta kahatA hai, aise pramAdI puruSa kA kAyika vyApAra kAyayoga hI samajhanA caahie| isI prakAra dUsarA koI acintita artha vAle vacanayoga se ghAta karatA hai, koI kAya evaM vacana kI kriyA se nirapekSa hokara kevala mAnasika vyApAra se hI hiMsA karatA hai aura koI kAya, vacana tathA mana-tInoM ke vyApAra se yukta hokara jIvoM ko pIr3A pahuMcAtA hai| ina meM se kevala kAyayoga kI hI vivakSA kI jAtI haiN| isI prakAra dUsare ke dvArA gRhIta evaM adatta tRNa Adi ko bhI grahaNa karanA steya (corI) hai| yaha steya bhI do prakAra kA hai-kisI bhI eka yoga se honevAlA aura tInoM yogoM se honevaalaa| yahAM kevala kAyavyApAra rUpa hI samajhanA cAhie / veda ke udaya se viSaya kA sevana karanA yA apane avayana vizeSa kI preraNA se sparzasukha kA anubhava karanA abrahmacarya hai / yahAM kAyika vyApAra rUpa abrahmacarya hI samajhanA caahie| AkAMkSAmohanIya ja vAta kahe che AvA pramAdI purUSanA kAyika vyApAra kAyama ja samajavA joIe evI ja rIte bIjA keI acintIta arthavALA vacanAmathI hiMsA kare che, koI kAya ane vacananI kriyAthI nirapekSa thaIne mAtra mAnasika vyApArathI ja hiMsA kare che ane keI kAya, vacana tathA mana-traNenA vyApArathI yukta thaIne jIvone pIDA pahoMcADe che. AmAMthI prApta kAyayogInI ja vivakSA karavAmAM AvI rahI che. AvI ja rIte bIjA dvArA gRhIta ane adatta tRNu Adine paNa grahaNa karavuM e staya (cerI) che. A steya paNa prakAranuM che-koI paNa eka vegathI thanArI temaja traNe vegathI thanArI atre phakta kAya vyApAra rUpa ja samajavuM joIe. vedanA udayathI viSayanuM sevana karavuM athavA pitAnA avayava vizeSanI preraNAthI sparza sukhane anubhava kara abrahmacarya che. ahIM kAyika vyApArarUpa abrahmacarya ja samajavuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tatvArtha sUtre sslekhana hAsya dhAvana valNana laGghanA - rohaNA - SssphoTana prabhRti karmavizeSAH kAyiko'zubhayogaH 1 sA'vadyAvRtaparuSapizunAdIni vAciko - 'zu prayogaH 2 satyamapi vacaH sAvadyaM vAcikaM karmA'zumavAciko yoga:, yathA- 'hanyantAM caurAH ' 'vyApAdyanai hiMsrA:' / anRtaM puna - rayathArthameva, yathA- 'Dacaura' cauraGkAramAkrozayati' / puruSa' tAvada - niSThura snehavarjitaM vacanam, yathA - ' dhignAbhma 1 mUrkhastvaM pApAcAra -1' iti / pizunaM satyamapi prItirAhityApAdanAnyadasya parokSasya sato doSasUcakaM vacaH, evam asatya cchalazataM dammolluNThikA kaTuka sandigdhakA sad bhAva hone se pRthvIkAya Adi meM AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha saMjJA vidyamAna rahatI hai / jalAnA, chedana - bhedana karanA, Alekhana karanA, haMsanA, dauDanA, kUdanA, lAMghanA, caDhanA-utaranA, pachAr3anA Adi -Adi karma azubha kAyayoga kahalAte haiM / sAvadha bhASA bolanA, asatya bolanA, kaThora vacana kahanA, cugalI khAnA Adi azuma vacanayoga hai / vacana bhale satya ho tathApi vaha yadi sAvadha hai to azubha vacanayoga hI samajhanA caahie| jaise-cauroM kA hanana karoM, hiMsaka prANiyoM ko mAra DAlo, ityAdi / anRta ayathArtha hI hotA hai, jaise jo cora nahIM hai, use cora kahanA / niSThura yA sneha se hIna vacanoM kA prayoga 'paruSa' kahalAtA hai, jaise = bhare jAlima ! tU mUrkha hai, tU pApI hai| pITha pIche kisI ke vidyamAna bhI doSoM ko prakaTa karanevAle vacana ko pizuna kahate haiM / isa prakAra asatya, chala se bhare hue, daMbhapUrNa asabhya, kaTuka, saMdigdha joIe. AkAMkSA mAhanIyanA sadbhAva thavAthI pRthvIkAya AdimAM AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha saMjJA vidyamAna rahe che. saNagAvavu chehana-lehana 42, Asejana 2 sayuM, hoDavu, bu, lAMghavuDa, caDhavu utaravuM, pachADavu. Adi-Adi kama azubha kAyayeAga kahevAya che. sAvadya bhASA vadavI asatya bhASaNa karavuM, kahera vacana kahevA, cADI khAvI Adi azubha vacanayAga che vacana bhale satya hAya paNa jo te asAvadha hAya tA azubha vacanayoga ja samajavA joie. dA.ta. cArAne haNI nAkheA hiMsaka prANIone mArI nAkhA' ItyAdi anRta ayathArtha ja hoya che, jema ke je cAra nathI tene cAra kahevA niSThura athavA snehathI hIna vacanane nA prayAga 3Sa (Thora vA che. prema hai- are muhamI tu bhUrkha che, tU yAyI che. pITha pAchaLa koInA vidyamAna paNa doSAne prakaTa karavAvALuM vacana pazuna kahevAya che. yA prakAre asatya champaTathI laresA, halapUrNa, masalya, uTu, sahigdha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 1 AsravatatvanirUpaNam 13 mitavikayitAzritaH pravacanavirodhI sauM vAciko yogo grAhya / abhidhyAvyApAdeyo'sUyAdIni mAnaso yogo'zubhaH, tatra-sarvadA prANiSvabhidrohAnudhyAnam abhibhyA, yathA-'asmin mRte sati sukhaM vasAma:-' iti / sApAya:-utpAdanA''rambho vyApAro bhavati, yathA-''styasya saMzataH ko'pi zatru stameva kopayAmi yayA sa enaM hanyAt' iti / paraguNotkarSAsahiSNutA-ISyA, guNeSu dossaavisskrnnm-amRyaa| abhimAnaharSazokadainyAdayo'pi-azuma mAnasayogA bodhyAH, vadbhinAH zumAH kAyika vAcika mAnasayogA avagantavyAH iti bhAvaH // aMTasaMda jitane bhI vacana haiM athavA pravacana se viruddha jo vacana hai, una saba ko azubha vacanayoga samajha lenA caahie| abhidhyA hiMsA, ISryA, DAha Adi jitane bhI aprazasta mAnasika vyApAra haiM, ve azubha manoyoga meM parigaNita hote haiN| sadaiva prANiyoM ke droha-aniSTa kA cintama karanA abhidhyA hai, jaise yaha socanA ki-amuka mara jAya to hama sukha se rheN|' isakA zatru amuka puruSa hai, use kupita kara deM jisase vaha ise mAra DAle isa prakAra kA cintana sApAya-cintana kaha lAtA hai| dUsare ke guNoM ke utkarSa ko sahana na kara sakanA IyA hai| parAye guNoM ko bhI doSa ke rUpa meM prakaTa karanA asUyA hai| abhimAna, harSa, zoka, dainya Adi bhI azubha manoyoga hI samajhanA cAhie / ____ ullikhita azubha kAyika, vAcika aura mAnasika yoga se viparIta jo yoga haiM, ve zubha haiN| ane elaphela jeTalAM paNa vacana che athavA pravacanathI virUddha je vacana che. te saghaLAne azubha vacanaga samajI levA joIe. abhidhyA hiMsA, IrSA, dro Adi jeTalAM paNa aprazasta mAnasika vyApAra che te mane gamAM pariNata thAya che. sadaiva prANionA droha-aniSTanuM cintana karavuM te abhivyA che. jema ke evuM vicAravuM ke-amuka marI jAya te ame sukhe rahIe Ane zatru amuka purUSa che tene gussAmAM lAvI daIe jethI te pelAne mArI nAkhe A prakAranuM cintana sApAya cintana kahevAya che bIjAnAM guNenA utkarSane sahana na karI zakavA te IrSyA che. bIjAnAM guNone paNa doSanA rUpamAM pragaTa karavA e asUyA che. abhimAna, harSa, zeka, garIbAI, Adi paNa azubha mane ja samajavA joIe. ulikhita azubha kAyika vAcika ane mAnasika vegathI viparIta je ga che te zubha che. zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra uktazca-samavAyAGge5-samavAye-'paMca AsavadArA paNNattA, taM jahAmicchataM, aviraI, pamAyA, kasAyA, jogA' iti / paJcA-''srabadvArANi majJaptAni, tayathA-mithyAtvam-avirati:-pramAdA:-kaSAyAH-yogAH, iti / vyA. khyAmajJaptI bhagavatIsUtre-16 zatake 1 uddezake 564 sUtre coktam-'tivihe joe paNNatte, taM jahA-maNajoe, vaijoe, kAyajoe' iti| trividho yogaH prajJaptaH, tadyathA-manoyogaH-cacoyoga:-kAyayogaH' iti| tathAcA-''dizabdena mithyA. darzanA-'virati pramAda-kaSAya-prabhRtayo gRhyante, evazva-manoyoga-vacoyogakAyayoga-mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAyAH-AsravA iti phalitam yathAsaraH salilAvAhivivaradvAra salilAsravakAraNatvAdAsrA ucyate, evam-yogamithyAtvA-'virati-pramAda-kaSAya praNAlikayA-''smanaH karmA-''srapatIti yogAdaya AsravA vyapadizyante // 1 // samavAyAMgasUtra meM kahA hai-AsravadvAra pAMca haiM, yathA-mithyAtva, avirati, pramAda kaSAya aura yoga / bhagavatIsUtra ke solahaveM zataka ke uddezaka prathama, sUtra 564 meM kahA haiM-'yoga tIna prakAra kA kahA hai, manoyoga, vacanayoga aura kAyayogA' / sUtra meM grahaNa kiye hue 'Adi' zabda se mithyAdarzana, avirati pramAda, kaSAya, yoga kA grahaNa hotA hai| isase phalita yaha huA ki manoyoga, vacanayoga, kAyayoga, mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya, aura yoga ye saba Asrava haiN| jaise tAlAba meM pAnI ke Ane kA jo dvAra-chidra Adi hotA hai, vaha Asrava kahalAtA hai, usI prakAra yoga, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya yoga rUpI nAlI meM AtmA meM jo karma Ate haiM, unheM bhI Asrava kahate haiM // 1 // samavAbhAMgasUtramA chuTe-mAsapavAra pAya cha-yathA-mithyAtpa, maviti pramAda, kaSAya ane yoga bhagavatI sUtranA sALamAM zatakanA uddezaka prathama sUtra pa64mAM kahyuM che-"yoga traNa prakAranAM kahevAmAM AvyA che, maneyAga, vacanayoga ane kAyAga sUtramAM grahaNa karavAmAM Avela-Adi zabdathI mithAva virati, avirati, pramAda, kaSAya yoganuM grahaNa thAya che. AnAthI phalita e thayuM ke maneyega, vacanayoga kAyayoga, mithyAtva virati, avirati pramAda, kaSAya ane yoga A badhAM Asrava che jema taLAvamAM pANInA AvavAnuM je dvAra chidra vagere che te Asrava kahevAya che, te ja rIte yaMga mithyAtva, avirati pramAda, kaSAyayoga rUpI garanALAthI AtmAmAM je kama Ave che temane paNa Asava kahevAmAM Ave che. jenA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D dIpikA-niryukti TIkA a, 6 sU.2 puNyapApayoH AsvakAraNatirUpaNam 15 mUlam-puNNapAvANaM subhAsubhA jogA // 2 // chAyA--'puNya-pApayoH zumA'zubhau yogI' // 2 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvad AsravasvarUpaM nirUpitam , sampati-puNyapApayo? zubhA'zubhau yogau-Atrako prarUpayitumAha-'puNNapAvANaM subhAsubhA jogA' iti / karma tAvat dvividha puNyaM-pApaJca, tatra-puNyakarmaNaH-AsvahetuH shubhyogaa,paapkrmnnshcaa''srbheturshubhyogH| tatra-prANAtipAta, steya, maithunAdirazubhakAyayogaH, anRtabhASaNa, paruSA'sabhyA'zlIlavacanAdi zubho vAgyogaH, mANivadha cintaneA-'myAdirazubho manoyogaH, sad-viparIta-zubhaH kAyAdiyogaH iti // 2 // tatvArthaniyukti:-pUrva khalu dvividho yogaH pratipAditaH zubhazcAzumazca, tatra 'puNNapAvANaM' ityAdisUtrArtha-zubhayoga puNya kA aura azubhayoga pApakA kAraNa hai // 2 // tatvArthadIpikA-pahale Asrava ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba yaha batalAte haiM ki puNya aura pApakA Asrava kisa kAraNa se hotA hai ? ___ karma ke do bheda haiM-puNyakarma aura pApakarma / ina meM se puNyakarma ke Asrava kA kAraNa zubhayoga aura pApa karma ke Asrava kA kAraNa azubha karma hai / prANAtipAta, corI, maithuna Adi azubha kAyayoga hai| asatya, kaThora, asabhya yA azlIla vacana bolanA azubha vacanayoga hai| hiMsA kA vicAra karanA, IrSyA karanA, DAha karanA, Adi azubha manoyoga hai / inase viparIta jo yoga haiM, unheM zubha kAyayoga Adi samajhanA cAhie // 2 // tasvArthaniyukti-pahale yoga ke do prakAra pratipAdita kie gae haiM:'puNgapAvANaM subhAsubhA jogA' sUvAtha-zubhayoga puNyanuM ane azubhayoga pApanuM kAraNa che mArA tatvArthadIpikA-pahelA Asava svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have e darzAvIe chIe ke puNya ane pApane Asrava kayA kAraNathI thAya che? karmanA be bheda che-puNyakarma ane pApakarma AmAMthI puNyakamanA AsravanuM kAraNa zubhaga ane pApakarmanA AzvavanuM kAraNa azubha karma che. prANAtipAta, cerI, maithuna Adi azubha kAga che. asatya, kaThora, asabhya athavA alIla vacana belavA azubha vacanaga che hiMsAno vicAra kare. irSA karavI, drohakaro Adi azubha mane yoga che. AnAthI je vega che temane zubha kAyoga vagere samajavA joIe mArA tatvArthaniyukti-agAu yoganA be prakAra pratipAdita karavAmAM AvyA che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ havArthasatre yaH zubhaH kAyAdiyogaH sa kiM sarvasyaiva karmaNo'vizeSeNA''strako bhavati ? Aho. svit-kasyacideva karmaNaH AtravaH ? evam-azubho'pi kAyAdiyogaH kiM sarva. spaica karmaNa Asravo bhavati ? utAho kasyacideva karmaNaH ? ityAzaGkAyA nirAsArtha: mAha-'puNNapAvANaM subhAsumA jogA' iti / puNya-pApayoH puNya karma pApa karmaNoH zubhA'zubhau yogau-Asrau bhavataH / tatra:-puNyaM tAvat-dvicatvAriMzada vidha karma caturthA'dhyAye tRtIyasUtre pratipAditam / tasya khalu evaMvidhasya puNya karmaNaH zumaH kAyAdiyoga Asravo bhavati / azubhazca kAyAdiyogaH-pApakarmaNa Asravo bhavati, pApakarma-tAvad dvayazItividhaM pazcamAdhyAye prarUpitam / tatramANAtipAtAdi nivRtyAdayaH satyAdayo'parigratA dharmadhyAnAdayazca zubho yogaH puNyasyaiva karmaNa Asravo bodhyH| na tu pApakarmaNaH, pANAtipAtAdilakSaNa tri. zubha aura azubha / ina meM se zubha kAyayoga Adi kyA sAmAnya rUpa meM sabhI karmoM ke kAraNa hote haiM athavA kisI viziSTa karma ke kAraNa hote haiM ? isa AzaMkA kA nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM puNyakarma ke Asrava kA kAraNa zubhayoga hai aura pApa karma ke Asrava kA kAraNa azubhayoga hai| puNya (zubhakarma) ke bayAlIsa bheda haiM unakA pratipAdana cauthe adhyAya ke tRtIya sUtra meM kiyA jA cukA hai| isa puNyakarma ke Arava kA kAraNa zubhayoga hai| isase viparIta pApakarma ke Asrava kA hetu azubhayoga hai / pApa karma ke vayAsI bhedoM kA nirUpaNa pAMcaveM adhyAya meM kiyA gayA hai| prANAtipAta Adi se virati, satya Adi! aparigrahatA evaM dharmadhyAna Adi zubhayoga hai aura ina meM puNyakarma kA hI Asrava hotA hai| zubha ane azubha AmAMthI zubha kAyayoga Adi zuM sAmAnya rUpathI badhA karmonA kAraNa hoya che, athavA koI vizeSa karmanA kAraNa hoya che? A zaMkAnA nivAraNa arthe kahIe chIe puNakarmanA AsavanuM kAraNa zubhayoga che ane pApakarmanA AsravatuM kAraNa azubhayoga che. puNya (zubhakarma) nA beMtAlIsa bheda che temanuM pratipAdana cothA adhyAyanA trIjA sUtramAM karI devAmAM AvyuM che. A puNyakarmanA A savano hetu azubhayoga che. AnAthI viparIta pApakarmanA Asavane hetu azubha yoga che. pApakarmanA khyAMthI bhedonuM nirUpaNa pAMcamAM adhyAyamAM karavAmAM AvyuM cheprANAtipAta AdithI virati, satya Adi, aparigraha tathA dharmadhyAna Adi zubha yoga che ane enAthI puNyakamane ja Asrava thAya che, zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 . 2 puNyapApayoH AsravakAraNanirUpaNam 17 vidho'pi - azubhaH kAyAdiyogaH pApasya dvayazItibhedabhinnasya karmaNa Asravo bhavati / evaJca tathAvidhazzubho yogaH puNyasyaiva karmaNa Asravo na tu pApasyeti rItyA - evakAreNa - pApakarmaNa evaM nivRtti rucyate, na tu tasya zumayogasya karmanirjarA hetutvaniSedhaH kriyate / tathA ca zubho yogaH puNyasya - nirjarAyAtha hetu bhavati, azubha yoga - pApasyaiva karmaNo hetu rbhavati, kadAcit puNyasya karmaNa iti bhAtraH / tatrA'STavidhe jJAnAvaraNIyAdi mUlakarmaNi dvAcatvAriMzat puNyaprakRtayaH tathAhi sAtAvedanIyam - deva-manuSya tiryagASi, uccaim / nAmakarma saptatriMzad vidham, tathAhi - devagatiH 1 devagatyAnupUrvI 2 - manuSyagatiH 3 - manuSya prANAtipAta Adi tInoM prakAra ke azubha kAyayoga Adi se vayAsI prakAra ke karma kA Asrava hotA hai| isa prakAra pUrvokta zubha yoga puNyakA hI Asrava hai, pApa kA nahIM yahAM jo 'eva' zabdakA prayoga kiyA gayA hai, usase yaha samajhanA cAhiye ki zubhayoga pApa karma ke Asrava kA kAraNa nahIM hotA, magara aisA nahIM samajhanA cAhie ki zubhayoga karmanirjarA kA kAraNa nahIM hai| isa prakAra zubhayoga puNya kA bhI kAraNa hai aura nirjarA kA bhI / aura azubha yoga pApa kA hI kAraNa hotA hai, magara kadAcit puNyakarma kA bhI kAraNa ho jAtA hai / jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kI bayAlIsa uttara prakR tiyAM puNyaprakRtiyAM haiM / ve isa prakAra hai- sAtAvedanIya, devAyu, manuvyAyu, tiyecAyu, uccagotra tathA saiMtIsa nAma karma kI nimnalikhita prakRtiyA~ - (1) devagati (2) devagatyAnupUrvI (3) manuSyagati (4) manuSya prANAtipAta Adi traNe prakAranA azubha krAyayeAga AdithI khyAMzI prakAranAM karmAMnA Asrava thAya che. AvI rIte pUvekita zubhacaiAga puNyane ja mAstra hai, pAyaneo nahIM sahIM ? 'eva" zaNDano prayoga zvAsAM bhAvyA che, tenAthI evuM samajavAnuM che ke zubhayega pApakama'nA AsravanuM kAraNa hatuM nathI, parantu evu" na samajavu.... joie ke zubhayAga karyuMnirjarAnuM kAraNa nathI. AvI rIte zubhacaiAga puNyanuM paNa kAraNa che ane nirAnu' paNu ane azubhacaiAga pApanuM ja kAraNa DAya paraMtu kadAcIta puNyakamanu pazu kAraNa anI jAya che. jJAnAvaraNIya Adi sAta prakAranA karmInI betAlIza uttara prakRtie eyapraSTutiyo che. te yA rIte che. - sAtA vehanIya, hevAyu bhanuSyAyu, tiryayAyu, uccageAtra tathA sADatrIsa nAmakama'nI nimnalikhita prakRtio-(1) devagati ta0 3 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tatvArtha sUtre S - gatyAnupUrvI 4 - paJcendriyajAti5- audArikAdIni paJcazarIrANi 10 - audArikAdi zarIra trayasyA'GgopAGgAni 13 prathamaM saMhananam 14- prathamaM saMsthAnam 15 - catvAri prazasta - varNa ta-varNa- gandha-rasa- sparzAni19 -jasAdidazakam - tathAhi trasa - bAdara paryAptapratyekazarIra - sthira - zubha - subhaga- susvarA - ''deya - yazaH kIrtinAmAni 29 - aguruvASTakam tathAhi aguru laghunAmo khAsA ''tapodadyota prazasta vihAyogatiparAghAta- tIrthakara nirmANanAmacetyaSTau / sarvasaGkalanayA saptatriMzavidhaM nAmakarma bhavati / 37 / sAtAvedanIyAdayaH paJzcetyevaM militvA dvicatvAriMzadvidhAH puNyamakRtayo bhavantIti / - tyAnupUrvI (5) paMcendriyajAti (6-10) audArika Adi pAMca zarIra (11-13) audArika Adi tIna zarIroM ke aMgopAMga (14) prathama saMhanana - vajrarSabhanArAca saMhanana (15) prathama saMsthAna - samacaturasra (16) prazasta varNa (17) prazasta gaMdha (18) prazasta rasa (19) prazastasparza (2029) trasadazaka arthAt sa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yazaH kIrtti nAma karma ( 30 - 37) aguru laghu aSTaka meM se sAta arthAt agurulaghu nAma karma, ucchvAsa nAma karma, AtapanAma karma, udyota nAma karma, prazastavihAyogati nAma karma, parAghAta nAmakarma, tIrthakara nAma karma aura nirmANa nAma karma / isa prakAra saba ko joDane se nAma karma ke saiMtIsa bheda hote haiM / ina meM sAtAvedanIya Adi pUrvokna pAMca bheda sammilita kara dene para bayAlIsa bheda ho jAte haiM / yahI bayAlIsa puNya prakRtiyAM haiM / (2) devagatyAnupUrvI (3) manuSyagati (4) manuSyagatyAnupUrvI (4) pathendriya lati (6 - 10) sohAri Adi yAMtha zarIra (11 - 13) mohAri yAhi trayu zarIranA aMgopAMga (14) prathama sahanana vajA bhanArAca sahaeNnana (15) prathama sa MsthAna-samayaturasra (19) prazasta vAyu (17) prazasta gaMdha (18) prazasta 2sa (18) prazasta sparza (20 - 28) trasa haza arthAt sa, mahara, paryAsa, pratyeka zarIra, zula, sulabha, susvara, Aheya mane yaza: DIrttinAma (3037) agurU laghuaSTakamAMthI sAta arthAt anurUladhunAma karyuM, ucchavAsanAma karyuM, mAtapanAma ka, dyotanAma ka, prazasta vihAyeAgatinAmakama', parAghAtanAma kama, tIrthaMkaranAma kama ane nirmANunAma kama A rIte badhAne saravALe karavAthI nAmakamanA sADatrIsa bheda thAya che. AmAMthI sAtAvedanIya ADhi pUrvokata pAMca bheda umeravAthI khetAlIsa bheda thaI jAya Aja khetA lIsa puNyaprakRttio che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 2 puNyapApayoH AsabakAraNanirUpaNam 19 dvayadhikAzItividhaM pApakarma, tA-paJcajJAnavaraNAni-5 nava darzanAvaraNIyAni-14 asAtAvedanIyam-15, SaviMzatividhaM mohanIyam-41 aSTAviMzatividheSu mohanIyeSu samyaktva-samyagUmithyAtva prakRtidvayasya pApakarmasvaM na sambhavati, yato'nayorbandho nAsti, kevalaM mithyAtvamevaikaM baddhaM sata pApakarmatayA pariNamate / evaM-narakAyuSyam 42-nAmakarma catustriMzad vidham tathAhi-narakagati 1-narakAmupUrvI 2-tiryaggati 3-tiryagAnupUrvI 4-rakendriyajAti catuSTayam 8-dazasaMhananasaMsthAnAni 18-aprazastavarNAdi catuSTayam 22-sthAvaranAmadazavidham, tathAhisthAvara 1-sUkSmA 2-'paryApta 3-sAdhAraNa zarIrA 4-'sthirA 5-'zuma 6__ pApa karma vayAsI prakAra kA hai, yathA-(1-5) pAMca jJAnAvaraNa (6-14) nau darzanAvaraNa (15) AsAtAvedanIya (16-41) chanvIsa mohanIyakarma kI prakratiyo-mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM meM se samyaktvamohanIya aura mizramohanIya nAmaka do prakRtiyAM pApakarma pratiyoM meM parigaNita nahIM haiM kyoMki unakA bandha nahIM hotA, kevala mithyAtva prakRti kA bandha hotA hai aura vaha pApa karma ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai (42) narakAyu (43-76) cautIsa prakAra kA nAma kameM, yathA-(1) narakagati (2) narakAnupUrvI (3) tiyeMcagati (4) tiyaM cAnupUrvI (5-8) ekendriya Adi cAra jAtiyAM arthAt ekendriya jAti, DIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti (9-18) pAMca saMhanana aura pAMca saMsthAna (19.22) aprazasta varNa, gaMdha, rasa, sparzanAmakarma (23-32)sthAvaradazaka, yathA-(1) sthAvara (2) (sakSma (3) aparyApta pApakarma khyAMzI prakAranA che,-(1-5) pAMca jJAnAvaraNa 6-14) nava darzanAvaraNa (15) azAtA vedanIya (16-41) chavIsa mehanIya karmanI prakRtio mehanIya karmanI aThThAvIsa prakRtiomAMthI samyakatva mehanIya ane mizramehanIya e be prakRtie pApakarma pravRtiomAM parigaNita nathI kAraNa ke temane badha thatuM nathI, mAtra mithyAtvaprakRtine badha thAya che ane te pApakarmanA rUpamAM pariNata thaI jAya che (42) narakAyu (43- 76) caitrIsa prakAranA nAma bha yathA-(1) na24gati (2) nAti bhAnubhUtI (3) tiyayAti (4) tiya yA nupUvI (5-8) ekendriya Adi cAra jAtio arthAt e kendriya jAti, be Indriya jAti, teIndriya jAti, caturIndrIya jAti (9-18) pAMca saMhanana ane pAMya sasthAna (16-22) maprazastavarSa, 5, 2sa, 25za nAma bha' (23-32) 2yA14yathA-(1) sthA12, (2) sUkSma (3) bhArata (4) sAdhAraNa zrI tatvArtha sUtra 2
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tatvArtha sUtre dubhaMga 7 - duHsvarA 8- nAdeyA 9 - 'yazaH kIrtinAmAni 32 - iti, upaghAtanAmA 33- zubha vihAyo gatiH 34 / (76) nocairgotram 77 - paJcavidhamantarAyam - 82 tadevaM puNyapApakarmaNoH zubhAzubha yogI-Asratrau bhavataH // uktaJcottarAdhyayane 28 adhyayane 14 - gAthAyAm - 'puNNapAvAsavo tahA- ' iti | puNya-pApAsravastathA // 2 // mUlam - sakasAyarasa jogo saMparAyakiriyAe // 3 // chAyA - 'sakaSAyasya yogaH samparAya kriyAyAH - // 3 // tatvArthadIpikA - pUrva puNyapApakarmaNoH zubhAzubhayogau AsravarUpau prarUpitau, samprati - samparAyakriyAyA AkhavaM prarUpayitumAha- 'sakasAyassa jogo saMparAya (4) sAdhAraNa zarIra (5) asthira (6) azubha (7) dubhaMga (8) duHsvara (9) anAdeya (10) ayazaHkIrti (33) upaghAtanAmakarma (34) azubha vihAyogatinAmakarma (77) nIcagotra (77= 82) pAMca antararAya / isa prakAra zubhayoga aura azubhayoga puNya aura pApa ke kAraNa hote haiM / uttarAdhyayana sUtra ke 28 ve adhyayana kI caudahavIM gAthA meM kahA hai - 'puNNapAvAsavo tahA' arthAt puNya kA aura pApa kA Asrava hotA hai ||2|| sUtrArtha - 'sakasAyarasa jogo' ityAdi / kaSAyayukta jIva kA yoga samparAyakriyA ke Asrava kA kAraNa hotA hai // 3 // tatvArthadIpikA - pahale batalAyA gayA hai ki zubha yoga puNya ke aura azubha yoga pApa ke Asava kA kAraNa hai / aba sAmparAyika kriyA ke (4) asthira (6) azula (7) durlaga (8) duHzvara (8) anAya (10) ayazaH DIrti (33) upAdhAtanAma urbha (34) azulaviDAyogatinAma abha (77) nIcageAtra (78-2) pAMca antarAya AvI rIte zubhayAga ane azubhacaiAga puNya ane pApanA kAraNu hAya che. uttarAdhyayanasUtranAM 28mAM adhyayananI caudamI gAthAmAM kahyuM che-- 'puNNapAvAsavo tahA' arthAta eyaneo mane pApaneo Asava thAya che. // 2 // 'sakasAyarasa jogo saMparAyakiriyAe ' trA-kaSAyukata jIvanA yoga sarparAyakriyAnA AsavanuM' kAraNu hoya . tatvAtha dIpikA----pahelA khatAvavAmAM Avyu` ke zubhayoga puNyanA ane azubha yoga pApanA AsravanA kAraNeA che. have sampUrAMyika kriyAnA sravanI prarUpaNA karIe chIe-- zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sa.3 saMparAyakriyAyAH mAnavanirUpaNam 21 kiriyAe-' iti / sakaSAyasya-kaSAyeNa krodhamAnamAyAlobharUpeNa sahitasyA ''tmanaH yogo-manovAkakAyarUpaH AtmapariNativizeSaH samparAyakriyAyA:saMsAraparyaTanakArakakriyAyAH bhavabhramaNajanakakarmaNa Amravo bhvti| tathA camano vacaH kAyayogAdilakSaNaH pUrvoktasvarUpA'sraH sarvasaMsAriNAM na samAnaphalArabhbhaheturbhavati, apitu-sakaSAyasyAtmanaH kAyAdiyogarUpa AstravaH saMsArarUpa samparAyajanakakarmaNo heturbhavati, apAyasyAtmanastathAvidha Asravantu-IryApatha karmaNaH saMsArAparibhra praNasya heturbhavatIti bodhyam / tatra-kaSati-AtmAnaM hinasti durgati prApayatIti kaSAyaH, yadvA-kaSAyo nyagrodhatvak vibhItaka-harItakyAdikam, Asrava kI prarUpaNA karate haiN| jo jIva krodha, mAna, mAyA, aura lobha rUpa kaSAya se yukta hai usakA yoga arthAt AtmapariNati rUpa mana vacana kAya kA vyApAra samparAya kriyA kA arthAt saMsAra meM bhramaNa karAne vAlI kriyA kA Asrava hotA hai / tAtparya yaha hai ki manoyoga vacanayoga aura kAyayoga se hone vAlA pUrvokta Asrava saba saMsArI jIvoM ko samAna phalaprada nahIM hotA, varan kaSAyayukta jIva ko Asrava hotA hai vaha sAmparAyika Asrava kahalAtA hai, jisake kAraNa use saMsAra-paribhramaNa karanA par3atA hai| kintu jo jIva kaSAya se mukta ho jAte haiM, unheM Ipitha Apa hotA hai / vaha saMsAra paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotaa| jo AtmA kare-hane arthAt durgati meM le jAya, vaha kaSAya kahalAtA hai athavA jaise SaTakI chAla, vaheDA aura haraDa Adi kaSAya vastra je jIva kredha, mAna, mAyA ane lebha rUpa kaSAyathI yukata che tene yoga arthAt AtmapariNuti rUpa mana vacana kAyane vyApAra samparAya kriyAne arthAt saMsAramAM bhramaNa karavAvALI kriyAne Asrava thAya che. tAtparya e che ke manoyoga, vacanayoga ane kAgathI thanAre pUrvokta Asrava badhAM saMsArI jIvane ekasarakho phaLadAyI nIvaDato nathI, nahItara kaSAyayukata jIvane je Asrava thAya che te sAmparAyika Asava kahevAya che, jenA kAraNe-tene saMsAra-paribhramaNa kare paDe che, paraMtu je jIva kaSAyathI mukata thaI jAya che, temane IryApadha Asrava thAya che ane te saMsAra paribhramaNanuM kAraNa banatuM nathI. je AtmAne kaSa-haNe arthAt durgatimAM laI jAya te kaSAya kahevAya che athavA jema vaDanI chAla, baheDA ane haraDa-Adi kaSAya vastra vageremAM rAganAkAraNa hoya che tevI ja rIte krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa kaSAya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tatvArtha sUtre yathA - vastrAdau rAgazleSa hetu stathA-krodhamAnamAyAlomalakSaNaH kaSAyA kaSAya ivAtmanaH karmazleSaheturbhavati, tena - kaSAyeNa saha vartate iti sakaSAyaH tasya sakaSAyAtmano midhyAdRSTAdeH kAyAdi yogavazAdAnItasya sthityanubhAgabandhakAraka sAmparAyikasya karmaNa Asravo bhavakAraNaM bhavati / tatra - samparAyastAvatsamyakU, utkRSTaH, ayo gatiH- paryaTanaM prANino yatra bhavati, sa samparAyaH, saMsAra ucyate, saMsAraparyaTanakArakaM karma sAmparAyikam, tasya sAmparAyikasya karmaNo hetuH khalu sakapAyasyAtmano mithyAdRSTe kAyAdiyogarUpa Asravo bhavati // 3 // tatvArthaniyukti:1:- atha- - kAyika- vAcika-mAnasayogAdilakSaNa AsravaH kiM Adi meM rAga ke kAraNa hote haiM, usI prakAra krodha mAna mAyA aura lobha rUpa kaSAya AtmA ke lie karma bandha ke kAraNa hote haiM / aise kaSAya se yukta jIva ko sakaSAya kahate haiM / sakaSAya mithyAdRSTi Adi jIva ko kAyaoga Adi ke dvArA jina karmoM kA Asrava hotA hai, unameM sthiti bandha aura anubhoga bandha bhI paDatA hai / ataeva vaha bandha sAmparAyika bandha kahalAtA hai / 'sAmparAya' zabda kA artha isa prakAra hai-sam arthAt samyakU, para arthAt utkRSTa, atha arthAt gati yA paryaTana, tAtparya yaha hai ki prANiyoM kA jahAM paribhramaNa hotA hai, usa saMsAra ko sAmparAya kahate haiM aura saMsAra - paribhramaNa ke kAraNa'karma ko sAmparAyika kahate haiN| sAmparAyika karma ke kAraNa kaSAyabhUta vAna jIva kA yoga hai / sArAMza yaha hai ki sakaSAya jIva ke yoga se jo karmabaMdha hotA hai, vaha sAmparAyika bandha kahalAtA hai aura usameM sthiti evaM anubhAga bhI paDate haiM // 3 // tatvArthaniyukti- kAyika, vAcika aura mAnasika yoga rUpa Asrava kyA AtmAne mATe krama anyanA kAraNa hAya che. AvA kaSAyathI yukata jIvane sakaSAya kahe che. sakaSAya mithyASThi Adi jIvane kAyayoga Adi dvArA je karmInA Asrava thAya che temAM sthitikhanya ane anubhAgamanya paNa paDe che. AthI te anya sAmparAyikandha kahevAya che. 'samparAya' zabdanA artha A pramANe thAya che-sam arthAt samyak para arthAt utkRSTa, aya arthAt gati athavA paryaTana, tAtparya e che ke prANionuM jyAM paribhramaNa thAya che te saMsArane samparAya kahe che ane saMsAra paribhramaNanA kAraNabhUta karmone sAmparAyika kahe che sAmparAyika kama nuM kAraNu kaSAyavAna jIvaneyoga che. sArAMza e che ke sakaSAya jIvanA yogathI je kama baMdhAya che te sAmparAyika anya kahevAya che ane temAM sthiti temaja anubhAga paNa paDe che. zA tatvAtha niyukti-kAyika, vAcika ane mAnasikayoga rUpa Asrava zuM badhAM zrI tatvArtha sUtra : 2 -saM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.6 su. 3 saMparAyakriyAyAH AstravanirUpaNam 23 sarveSAM saMsAriNAM samAnaphalArambha heturbhavati ? utAho - anyasyA -'nyAdRzaH anyasyA SoyAvA ? ityAkAGkSAyAM kaJcidvizeSa pratipAdayitumAha- 'sakasAyarasa jogo saMparAyakiriyAe -' iti / sakaSAyasya kaSAyaiH krodhamAna mAyA - lobhaH saha vartate iti sakaSAyaH kaSaH - karma, tasyA''yo lAbhaH prAptiH kAyaH krodhamAna mAyA lobhaH karmahetuH bhavaheturvA bhavati, tai kaSAyaiH - krodhAdibhiH sahitasya sakaSAyasyA - SStmano mithyAdRSTeH kAyA diyogarUpaH AsravaH saMparAyakriyAyA:saMpati - AtmA -'smin iti samparAyaH-niraya-deva-manuSya tiryaggavilakSaNacatugatika saMsAra svastha - saMsAraparibhramaNasya hetubhUtA - karmarUpA kriyA- saMparAya kriyA tasya heturbhavati / tathA ca trividho'pi mano vAk kAyayogaH zumA'zumamedaH sabhI saMsArI jIvoM ko samAna phaladAyaka hotA hai athavA usake phala meM visadRzatA hotI haiM ? isa AzaMkA kA nivAraNa karane ke lie vizeSa pratipAdana karate haiM jo krodha, mAna, mAyA aura lobha se yukta hotA hai, vaha sakaSAya kahalAtA hai / kaSa arthAt karma kA Aya arthAt lAbha honA kaSAya hai ! krodha, mAna, mAyA aura lobha karmake athavA saMsAra ke kAraNa haiN| krodha Adi kaSAyoM se yukta jIva ko kAyayoga Adi sAmparAdhika kriyA ke kAraNa hote haiN| narakagati, devagati, manuSyagati aura tiryaMcagati rUpa saMsAra samparAya kahalAtA hai, usa samparAya arthAt saMsAra meM paribhramaNa ke kAraNa jo kriyA hai, vaha sAmparAdhika kriyA kahalAtI hai / tAtparya yaha hai ki manoyoga vacanayona aura kAyayoga zubha aura azubha ke bheda se do-do prakAra kA hai / yaha yoga cAhe samasta ho yA vyasta, jaba sa'sArI jIvAne sarakhAM phaLadAyaka hAya che ? athavA tenA phaLamAM visadezatA hAya che ? A zakAnA nivAraNa arthe vizeSa pratipAdana karIe chIe-- je krodha mAna mAyA ane leAbhathI yukata hAya che, te sakaSAya kahevAya che. kaSa arthAt kama Apavu. arthAt lAbha thavA kaSAya che krodha, mAna, mAyA ane lAbha karmanA athavA sasAranA kAraNu che. kedha Adi kaSAyothI yukata jIvanA kAyayoga Adi sAmparAyika kriyAnA kAraNa hAya che. narakagati, devagati, manuSyagati ane ticagati rUpa saMsAra samparAya kahevAya che te samparAya arthAt saMsAramAM pazrimaNanA kAraNa rUpa je kriyA chete sAmparA cika kriyA kahevAya che. tApaya e che ke maneAyoga, vacanayoga, ane kAyayoga zubha ane azubhanA bhedathI e-e prakAranAM che. A yoga bhale samasta DAya zrI tatvArtha sUtra : 2 -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra samasto vyasto vA sakaSAyasya karturAtmanaH sAmparAyikasya saMsAraparibhramaNahetu bhUtasya karmaNa Asravo bhavati / uktazca vyAkhyAprajJaptau bhagavatI sUtre 7-zatake 1-uddezake 167-satra-'jassa naM kohamANamAyAlomA avocchinnA bhavaMti, tassa NaM saMparAyakiriyA kajjA no IriyAvahiyA' iti / yasya-krodha mAna mAyA lomA avyucchinA bhavanti, tasya-khalu sAmparAyakriyA kriyate no IpithikI kriyA-' iti // 3 // mUlam-akasAyassa jogo IriyAvahiyA kiriyAe // 1 // chAyA-akaSAyasya yogaH-aiyopathikakriyAyAH-' // 4 // kaSAya yukta AtmA kA hotA hai to usase sAmparAyika Asrava hotA hai aura vaha saMsAra-paribhramaNa ko kAraNa banatA hai| phalitArtha yaha hai ki cAra prakAra ke bandhoM meM se sthitibandha aura anubhAgavandha kaSAya ke nimitta hote haiM aura prakRtivandha tathA pradeza bandha yoga ke nimitta se hote haiM / jo jIva kaSAyayukta hotA hai, usake sthitibandha aura anubhAgabandha avazya hote haiM aura isa kAraNa yaha baMndha saMsArabhramaNa kA kAraNa hotA hai| bhagavatIsUtra ke sAtaveM zataka ke prathama uddezaka ke sUtra 167 veM meM kahA hai-jisa jIva ke krodha. mAna, mAyA aura lobha vicchinna nahIM hote, use sAmparAyika kriyA hotI hai, IryApatha kriyA nahIM hotI hai|3| sUtrArtha--'akasAyassa jogo' ityAdi / kaSAya se rahita jIva kA yoga aipithika kriyAkA kAraNa ke vyarata. jyAre kaSAyayukata AtmAne thAya che, tyAre tenAthI sAmparAyika Asrava thAya che ane te saMsAra paribhramaNanuM kAraNa bane che. phalitArtha e che ke cAra prakAranA bomAMthI sthitibandha ane anabhAgananya kaSAyana nimittathI thAya che ane prakRtibandha tathA pradezabaMdha yeganA nimittathI thAya che. je jIva kaSAyayukata hoya che tenA ritibandha ane anubhAgabandha avazya thAya che ane A kAraNathI ja A badhu saMsAra bhramaNanuM kAraNa bane che. bhagavatIsUtramAM sAtamAM zatakanA prathama uddezakanA sUtra 167mAM kahyuM che-je jIvanA krodha, mAna, mAyA ane lebha vicchinna thatAM nathI tene sAmparAyika kriyA thAya che. IryApathakriyA thatI nathI. AvA 'asAyassa jogo IriyAvahiyA kiriyAe' savAI--kaSAyathI rahita jIvanega aryApathikakriyAnuM kAraNa hoya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 s.. a. kA. bhavabhramaNakriyAyAH Asravatvam 25 tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-krodhAdikaSAyayuktasyAtmanaH kAyikAdiyogaH saMsAraparibhramaNarUpasamparAyakriyAyA Asravo bhavatIti pratipAditam, sammatikapAyarahitasya kAyAdiyogaH saMsArA'paribhramaNarUpaiyA~payikakriyAyA Atrayo bhavatIti pratipAdayitumAha-'akasAyassa jogo IriyA pahiyA kiriyAe' iti / akaSAyasya-na vidyate krodhAdikapAyo yasya so'kaSAyastasya krodhAdikaSAya rahitasyA''tmana upazAntakaSAyAdeH kAyika-vAcika-mAnasayoga:-aipithika kriyAyA:- IryApathakarmaNaH saMsAraparibhramaNakAraNasyA''sravo bhvti| aipithika zabdArthastu-Ira+gato'-ityasmAd bhAye vyati-IyA-IraNam, yogo gatiH yogapravRttiH kAya-vAi-mano vyApAraH kAya-vAG-mano vargaNAlamvI-Atmapadeza hotA hai // 4 / tatvArthadIpikA-pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki krodha Adi kaSAyoM se yukta AtmA kA kAyayoga Adi saMsAra bhramaNa ke kAraNa sAmparAyika Asrava kA kAraNa hotA haiM, isa sUtra meM yaha batalAyA jA rahA hai ki jo jIva kaSAya se rahita hai, usakA yoga kevala IpithaAsrava kA kAraNa hotA hai jo ki saMsAra paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotA hai krodha Adi samasta kaSAyoM se rahita AtmA kA-upazAntakaSAya yA kSINakaSAya AtmA kA-jo kAyika vAcika athavA mAnasika yoga hotA hai, usase kevala Ipitha-Asrava hI hotA hai| Ir dhAtu gati artha meM hai| usase bhAva ke artha meM pratyaya karane se IyoM zabda banatA hai. jisakA artha hai gati yA yoga kI pravRtti, athavA mana, vacana kAya tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke krodha Adi kaSAyathI yukata AtmAne kAyayoga Adi saMsArabhramaNanA kAraNathI sApAyika AsravanuM kAraNa bane che, prastuta sUtramAM e darzAvAI rahyuM che ke je jIva kaSAyathI mukata hoya che, tene roga mAtra IryApatha AsavanuM kAraNa hoya che ke je saMsAra paribhramaNanuM kAraNa banatuM nathI. krodha Adi samasta kaSAyathI rahita AtmAno-upazAnta-kaSAya athavA kSINakaSAya AtmAna -je kAyika, vAcika athavA mAnasiga thAya che, tenAthI tadhryA5tha-mAsa thAya che. 'I' dhAtu gati matha mA che, tathA sAnA arthamAM Iyata pratyaya lagADavAthI pharyA zabda bane che, jene artha thAya che gati athavA roganI pravRtti, athavA mana, vacana kAyanA nimittathI thanArAM ta04 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre parispando jIvapradezacalanam, 'I' ti vyapadizyate, IryA evaM patho mArgo yasya tat-Ipiya mucyate, Ipithameva-aiyapithakam tadrUpA kriyA-aipithikI kriyA aipithikkrm-iti| tathA cA'kapAyasyo-pazAnta-kaSAyAde rAtmanaH kAyAdiyogavazAdupAttasya karmaNaH kaSAyAmAvAdvandhA'bhAve sati kuiya patita zuSkaloSThavana-anantarasamaye nivartamAnasya aipithikasya karmaNa Akhako na bandhakAraNaM bhavati, kintu-sakaSAyasya khasvAtmano mithyAdRSTayAdeH kAyAdiyogAdAnItasya sthityanumAgayandhakAraka sAmparAyikasya karmaNa Akhavastu-bhavakAraNaM bhavatIti puurvmuktmeveti| epazcA'kaSAyasyo-pazAnta kaSAyAderAtmanaH kAyikA. diyogaH aiyopayikasyaiva-ekasamayasthitikasya karmaNa Astrayo bhavati' na tusAmparAyikasya karmaNa iti bhAvaH // 4 // ke nimitta se hone vAlA AtmA ke pradezoM kA parispandana / IyAM hI jisakA patha-mArga hai, yaha IryApatha athavA aipithika kahalAtA hai| Azaya yaha hai ki gyArahaveM, bArahaveM aura terahave guNasthAnoM meM jaba kaSAya kA udaya nahIM raha jAtA, taba sthitibandha nahIM hotA kyoMki sthitivandha kA kAraNa kaSAya hai, magara yoga vidyamAna hone se pravRti aura pradeza bandha hote haiN| usa samaya yoga ke kAraNa karmakA Asrava to hotA hai paraMtu kaSAya ke abhAva ke kAraNa vaha ThaharatA nahIM hai / jaise divAla para pheMkA huA sUkhA miTTI kA DhelA dIvAra ko sparza karake nIce gira jAtA hai, dIvAla para ThaharatA nahIM hai, usI prakAra nikaSAya AtmA meM karmakA jo Asrava hotA hai, vaha ThaharatA nahIM hai| prathama samaya meM karma AtA hai, dUsare samaya meM usakA vedana hotA hai aura tIsare samaya AtmAnA pradezanuM parispada IryA ja jene patha-mAge che te Ipatha athavA pathika kahevAya che. Azaya e che ke agIyAramAM bAramAM ane temAM guNasthAnamAM jyAre kaSAyane udaya hetuM nathI tyAre sthitibandha thatuM nathI, kAraNa ke sthitinuM kAraNa kaSAya che, paraMtu yoga vidyamAna hovAthI prakRti ane pradeza baMnya thAya che. te samaye roganA kAraNe kamane Asrava te thAya che, paraMtu kaSAyanA abhAvanA kAraNe te rokAte nathI jevI rIte bhIMta upara pheMkavAmAM AvelA mATIne sUke lede dIvAlane sparza karIne nIce paDI jAya che. dIvAla upara TakI zakate nathI, tevI ja rIte niSkaSAya AtmAmAM karmane je Asrava thAya che te rokAte nathI prathama samayamAM karmanuM Agamana thAya che bIjA samayamAM tenuM vedanA thAya che ane trIjA samayamAM tenI nijare zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.4 a.kA. bhavabhramaNakriyAyAH Asnavatvam 27 tatyArthaniyukti:-pUrva tAvat-sakaSAkasyA''tmanaH kAyAdiyogaH sAmparAyika karmaNo bhavabhramaNajanakasyA''sravo bhavatIti marUpitam, sampati-akaSAyasyopazAntakaSAyAderAtmanaH kAyAdiyogaH saMsArA-'paribhramaNahetukasya-aiyApathika karmaNa Asravo bhavatIti prarUpayitumAha-'akaSAyasya-krodhAdikaSAyarahitasyopazAntamohakaSAyAderAtmanaH kAyAdiyogaH aipithika kriyAyAH IpithakarmaNA -saMsArA'paribhramaNahetukasyA-''sravo bhavati / tatra-IraNa mIryA gati rAgAnuH sAriNI sati-prayojane purastAd yuga mAtradRSTiH sthAvarajanamAbhibhUtAni parimeM usakI nirjarA ho jAtI hai| kintu kaSAyayukta jIva ko sthitibandha hotA hai aura anubhAgavandhaka bhI hotA hai. ataeva usake saMsArabhramaNa karanA paDatA hai| isa prakAra upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya AtmA ko aiyopathika Asrava hI hotA hai jo do samaya kI sthitivAlA hotA hai aura saMsAra paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotA // 4 // ___tatvArtha niyukti-pahale kathana kiyA jA cukA hai ki sakaSAya jIva kA yoga sAmparAyika Asrava kA kAraNa hotA hai, aba yaha pratipAdana kiyA jAtA hai ki upazAnta-kSINakaSAya AtmA kA jo kAyayoga Adi hai, vaha saMsArabhramaNa ke hetu karmakA kAraNa nahIM hotA____ kaSAya se rahita jIva kA yoga aiyApathikakriyA kA kAraNa hotA hai, jo saMsArabhramaNa kA kAraNa nahIM hotA / prayojana hone para Agama ke anusAra cAra hAtha sAmane kI bhUmi para dRSTi rakhate hue aura trasa thaI jAya che. paraMtu kaSAyayukta jIvane sthitibandha thAya che ane anubhAga bandha paNa thAya che AthI tene saMsAra-paribhramaNa kara paDe che. AvI rIte upazAnta kaSAya ane kSINakaSAya AtmAne aryApathika Asava ja thAya che, je be samayanI sthitivALa hoya che temaja saMsAraparibhramaNanuM kAraNa banatA nathI kAM tatvAthaniyukita-pahelAM kahI devAmAM AvyuM che ke sakaSAya jIvanayoga sAmparAyika AsavanuM kAraNa hoya che. have e pratipAdana karavAmAM AvI rahyuM che ke upazAnta-kSINa kaSAya AtmAnA je kAyAga vagere che, te saMsAra bhramaNanA hetu karmanuM kAraNa hetuM nathI kaSAyathI rahita jIvanega pathika kriyAnuM kAraNa hoya che, je saMsArabhramaNanuM kAraNa hatuM nathI. prayojana thavAthI Agama mujaba cAra hAtha pitAnI sAmenI bhUmi para daSTi rAkhatA thakA ane trAsa tema ja sthAvara zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tatvArthasatre varjayana apramattaH zanairyAyAt tapasvI tyevaMvidhA gatiH panthaH-mAgaH pravezo yasya karmaNa stava-Ipitham, Ipithameva aiyopathikI tadpA kriyA, aipithikI kriyocyate / tatra-kAyAdiyogamAtrapratyayatvAt gacchata stiSThato vA trisamaya sthitiko bandho-'kaSAyasya bhavati, / akaSAyastAvat-prathama dvividho bhavati, vItarAgA-sarAgaztha, / tatra-vItarAga trividhaH, upazAntamohakaSAya:-kSINamohakaSAya:-kevalI ca / tatra-kSINamohakaSAya-kevalinau kAtsnye na samULaghAtopahata karmakadambau bhktH| sarAgastu-saMjvalanakaSAyayukto'pyavidyamAnodayatvAdakaSAya evAvagantavyaH tasya-kaSAyAvanau mandAnubhAvatvAt uktazcaevaM sthAvara jIvoM kI rakSA karate hue, dhIre-dhIre apramatta hokara muni kA IraNa-gamana-karanA Ipitha kahalAtA hai ? use aiyopathika kI kriyA bhI kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki yoga mAtra ke nimitta se gamana karate yA khaDe hue kaSAyarahita muni ko do samaya kI sthitivAlA jo bandha hotA hai, vaha IryApatha bandha hai| kaSAyarahita ke mUlataH do bheda haiM-vItarAga aura sraag| vItarAga tIna prakAra ke hote haiM-upazAntamoha (gyArahaveM guNasthAnavI) kSINamoha umastha aura kSINamoha kevalI / kSINamoha chadmastha aura kevalI meM mohanIya karma kA samUla kSaya ho jAne se kaSAya kI sattA nahIM hotI, upazAntamoha jIva meM kaSAya kI sattA rahatI hai kintu udaya nahIM hotA jisako saMjvalana kaSAya vidyamAna hai kintu usakA udaya nahIM hai, usa sarAga ko bhI akaSAya hI samajhanA caahie| kahA bhI hai jIvonI rakSA karatAM thakA haLave haLave apramatta thaIne muninuM raNa-gamana karavAnI kriyAne IryApatha kahevAya che tene apathikanI kriyA paNa kahe che, abhiprAya e che ke yoga mAtranA nimittathI gamana karatAM athavA ubhA rahelAM kaSAyasahita munine be samayanI sthitivALA je bandha thAya che, te IryApatha banyuM che. kaSAyarahitanA asalamAM be bheda che-vItarAga ane sarAga vitarAga traNa prakAranA hoya che-upazAntAha-(agIyAramAM guNasthAnavattI) kSINameha chadmastha ane kSINameha kevaLI. kSINameha izvastha ane kevaLImAM mohanIya kamane samULago kSaya thaI javAnA kAraNe kaSAyanI sattA hotI nathI, upazAnta maha jIvamAM kaSAyanI sattA rahe che, paraMtu udaya thatuM nathI. jemanA saMjavalana kaSAya vidyamAna che, paraMtu tene udaya thatuM nathI, te sarAgane paNa akaSAya ja samajavA joIe. vaLI kahyuM paNa che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA niyukti TIkA a.6 sU.4 a. kA. bhavabhramaNakriyAyAH Asnavatvam 29 'uccAliyammi pAra, iriyAsamiyassa saMkamahAe / vAvajjejja kuliMgI, marejjataM joga mAsajja // 1 // 'naya tasa tanimitto baMdho suhamo vi desio samae / suddhassa u saMpattI aphalA vuttA jinavarehiM // 2 // 'uccalite pAde iryAsamitasya saMkramArtham / vyApadyeta kuliGgI mriyate taM yogamAsAdya // 1 // atra-kuliGgi zabdena kunthu prabhRti kSudrajantuH parigRhyate // 'na ca tasya tanimitto bandhaH sUkSmopi dezitaH samaye / zuddhasya tu sampattiH aphaloktA jinavaraiH iti // 2 // evazcA-kaSAyasyo-pazAntakaSAyAdeH kAyAdiyoga IryApathasyaiva saMsArAs. paribhramaNakAraNasya karmaNa ekasamayAvasthAnakasyA-''srabo bhavati / tatrA''yo bandhasamaya:-vedyamAnakarmasamayo madhyamaH 2-sa eva sthitikAlA, tRtIyaH 'uccAlipammi pAe' ityAdi IryAsamiti se sampanna saMyamI ne gamana karane ke lie pAMca UMcA uThAyA ho aura usakA nimitta pAkara kadAcit koI bendriya Adi jIva mRtyu ko prApta ho jAya to bhI usa saMyamI ko usake kAraNa sUkSma bandha bhI nahIM kahA gayA hai| jinendra bhagavAn ne zuddha puruSa kI kriyA ko pApa-phalapradAyinI nahIM kahA hai| isa prakAra je upazAntakaSAya Adi kaSAya rahita hai, usake kAya. yoga ke nimitta se IryApatha karma kA hI pandha hotA hai aura saMsAraparibhramaNa kA kAraNa nahIM hotaa| usa karma kI sthiti sirpha eka samaya kI hotI hai, arthAt prathama samaya meM karma kA baMdha hotA hai, dUsare samaya meM 'uccAliyammi pAe' tyA dhyAsamitithI sapanna sayabhImeM gati 421 // mATe paga uMce karyo hoya ane tenuM nimitta pAmIne kadAcit kaI beindriya Adi jIva mRtyune zaraNa thaI jAya to paNa te saMyamIne tenA kAraNe sakSama banyuM paNa kahevAmAM AvyuM nathI. jinendra bhagavAne zuddha purUSanI kriyAne pApaphaLa ApanArI kahelI nathI. A rIte je upazAna kaSAya Adi kaSAya rahita che tenA kAganA nimittathI IryApatha karmane ja bandha thAya che temaja saMsAraparibhramaNanuM kAraNa banatuM nathI. te karmanI sthiti mAtra eka samayanI hoya che, arthAt prathama samayamAM karma baMdhAya che, bIjA samayamAM tenuM vedanA thAya che ane A vedana zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre parizATasamayaH iti / uktazca='paDhame samae baddhapuTThA, vitIe samae veditA taie samae nnijjipnnaa| seAle akammaM vA vi bhavati' iti / prathame samaye bandhaH sparzana-dvitIye samaye vedanaM tRtIye nirjaraNam, eSyakALe'karma bhavati iti / atredaM bodhyam-yasya yAvAn kAyAdiyogaH sambhavati-tasya tAvAn evaM yogaH sAmparAyikakarmaNaH-IpithakarmaNo vA-bhavatIti / tatrai-kendriyANAM gavat asaMjJi kAyayogA, dvi-tri-caturindriya-pazcendriyANAM kAya-bAgyogo, saMjJipazcandriyANAmanovAk kAyayogAH, akaSAyasya saMjvalanakaSAyavartinaupazAntakaSAyakSINakaSAyamohayoca manovAkAyayogA:, kevalinazca-vAkAyayogau ceti, / uktazca vyAkhyAmajaptau bhagavatIsUtre 7-zatake 1 uddezake 267-sUtre-'jassaf kohamANa usakA vedana hotA hai aura yaha vedanakAla hI usakA sthitikAla samajhanA caahie| tIsare samaya meM usa karma kI nirjarA ho jAtI hai| kahA bhI hai-'prathama samaya meM bandha huA, dUsare samaya meM vedana huA aura tIsare samaya meM nirjarA ho gaI, nirjarA ho jAne ke pazcAt vaha karma akarma rUpa meM pariNata ho jAtA hai| yahAM itanA samajha lenA cAhie-jisa jIva ke jitane yoga hote haiM, usake utane yogoM se hI sAmparAyika athavA airyApathika karma kA Asrava hotA hai| ekendriya jIvoM meM sirpha kAyayoga hI pAyA jAtA hai, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJIpaMcendriya meM kAyayoga tathA vacana yoga hote haiM, saMjIpaMcendriya jIvoM meM tInoM yoga hote haiN| akaSAya yA saMjvalana kaSAya vAloM meM manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga-tInoM hote haiM aura kevalI meM kAyayoga aura vacanayogahI kALa ja tene sthitikALa samaja joIe. trIjA samayamAM te karmanI nirA thaI jAya che. kahyuM paNa che- prathama samayamAM bandha tha, bIjA samayamAM vedana thayuM, ane trIjA samayamAM nirjarA thaI gaI nirjarA thaI gayA bAda te kama akarma rUpamAM pariNata thaI jAya che. ahIM eTaluM samajI levAnI jarUra che-je jIvanA jeTalA pega hoya che tene teTalA gAthI ja sAmparAyika athavA apathika karmane Asava thAya che. ekendriya jemAM mAtra kAga ja jovAmAM Ave che Indriya, teIndriya, caturindriya tathA asaMjJI paMcendriyamAM kAyayoga tathA vacanaga hoya che, saMjJIpaMcendriya jemAM traNe vega hoya che. akaSAya athavA saMjavalana kaSAyavALA jIvamAM maneyega, vacana ane kAyaga-traNe hoya che ane kevaLImAM kAyama tathA vacanaga ja jovA maLe che. bhagavatIsUtranA sAtamAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a, 6 sU. 5 sAmparAyikakarmAnavamedanirUpaNam 31 mAyA-lobhA vocchinnA bhavaMti, tassa gaM-IriyAyahiyA kiriyA kajjA no sAMparAiyA kiriyA kajjai, jassa gaM kohamANa mAyAlomA ayo. cchinnA bhavaMti tassa gaM saMparAyakiriyA kajjai no IriyA bahiyA' iti / yasya khalu-krodha mAna mAyA lobhAH vyucchinnA bhavanti, tasya khala-ai-- pathikI kriyA kriyate-no sAmparAyikI kriyA kriyte| yasya khalu-krodha mAna mAna mAyA lomAH avyucchinnA bhavanti, tasya khalu-sAmparAyikI kriyA kriyate-no aiyApathikI, iti / 4 / / mUlam-iMdiyakasAyA subhajogAnvayakiriyA bhedaA saMparAisa kammAsavA bAyAlIsavihA // 5 // ____ chAyA-'indriya kaSAyA zubhayogA-vrakriyAbhedataH sAmparAyikakarmAsavAH-dvicatvAriMzadvidhAH- // 5 // ____ tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-sAmparAyikasya-aipithikasya ca karmaNo dvividha AsravaH prarUpitaH samprati-sAmparAyikakarmAsravabhedAna marUpayitumAhapAye jAte haiN| bhagavatIsUtra ke sAtaveM zataka ke prathama uddezaka ke 267 veM sUtra meM kahA hai-jisa jIva kA krodha, mAna, mAyA aura lobha kA viccheda hojAtA hai, use aipithikI kriyA hotI hai sAmparAyika kriyA nahIM hotI aura jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha kA viccheda nahIM hotA, usake sAmparAyika kriyA hotI hai, aipithikI kriyA nahIM // 4 // "iMdiyakasAyA sumaogA' ityaadi| indriya, kaSAya, zubhayoga avata aura kriyA ke bheda se sAmparAyika karmAsrava ke bayAlIsa bheda haiM // 5 // tatvArthadIpikA--sAmparAyika aura aipithika ke bheda se Amrava ke domeda kahe jA cuke haiM, aba sAmparAyika karmAsrava ke bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiNzatakanA prathama udezakanA 267mAM sUtramAM kahyuM cheje jIvonA krodha, mAna, mAyA ane temane viccheda thaI jAya che tenI airyApAyika kriyA ja hoya che. sAmparAyika kriyA hAtI nathI ane je jInA krodha mAna, mAyA, tathA lAbhane nAza thato nathI tenI sAmparAyika kriyA hoya che, airyApathika kriyA hetA nathI. eka _ 'iMdiyakasAyA subhajogA' tyA sUtrArtha-Indriya, kaSAya, zubhayoga, avrata ane kriyAnA bhedathI sAmparAyika karmAstavanA beMtALIsa bheda che. tatvArthadIpikA-sAmparAyika ane arthapathikanA bhedathI AmravanA be bheda kahevAmAM AvI gayA che, have sAmparAyika karmAsavanA bhedonuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 . - - tatvArthasUtra 'iMdiya kasAyA su bhayogAvazya' ityAdi / indriya kaSAyA zubhayogAvratakriyA bhedata:-indriyANi sparzanarasanghrANacakSuHzrotrabhedena paJcavidhAni, kaSAyA:-krodha mAna mAyA lomabhedena caturvidhAH, azubhayogA manovAkAyabhedena trividhA, avatAni-hiMsA-nRta-steya-maithuna-parigraha bhedena paJcavidhAni, kriyAzca-kAyimyAdi bhedena paJcaviMzatividhAH, ityevaM rItyA-indriya kaSAyA-'vratakriyANAmekonacatvAriMzad bhedAt sAmparAyikakarmAsvAH-saMsAraparimraNakAraNabhUtasya sAmparAyikakarmaNo heturUpA AsvA ekonacatvAriMzadvidhAH bhavanti / tatrendriya kaSAyA-'vratAnAM bhedAH pradarzitAH evaM- kriyAH paJcaviMzatividhA:-yathA kAyikI, kAyena nivRttA-kAyikI kAya jyApA:-1 AdhikaraNikI, adhikriyate -AtmA narakAdiSu yena-tadadhikaraNam, iha khaGgAdikaM vastu vivkssinm| tatra bhavA____ sparzana, rasanA, ghANa, cakSu aura zrotra ke bhedoM se pAMca indriyAM, krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bheda se cAra prakAra ke kaSAya, mana, vacana aura kAya ke bheda se tIna prakAra ke yoga, hiMsA, asatya, caurya abrahmacarya aura parigraha ke bheda se pAMca prakAra ke avata, kAyikI Adi ke bheda se paccIsa prakAra kI kriyA, ye saba sAmparAyika karma ke kAraNa hote haiM, jo bhavabhramaNa ke kAraNa hote haiN| ina meM se indriyoM, kaSAyoM aura abratoM ke bheda nirUpita kiye jA cuke haiM, kriyAeM paccIsa isa prakAra haiM (1) kAyikI-kAyA se kiyA jAne vAlA vyApAra / (2) AdhikaraNikI-jisake kAraNa AtmA naraka Adi kA adhi. kArI bane / adhikaraNa kA artha hai khaDga Adi hiMsA ke sAdhana, una se hone vAlI kriyaa| spazana, rasanA, ghANa, cakSu ane zrotranA bhedathI pAMca Indri, kola, mAna, mAyA ane temanA cAra prakAranA kaSAya, mana, vacana ane kAyanA bhedathI traNa prakAranA ga, hiMsA, asatya, ya, abrahAcarya ane parigrahanA bhedathI pAMca prakAranA avrata, kAyikI AdinA bhedathI paccIsa prakAranI kriyA, A badhAM sAmparAyika karmanA kAraNe hoya che, je bhavabhramaNanA paNa kAraNe che. AmAMthI Indri, kaSA ane atrenA bhedanuM nirUpaNa karI devAmAM AvyuM che paccIMsa kiyAe A prakAre che (1) 4||48-yaathii 42vAmA bhAvato vyApA2. (2) AdhikaraNikI-jenA kAraNe AtmA naraka Adine adhikArI bane adhikaraNane artha che khaga Adi hiMsAnA sAdhana, tenAthI thanArI kriyA. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 5 sAmparAyikakarmAsravabhedanirUpaNam 33 ssdhikaraNikI - 2 prAdveSikI, pradveSeNa nivRttA - prAdveSikI - 3 pAritApanikI, paritApanaM - tADanAdi duHkhavizeSarUpaM tena nirvRtA - paritApanikI-4 prANAtipAtikI / yadvA prANAtipAtena prANAtipAtA'dhyavasAyena yaH prANAtipAtaH kriyate, sA mANAtipAtikI - 5 prANAviSAtAdhyavasAyena jAyamAnA tADanAdirUpA kriyA'pi pANa viyojanAbhAve'pi prANAtipAtakriyaiva bodhyA / tathA matyAkhyAnikI, apratyAkhyAnam - avirati stannimittA karmabandharUpA yA kriyAssau-apratyAkhyAnikI -6 ArammikI, Arambhe bhavA''rambhikI- 7 pArigrAhikI parigrahe bhavA - pArigrahika - 8 mAyApayikI, mAyA pratyayo yasyAH kriyAyAH sA tathA-9 mAyAhetukakarmabandhakriyetyarthaH / tathA mithyAdarzanapratyayikI, mithyAdarzanaM - midhyAtvaM, pratyayaH - kAraNaM yasyAH sA - mithyAdarzanapratyayikI -10 dArzanikI, darzanAdayaH (3) prAdveSikI - deza se hone vAlI kriyA / (4) pAritApanikI - -tADana Adi paritApa se hone vAlI kriyA / (5) prANAtipAtikI - prANiyoM ke prANoM kA viyoga karanA athavA prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta karanA / prANAtipAta ke vicAra se kI jAne vAlI tADana Adi rUpa kriyA prANoM kA viyoga na hone para bhI prANAtipAtikI kriyA hI samajhanI cAhie / (6) apratyAkhyAnikI - avirati ke kAraNa hone vAlI karma bandha rUpa kriyA / (7) AraMbhikA- AraMbha se hone vAlI kriyA / (8) pArigrahikI - parigraha se hone vAlI kriyA / (9) mAyApratyayikI - mAyAcAra se hone vAlA karmabandha | (10) mithyAdarzana pratyayikI - mithyAtva ke kAraNa honevAlI kriyA / (3) AdveSiDI-dveSathI thanArI DiyA. (4) pAritApaniDI - tAuna Adi paritAyathI thanArI DiyA. (5) prANAtipAtaDI - prAlIyonA prazano viyoga 42ve athavA aashaatipAtanA ayyavasAyathI prANAtipAta karavA. prANAtipAtanA AzayathI kara vAmAM AvatI tADana Adi rUpa kriyA-prANAnA viyeAga na thavA chatAM paNa prANAtipAtanI kriyA ja samajavI joI e. (6) apratyAkhyAnikI-aviratinA kAraNe thanArI kamabandha rUpa kriyA. (7) AraM lie -mAlathI thanArI diyA. (8) pArizraDiDI - parigrahathI thanArI diyA. (E) bhAyApratyayiDI bhAyAyArathI thanAi ubhamandhana, (10) mithyAdarzana pratyayiDI - mithyAtvanA raNe thanArI DiyA, ta0 5 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___tatvArthasUtre karmabandharUpo vyApAraH sA dArzanikI-11 spazikI, spRzatIti sparzaH sAvadha sparza janito vyApAraH sa eva-sparzikI-12, mAtItikI, bAhyavastu matItyA-dhi. sya yA kriyA bhavati sA-mAtItikI-13, sAmantopanipAtikI, samantAt-sarvatA, upanipAta:-lokAnAM sammelanam, tatra-mayA sAmantopanipAtikI-14 svAhastikI, svahastena nivRttA-svAhastikI-15 naisRSTikI, nisarjanaM nisRSTaM kSepaNa. mityarthaH, tatra bhavA-naisRSTikI-16, AjJApanikI, AjJApanam-Adeza stasye. yama-bAjApanikI-17, tajjanitaH kama bandha ityarthaH / tathA-vidAraNasyeyaM vedAra. NikI-18 anAbhogapatyayikI, anAmogo-'jJAna pratyayaH-kAraNaM yasyAH sAsnAmogapratyayikI-19 anavakAkSA pratyayikI, anayakAilA-svazarIrAdhanapekSatvaM, (11) dRSTijA (dArzanikI)-kisI vastu ko rAgapUrvaka dekhane se honevAlI kriyaa| (12) sparzikA -sAvadha sparza janita vyaapaar|| (13) prAtItiko-bAhya vastu ke nimitta se jo kriyA ho| (14) sAmantopanipAtikI-bahuta logoMke sammilana se hone vaalii| (15) svAhAstikI-apane hAtha se kI jAne vAlI kriyaa| (16) naisRSTikI-kisI vastu ko girAne vAlI kriyaa| (17) AjJApatikI-dUsare ko Adeza dene se hone vAlI kriyaa| (19) anAbhoga pratyayikI-upayoga zunyatA ke kAraNa hone vAlI kriyaa| (20) anavakAMkSA pratyayikI-apane aura dUsare ke zarIra ke prati (11) dRSTijA-kaI vastune rAvapUrvaka jovAthI thanArI kriyA. (12) 25zi-sAvadha 25|nit vyApAra (13) prAtAti-mA 12tunA nimittathI 2 liyA thAya. (1) sAmajopanipAtikIghaNuM lekanA bhegA thavAthI thatI kriyA (15) svAhastikI potAnA hAthathI karavAmAM AvatI kriyA. (16) naisaSTikI-kaI vastune paDI nAkhavAthI thanArI kiyA. (17) mAjJApatI-bhIna mAheza mA5pAthI yanArI yA. (18) vaidAraNikI-vidAraNa karavAthI thanArI kiyA. (1) anAgapratyayikI-upaga zUnyatAnA kAraNe thanArI kiyA. (20) anavakAMkSApatyayikI-pitAnA tathA bIjAnA zarIra tarapha bedarakArI zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.5 sAmparAyikakarmAstravabhedanirUpaNam 35 saiva pratyayo yasyAH sA-'navakAGkSA pratyayikI-20 prema pratyayikI, premorAgaH mAyAlobharUpaH sa pratyayaH kAraNaM yasyAH sA-premamatyayikI-21 dveSa matyayikI, dveSa:-krodhamAnarUpaH sa pratyayaH kAraNaM yasyAH sA-dveSa pratyayikI22 pAyogikI, mano vAkkAyaprayogapUrvakaM jAyamAnA kriyA-prAyogikI-23, sAmudAnikI, yathA-manovAkAyaprayogagRhItaM karma samudAyAvasthaM sat sthityanubhAva pradezarUpatayA vyavasthApyate-sA-sAmudAnikI-kriyA-24 aiyApayikI, iraNamIyogamana, tadviziSTa statpradhAno vA panthAH Ipithastatra bhavA-ai-pathikI-25 vyutpattimAtramidaM pradarzitam / pratinimittaM tu-yat-upazAntamohasya, kSINamohasya sayogikelinazca sAtAvedanIyakarmatayA'jIvasya pugadalarAzebhavana, sAlAparavAhI karane se honevAlI kriyaa| (21) premapratyayikI-mAyA aura lobha ke kAraNa honevAlI kriyaa| (22) dveSapratyayikI-krodha yA mAna se honevAlI kriyaa| (23) prAyogikI-mana vacana kAya ke vyApAra pUrvaka honevAlI kriyA (24) sAmudAnikI-mana vacana aura kAyake dvArA gRhIta karma jisa kriyA ke dvArA samudAya avasthA meM hote hue sthiti, anubhAga, aura pradezarUpa meM pariNita kiye jaaeN| (25) aipithikI-calane phirane se lagane vAlI kriyA / yaha artha sirpha vyutpattinimitta se kiyA gayA hai, isakA pravRttinimittaka Azaya yaha hai-upazAntamoha, kSINamoha aura sayoga kevalI ko yoga ke nimitta se sAtAvedanIya karma kA jisase bandha hotA hai, vaha aipithikI kriyA hai| ina upazAntamoha Adi meM pramAda aura kaSAya kA udaya rAkhavAthI thavAvALI kiyA. (21) premapratyAyI-mAyA bhane sana 20 nANyA. (22) dveSapratyayI-, ane bhAnathI thanArI yA (23) prAyagikI-mana, vacana, kAyA dvArA gRhIta karmo je kriyAnI dvArA samudAya avasthAmAM thatAM thakA sthiti, anubhAga ane pradeza rUpamAM pariNata karavAmAM Ave. (25) saMpathikI-hAlavA cAlavAthI lAgavAvALI kriyA. A arthamAtra vyutpatti nimittathI karavAmAM Avyo che. Ane pravRtti nimittaka Azaya A pramANe che-upazAta meha, kSINameha ane soga kevaLInA yoganA nimittathI sAtavedanIya karmane jenAthI bandha thAya che te ayapithakI kriyA che. A upazAnta meha AdimAM pramAda ane kaSAyane udaya thatuM nathI, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre aipithikI kriyaa| dvisamaya sthitikA pramAdakaSAyavajitA, kAyikI vA, vAcikI vA kriyA 'aipithikI' iti tatvam / itthaM kriyAH paJcaviMzatiH tathA-''sava sya mithyAtvA-1 vrata-2 pramAda-kaSAyA-4 'zuma yoga-5 mANAtipAta-6 mRSAvAdA-7 'dattA-dAna 8-maithuna-9 parigraha-10 zrotra-cakSu-Ni-sparzanarUpa paJcandriya-15 manovAkAyA-'zubhavyApAra-18 bhANDopakAraNAyatanayA nikSepagrahaNAni-19 sUcI kuzAgramAvasyA-'ppayatanayA nikSepagrahaNe ceti sAmAnyatayA vizati bhaidA bhavanti / tathA-pUrvokteSu dvicatvAriMzadAsravamedeSu paJcadazayogAnAM sammelanena saptapazcAdapi-AsrayA bhavantIti vivekaH // 5 // tatvArthaniyukti-pUrva tAvat-sAmparAyikasya, aipithikasya ca karmaNo dvividhaH AsravA marUpitA, sampati-sAmparAyikakarmA''sababhedAn marUpayitumAha-'iMdie nahIM hotA, ataeva karmakA prathama samaya meM bandha hotA haiM, dUsare samaya meM vedana hotA hai aura tIsare samaya meM nirjarA ho jAtI hai| aisI kAyika athavA vAcika kriyA airyApathikI kahalAtI hai| isa prakAra paccIsa kriyAeM haiN| inake atirikta Asrava arthAt mithyAtva, avrata, pramAda, kapAya, azubhayoga, prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, zrotra, cakSu, ghANa, rasakA, sparzana ye pAMca indriyAM, mana vacana aura kAya kA azubha vyApAra, bhANDopakaraNoM kA athatanA se grahaNa karanA rakhanA evaM uThAnA tathA sUcI-kuzAgra mAtra ko bhI ayatanA se dharanA-grahaNa karanA, ye sAmAnya rUpa se bIsa bheda hote haiN| tathA Asrava ke pUrvokta vayAlIsa bhedo meM pandraha prakAra ke yogoM ko sammilita kara dene se Asrava ke sattAvana bheda bhI hote haiM // 5 // AthI karmane prathama samayamAM bandha thAya che, bIjA samayamAM vedana thAya che ane trIjA samayamAM nirjarA thaI jAya che. AvI kAyika athavA vAcika kiyA eryApathikI kahevAya che. AvI rIte paccIsa kriyAo che. AnA sivAya Asrava arthAt mithyAtva, manata, prabhAI, pAya, azubhayoga, prAtipAta, bhRSApAI, mahattA hAna, maithuna, parigraha, zrotra, yakSa, prANu, 2sanA, 15zana, se pAMyandrimA, mana vacana ane kAyAne azubha vyApAra, bhADopakaraNanuM atnAthI grahaNa karavuM rAkhavuM tathA upADavuM tathA sUcIkuzAgra mAtrane paNa ayanA pUrvaka grahaNa karavuM-A sAmAnya rUpathI vIsa bheda hoya che tathA AzvavanA pUkata beMtAlIsa bhedamAM paMdara prakAranAM pegene umerI devAthI AsavanA sattAvana bheda paNa thAya che. pA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU. 5 sAmparAyikakarmAsravabhedanirUpaNam 37 kasAyA subhayogAvvaya kiriyA bhedao saMparAitha kammApavA bAyAlIsa vihA' iti / indriya-kaSAyAzubhayogA-''vrata-kriyAbhedata:-indriyANi, sparzarasanaghrANa-cakSu:-zrotrabhedAt paJcavidhAni, kaSAyAH krodha-mAna-mAyA-lobhabhedAt-caturvidhAH, azupayogA:-manovAkAyabhedena trividhA:-abratAni, mANAtipAtA'nRta-steya-maithuna-parigrahabhedAt paJcavidhAni, kriyAzca, kAyikyAdibhedataH paJcaviMzatividhAH santi, etAsAJcendriya-kaSAyA'vrata-kriyANAm ekonacatvAriMzabhedAt sAmparAyikakarmaNo-bhavabhramaNakAraNasyA''sravA api-AtmanaH pariNati vizeSA ekona catvAriMzadavidhA bhavanti / tatra-pramattasya pazcendriyANi sparza. dIni sparzAdiSu viSayeSu kapAyAdi pariNati zAlina AtmanaH pariNativizeSarUpANi tatvArthaniyukti-pahale karmakA Asrava sAmparAyika aura aipa thika ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| aba sAmparAyika karma ke Asrava ke bhedoM kI prarUpaNA karate haiM indriya, kaSAya, azubhayoga, avrata aura kriyA ke bheda se sAmparAyika karma kA Asrava vayAlIsa prakAra kA hai| inameM se indriyAM pAMca haiM-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra / kaSAya cAra prakAra ke haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / avrata ke pAMca bheda haiM-prANAtipAta amRta (asatya), steya (caurya), abrahmacarya aura parigraha / kAyikI Adi ke bheda se kriyAoM ke paccIsa bheda haiM / ina indriyoM, kaSAyoM, avatoM aura kriyAoM ke bheda milakara unacAlIsa bheda hote haiM, ata. evaM sAmparAyika Asrava ke bhI unacAlIsa hI bheda hote haiN| pramAdI evaM sparza Adi viSayoM ke kaSAya Adi rUpa pariNati vAle AtmA kI tatvArthaniyukita-pahelA kamane Asava samparAyika ane apathikanA bhedathI be prakArane kahevAmAM AvyuM che. have sAmparAyika karmanA AsavanA bhedanI prarUpaNa karIe chIe indriya, kaSAya. abhiga, avrata ane kriyAnA bhedathI sAparAyika karmanA Asava beMtALIza prakAranAM che. AmAMthI indriyo pAMca che-spazana, rasanA, ghANa, cakSu ane zrotra, kaSAya cAra prakAranA che-prANAtipAta, anata (asatya), teya (cIrya) abrahmacarya ane parigraDa kAcikI AdinA bhedathI kriyAonA pacIsa bheda che. A Indriya, kaSAye. atratA ane kriyAonA bheda maLIne ogaNacALIsa bheda thAya che AthI sAmparAmika AsavanA paNa ogaNacALIsa ja bhede thAya che. pramAdI ane sparza Adi viSayamAM kaSAya Adi rUpa pariNativALA AtmAnA sparzana Adi pAMce Indriya sAmparAyika zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 tatvArthasUtre sAmparAyikasya karmaNa AsravA bhavanti / krodhAdaya catvAraH kaSAyAH, pratyekam anantA'nubandhi-apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalanabhedAt SoDazavidhAH santi, tathAhi-catvAraH krodhAdayo'nantAnubandhinaH, catvAro'pratyAkhyAnA: krodhAdayaH catvAraH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhAdayaH, catvAraH saMjvalanAzca krodhAdayaH ityevaM SoDazavidhA api krodhAdayo'vAntarabhedabhinnA sAmparAyikasya karmaNa AsravA bhvnti| pramattasya krodhAdikaSAyapariNatizAlino yogahetuka pANAtipAtalakSaNahiMsAdIni pazcA'bratAni sakalA''sravasamudAyamUlabhUtAnyavase yAni, teSu pravRzyA'pravRtyA ca sakalAkhavebhyaH pravRtti-nivRttI bhavataH / paJcaviMzatiH khalu-kriyA rUpA AtmanaH sakaSAyasya karmaNaH pariNativizeSA AsravA bhavanti, tAzca-kriyA indriya kaSAyA'brataiH saMkIrNA AbhiH kriyAbhizca saGkIrNAH zuddhAzca raparzana Adi pAMcoM indriyAM sAmparAyika Asrava kA kAraNa hotI haiN| krodha Adi cAroM kaSAyoM meM se pratyeka ke anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana ke cAra-cAra bheda hone se saba milakara solaha bheda haiN| ve isa prakAra haiM-anantAnubaMdhI krodha, apratyAkhyAna krodha, pratyAkhyAnAvaraNI krodha aura saMjvalana krodha / isI prakAra mAna,mAyA aura lobha ke bhI cAra cAra bheda samajhane caahie| ye solaha kaSAya bhI sAmparAyika Asrava ke kAraNa haiN| pramAdI aura kaSAya rUpa pariNati vAle jIva ko prANAtipAta (hiMsA) Adi pAMca avrata sakala Asrava ke mUla samajhane caahie| una meM pravRtti karane se samasta AsravoM meM pravRtti hotI hai aura unase nivRtta hone para saba AsravoM se nivRtti ho sakatI hai| kaSAyayukta AtmA kI pravRtti rUpa paccIsa AsavanA kAraNa hoya che. krodha Adi cAre kaSAmAMthI pratyekanA anantAnuM bandhI, apratyAkhyAna pratyAkhyAnAvaraNa ane saMjavalananA cAra-cAra bheda hovAthI badhAM maLIne seLa bheda che. te A prakAre che-anantAnubadhI kodha apratyAkhyAnA krodha, pratyAkhyAnAvaraNIya krodha ane saMjavalana krodha AvI ja rIte mAna, mAyA ane lebhanA paNa cAra-cAra bheda samajavA joIe. A seLa kaSAya paNa sAmparAyika AsavanA kAraNa che. pramAdI ane dha vagere kaSAyarUpa pariNativALA jIvane prANAtipAta (hiMsA) Adi pAMca avrata sakaLa AsavanA mULa samajavA joIe. temAM pravRtti karavAthI samasta AsamAM pravRtti thAya che ane tenAthI nivRtta thavAthI badhAM AsathI nivRtta thaI zake che. kaSAyayukata AtmAnI pravRttirUpa paccIsa kriyAo paNa Asrava che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a.6 2.5 sAgarAyikakarmAstravabhedanirUpaNam 39 parasparavyatikIrNA'nyatikIrNarUpA ekAtravatvaM pratipadyante / tAH khalu kriyAHkAyikI 1 AdhikaraNikI 2 mAdveSikI 3 pAritApanikI 4 mANAtipAtikI 5 apatyAkhyAnikI 6 ArambhikI 7 pArivAhikI8 mAyApatyayikI 9 mithyA. darzanamatyayikI 10 dArzanikI 11 sparzikI 12 mAtItikI 13 sAmantopani. pAtikI 14 svAstikI 15 nesRSTikI 16 AjJApanikI 17 paidAraNikI 18 anAbhogamatyayikI 19 anavakAikSA patyayikI 20 prema pratyayikI 21 deSapratyayikI 22 prAyogikI23 sAmudAnikI 24 aiyApayikI 25 imAH paJcaviMzatiH kriyAH sakaSAyasya kasurAtmanaH sAmparAyikasya karmaNa AstramA bhavanti / tatra kAyikI kriyA'nuparata kAyakriyA1 duSpayuktakAyakriyA cetidvidhA / tatrA'nuparatasya sAvadhAnuSThAnAdanivRttasya mithyAdRSTeH samyagdRSTevA yA kAyakriyA-utpekriyAeM bhI Asrava haiN| ve kriyAeM indriya, kaSAya evaM abratoM se yukta hotI haiN| kriyAeM paccIsa haiM-(1) kAyikI (2) AdhikaraNikI (3) prAdeSikI (4) pAritApanikI (5) prANAtipAtikI (6) apratyAkhyAnikI (7) ArambhikI (8) parigrAhikI (9) mAyApratyayA (9) mithyAdarzana pratyAyikI (11) dArzanikI (12) sparzanikI (13) prAtItikI (14) sAmantopanipAtikI (15) svAhastikI (16) naisRSTikI (17) AjJApati kI (18) vaidAraNikI (19) anAmoga pratyayikI (20 anavakAMkSA pratyayikI (22) dveSa pratyAyikI (23 prAyogikI (24) sAmudAnikI aura (25) aipithikii| yaha paccIsa kriyAeM sakaSAya AtmA ke lie sAmparAyika Asrava kA kAraNa hotI haiM / ina meM se (1) kAyikI kriyA do prakAra kI hai-anuparatakAya kriyA aura duSprayuktakAya kriyaa| jo sAvadha te kriyAo Indriya, kaSAya tathA avatethI yukata hoya che. kriyAo paccIsa cha-(1) yihI (2) Adhi424I (3) prAbidhI (4) pAritApanitI (4) prAtipAti (6) apratyAbhyAnizI (7) mA2mi (8) pAriyaliTI (6) mAyApratyayA (10) mithyAdarzanaprayikI (11) dArzanikI (12) spezikI (13) prAtalI (14) sAma-tApanipAtiI (15) svAstikI (16) naisaSTitA (17) mAjJApatikI (18) vaivANuikI (16) manAlApratyayI (20) manaasian atyayikI (21) premapratyaya: (22) dveSapratyAyI (23) prAyalI (24) sAmudAnikI ane (25) aryApathikI. A paccIsa kriyAo sakaSAya AtmAnA mATe sAmparAyika AsavanuM kAraNa hoya che. AmAMthI (1) kAyikI kriyA be prakAranI che-anuparatakAya kriyA ane duSpatyutakAya kiyA je sAvadha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre zAdirUpA karmabandhasya kAraNaM bhavati / sA'nuparatakAyakriyA,1 duSpayuktasya-durbhAva sampannasyendriyANyAzritya manojJazabdAdisaMyoge harSeNa, amanojJazabdAdisaMyoge codvegena, tathA'nindriyamAzrityA'zubhamanaHsaGkalpena, saMveganirvedA'pagamAd mokSamArga prati durvyavasthitasya pramattasaMyatasyetyarthaH, yA kAyakiyA bhadati, sA duSyayuktakAyakriyA 2 // 11 AdhikaraNikI kriyA'pi dvividhA, saMyojanAdhikaraNiko 1 nirvartanAdhikaraNikI 2 veti / tatra saMyojanAdhikaraNikI yaskhalu pUrva nirmitayoH khaDgatanmuSTyAdikayoH padArthayoH kriyate, sA saMyojanAdhikaraNikI 1 tathA-yatkhalu khagatanmuSTayAdikayoH padArthayonirvartanaM nirmANa, anuSThAnase nivRtta nahIM hai aise mithyAdRSTi yA samyagdRSTi kI utprekSA Adi kAyika kriyA karmabandha kA kAraNa hotI hai| yaha anuparatakAyakriyA hai / jo duSprayukta hai arthAt durbhAva se yukta hai, vaha indriyoM ke sAtha manojJa zabda Adi viSayoM kA samparka hone para harSa manAtA hai aura amanojJa viSayoM ke saMyoga se deSa kA anubhava karatA hai tathA mana se azubha saMkalpa karatA hai / usa meM saMvega aura nirveda nahIM hote vaha mokSa mArga meM sthita nahIM hotaa| usa pramatta saMyata kI jo kAya. kriyA hotI haiM / vaha duSprayukta kAyakriyA kahalAtI hai| (2) AdhikaraNikI kriyA bhI do prakAra kI hai-saMyojanAdhikaraNi kI aura nirvartanAdhikaraNi kii| pahale se bane khaDga aura mUTha Adi do alaga-alaga padAthoM ko jor3ano saMyojanAdhikaraNikI kriyA hai| khaDga Adi hiMsAkArI padAthoM ko naye sire se banAnA nirvatanAdhikaraNikI kriyA hai| anuSThAnathI nivRta nathI evA mithyASTi athavA samyakdaSTinI upekSA Adi kAyika kriyA karmabandhanuM kAraNa hoya che. A anuparatakAya kiyA che. jeo duprayukta che arthAt durbhAvathI yukata che, te IndriyanI sAthe manejJa zabda Adi viSayone samparka thavAthI harSa anubhave che ane amane jJa viSayanA saMgathI dhrUSane anubhava kare che tathA manathI azubha saMka9pa kare che. tenAmAM saMvega ane niveda hotAM nathI te mokSamArgamAM sthita thato nathI te pramatta. saMyatanI je kAyakiyA hoya che te duprayukatakAya kiyA kahevAya che. (2) AdhikaraNikI kriyA be prakAranI che-saMjanAdhikaraNikI ane nivarsanAdhikaraNikI. agAuthI banAvelI talavAra tathA mUTha Adi be judA judA padArthone joDavuM saMjanAdhikaraNikI kriyA che talavAra vagere hisAkArI padArthone navA prakArathI banAvavAnuM tene nirvattAdhikaraNukI kriyA kahe che, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU. 5 sAmparAyikakarmAsavabhedanirUpaNam 41 sA-nivartanAdhikaraNikIra tRtIyA mAdveSikyapi jIvamAdveSikI 1 ajIvamAdvepikI ceti 2 dvidhA / tatra-jIva mAdveSikI kriyA jIve pradveSAjjAyate 1 ajIve pASANAdau skhalanAdinA pradveSAjjAyamAnA'jIvaprAdveSikI 2 / 3 pAritApanikI cA'pi kriyA dvividhAH svahastapAritApanikI 1 parahastapAritApanikIca 2 svahastena svadehasya-paradehasya vA''rtadhyAnAdibhistADanAdirUpaM paritApanaM kurvato jIvasya yA kriyA bhavati, sA-svahastapAritApanikI 1 tathA parahastena paritApana kArayato jIvasya yA chiyA bhavati, sA-parahastapAritApanikI 2 / 4 / prANAtipAtikI svahastamANapatikriyA parahastapANApatipAtakriyAbhyAM dvidhA, tatrA''visthAyAM vipatmAptau ca nirvedAdinA yA svahastena svabhANAn atipAyati, (3) tIsarI prAdveSikI kriyA bhI do prakAra kI hai-jIva prAdveSikI aura ajIva prAdveSikI / jIva para dveSa karane se jIva prAveSikI kriyA hotI hai aura pASANa Adi ajIva vastuoM para phisalate Adi kisI nimitta se jo dveSa utpanna hotA hai, vaha ajIva prAdveSikI kriyA kahalAtI hai| (4) pAritApanikI kriyA ke bhI do bheda hai-svahastapAritApanikI aura parahastapAritApanikI / apane hI hAtha se apane deha ko yA dUsare ke deha ko AtadhyAna Adi se prerita hokara tAr3ana Adi karanA svaha. stapAritApani kI kriyA hai| parAye hAdhase paritApa pahuMcAnevAle ko jo kriyA hotI hai, vaha parahastapAritApanikI kriyA kahalAtI hai| (6) prANAtipAtikI kriyA ke bhI do bheda haiM-svahastaprANAtipAtikI kriyA aura parahastaprANAtipAtikI kriyA / ghora AtedhyAna kI sthiti (3) trIjI prASikI kriyA paNa be prakAranI che-jIva praheSikI ane ajIva prASikI, jIva para dveSa karavAthI jIva prASikI kriyA thAya che jyAre pASANu vagere ajIva vastuo para lapasI paDavA vagere koI nimittathI je dveSa utpanna thAya che, te ajIvaprASikI kriyA kahevAya che. (4) pAritApanikI kiyAnA paNa be bheda che-svahastapAritApanikI ane parahasya pAritApanikI potAnA ja hAthathI pitAnA zarIrane athavA anyanA zarIrane ArtadhyAna AdithI prerita thaIne tADana Adi karavuM svahastapAritApanikI kriyA che. bIjAnA hAthe paritApa pahoMcADavAnI je kriyA thAya che te parahastapAritApanika kriyA kahevAya che. (5) prANAtipAtinI kriyAnA paNa be bheda che. svahasta prANAtipAta kriyA ane parahasta prANAtipAta kiyA dhera ArtadhyananI sthitimAM athavA ta06 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre krodhAdinA vA svahastena paramANAna atipAtayati tasya yA kriyA bhavati sA - svahastaprANAtipAtakriyA 1 tathA-parahastenA'pi prANAtipAtakriyA bhavati 2/5 | jIvAspasyAkhyAna kriyA- ajIvApatyAkhyAnakriyAbhyAm amatyAkhyAnakriyA'pi dvidhA, jIvaviSaye pratyAkhyAnAbhAvena yaH karmaNAM bandhAdivyAparaH sA - jIvASpatyAkhyAnakriyA 1 yattu - ajIveSu madha mAMsAdiSu pratyAkhyAnAbhAvAt karmabandhanaM sA'jIvA'patyAkhyAnakriye 2 ti | 6| ArambhikI kriyA dvividhA, jIvArambhika - ajIvArambhiko ceti / yatkhalu jIvAn ArabhamANasyo- pamardayataH karmabandhanaM sA - jIvArammikI 1 tathA-yatkhalu - anIvAna jIvakalevarANi, piSTA meM athavA kisI prakAra kI vipatti Ane para nirveda ke kAraNa jo apane prANoM kA ghAta karatA hai yA krodhAdi ke vazIbhUta hokara apane hAtha se para ke mANoM kA hanana karatA hai use svahastaprANAtipAtikI kriyA hotI hai| isI prakAra dUsare ke hAtha se prANoM kA ghAta karavAnA parahastaprANAtipAtikI kriyA hai / 52 (6) pratyAkhyAna kriyA ke bhI do bheda hote haiM- jIvApratyAkhyAnakriyA aura ajIvApratyAkhyAna kriyA ! jIva ke viSaya meM pratyAkhyAna karane se jo karmabandha hotA haiM yaha jIvApratyAkhyAna kriyA hai aura madya mAMsa Adi nirjIva padArtho kA pratyAkhyAna na karane se jo karmabaMdha honA hai vaha ajIvApratyAkhyAna kriyA hai / (7) ArambhikI kriyA bhI do prakAra kI hai- jIvAraMbhikI aura ajiivaarNbhikii| jIva kA AraMbha-upamardana karane se laganevAlI kriyA jIvAraMbhikI kriyA kahalAtI hai / tathA ajIvoM arthAt jIva ke kalecaro koI prakAranI muzkelI AvI paDavAnA kAraNe nivedanA kAraNe peAtAnA ja hAthathI peAtAnA prANanA nAza kare che athavA krodhAdine vaza thaIne peAtAnA hAthe anyanA prANA haNe che tene svahasta prANAtipAta kriyA kahe che. AvI ja rIte bIjAnA prANAnA ghAta karAvavA parahastaprANAtipAta kriyA che. (6) apratyAkhyAna kriyAnA pazu e bheda che-jIvA pratyAkhyAna kriyA ane ajIvApratyAkhyAna kriyA jIvanA viSayamAM pratyAkhyAna karavAthI je kama badhAya che te jIvApratyAkhyAna kriyA che jyAre dArU, mAMsa Adi nirjIva padArthAnuM pratyAkhyAna na karavAthI je kama baMdhAya che, te ajIvApratyAkhyAna kriyA che. (7) AramliGIDiyA pazu me prabhAranI hai-lavAra lilI bhane alvaarbhikI jIvanA AraMbha-upamardana karavAthI lAgavAvALI kriyA jIvAra bhikI kriyA kahevAya che tathA ajIvA arthAt jIvanA levarAnA jIvanA AkAranA banAvelAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.5 sAmparAyikakarmAsravabhedanirUpagam 53 dimayAn jIvAkArAn-vastrAdIn vA''rabhamANasya karmabandhanaM sA'jIvArambhikI 217 pArigrahikI cApi dvividhA, tasyAjIvA'jIvaparigrahajanyatvAditi bhAvaH 8 mAyApatyayikI kriyApi dvividhA, AtmabhAvanaGkanatA 1 parabhAvavaGkanatA 2 ceti| tatrA'pazastasyA''tmabhAvasya vaGkanatA-vakrIkaraNam, aprazastA''tmabhAva. macchAdanapUrvakaM prazastabhAvopadarzanamityarthaH sA''tmabhAvavaGkanatA sA ca kriyAvyApArarUpatvAt 1 tathA parabhAvasya banatA-vaJcanatA, yA kUTalekhaNAdibhiH kriyate sA-paramAvavaGkanatA 2 / 9 / mithyAdarzanamatyayikI kriyA. 'pi dvividhA, UnAtiriktamithyAzanapatyayA 1 tadvyatiriktamithyAdarzana kA jIva ke AkAra ke banAye hue ATe Adi ke piNDa yA vastroM kA AraMbha karane se hone vAle karmabandha ko ajIvAraMbhikI kriyA kahate haiN| (8) pArigrahikI kriyA ke bhI do bheda haiM-jIvapArigrahikI aura ajiivpaarigrhikii| sacitta kA parigraha karanA jIva pArigrahikI aura acitta vastukA parigraha karanA ajIvapArigrahikI kriyA hai| (9) mAyApratyayikI kriyA bhI do prakAra kI hai-AtmabhAvavaMkanatA aura prbhaavvNkntaa| aprazasta AtmabhAva ko vakra karanA arthAt apane aprazastabhAva ko chipAkara prazasta bhAvakA dikhAvA karanA AtmabhAvavaMkanatA hai / vyApAra rUpa hone ke kAraNa ise kriyA kahA hai| jhUThe lekha Adi likhakara parabhAva kI jo vaMcanA kI jAtI hai, use parabhAvavaMkanatA kahate haiN| (10) mithyAdarzana pratyayikI kriyA ke bhI do bheda haiM-UnAtirikta leTa vagerenA piMDa athavA vastrane AraMbha karavAthI thatA karmabandhane avArabhikI kriyA kahe che. (8) pArivADiyAnA 5 me se cha-15RACI bhneajIvapArigrahIkI sacetane parigraha kare jIvapAririkI ane aceta vastune parigraha kara ajIvapArigrahika kriyA che. () mAyApratyayikI kriyA paNa be prakAranI che AtmabhAva vakatA ane parabhAvavaMkanatA aprazasta Atmabhavane vakra kare arthAta pitAnA aprazasta bhAvane DhAMkI daI prazasta batAvyA kare te AtmabhAvavaMkanatA che. vyApAra rUpa hovAnA kAraNe Ane kriyA kahevAmAM AvI che. beTA lekha vagere lakhIne parabhAvanI je vaMcanA karavAmAM Ave che tene parabhAvavaMkanatA kahe che. (10) mithyAdarzana pratyavikI kriyAnA paNa be bheda che unAtirikata zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 tatvArthasUtre pratyayA 2 ceti / Una-svapramANato nyUnam, tadeva-pratyayaH kAraNaM yasyA saa-uunaatiriktmithyaadrshnprtyyaa| ayambhAva: zarIraparimANamAtmAnaM ko'pi mithyASTiraGguSTha parva pramANaMvA-yavapramANaM vA zyAmAkataNDulamAtraM vA nyUnatvena jAnAti tathA -ko'pyandhaH sarvavyApakaMvA'dhikatayA jAnAti iti / tathA-tadvayatiriktamithyAdarzakapatyayA-tasmAd UnAtiriktamithyAdarzanAd vyatiraktaM mithyAdarzanaM-'nAratyevAtmA' ityAdimatarUpaM, pratyayaH kAraNaM yasyAH sA tathA-110 dArzanikI-(dRSTikA kriyA'pi dvividhA, jIvadRSTikA 1 ajIka dRSTikA-2 ceti / azvAdidarzanArtha gacchato yaH karmabandharUpo vyApAraH sA jIvadRSTikA tathA ajIvAnAM citra karmAdInAM, mithyAdarzana pratyayA aura tavyatirikta mithyadarzanapratyayA apane parimANa se jo kama ho use Una aura adhika ho use atirikta kahate haiN| tAtparya yaha hai ki AtmA vAstava meM kamodaya ke anusAra prApta zarIra ke pramANa hotA hai / koI mithyAdRSTi use aMgaThe ke parva ke barA. ghara, mAnatA hai, koI jau ke barAbara koI sAvAM ke cAvala ke barAbara nyUna rUpa meM mAnatA hai| koI AsmA ko sarvavyApaka kahakara adhika pramANa mAnatA hai| isa prakAra mAnane se UnAtirikta mithavAdarzana pratyayA kriyA lagatI hai aura usa se sAmparAyika Asrava hotA hai| UnAtiriktamithyAdarzana se jo mithyA darzana bhinna hai vaha tavyati. riktamithyAdarzana pratyayA kriyA hai, jaise AtmA kA astitva hI nahIM hai, aisA maannaa| (11) dArzanikI (dRSTijA) kriyA bhI do prakAra kI hai-jIvadRSTikA ajIvadRSTikA / azva Adi ko dekhane ke lie jAne vAle ko jo krmmithyAdarzana pratyaya ane taduvyatirikata mithyAdarzana pratyayA pitAnA pari. mANathI je ochuM hoya tene "una" ane je vadhuM hoya tene atirikata kahe che. tAtparya e che ke AtmA hakIkatamAM karmodaya anusAra prApta zarIranA pramANamAM hoya che. koI miyAdaSTi tene aMgUThAnI barAbara mAne che, koI javanI barAbara kaI sAmAna cokhAnI barAbara nyUna rUpamAM mAne che. keI AtmAne sarvavyApaka kahIne adhika pramANa mAne che. A rIte mAnavAthI unAtirikata mithyAdarzana pratyayA kiyA lAge che ane tenAthI sAparAyika Asava thAya che. unAtirikata mithyAdarzanathI je mithyAdarzana bhinna che te taduvyatirita mithyAdarzana pratyayA kriyA che jema ke-AtmAnuM astitva ja nathI ema mAnavuM (11) zanis (eCeen) yi 56 me 2nI che-paSTa bhane ajIvadaSTikA azva vagerene jevA janArAne je karmabaMdhanuM kAraNa che te jIva zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.5 sAmparAyikakarmAstava medanirUpaNam 45 darzanArthaM gacchato yaH karmabandharUpo cyApAraH sA'jIvadRSTikA / 11 evaMspazikI, pRSTikAnAmA'pi kriyA jIvA'nIvabhedena dvividhA, rAgadveSAbhyAM jIvaviSaye, ajIvaviSaye vA pRcchato yaH karmavandharUpo vyApAra: sA-jIvapRSTikA'. jiivpRssttikaaceti-2|12 pAtItikI, kriyA dvividhA, jIvavamAtItikI3 ajIva pAtItikI-2 ceti / tatra-jIvaM pratItya yaH karmavandharUpo vyApAraH sA-jIvaprAtItikI, ajIvaM pratItya yo rAgadveSajanyaH karmabandhaH sA'jIvamAtItikI 13 sAmabandha kA kAraNa ho vaha jIva dRSTikA tathA ajIva citra Adi ko dekhane ke lie jAte hue ko jo karmabandharUpa vyApAra ho vaha ajIva dRSTi kA kahalAtI hai| (12) sparzikI kriyA bhI do prakArakI hai, jIvasparzikI aura ajIva sparzikI ! donoM kA svarUpa dRSTikA kriyA ke samAna samajha lenA cAhie ! antara yaha ki yahAM dekhane ke sthAna para sparza karanA kahanA cAhie ! praSTikA kriyA bhI do prakAra kI hai-jIva pRSTikA aura ajIva pRSTikA / rAga aura dveSa se prerita hokara jIva ke viSaya meM athavA ajIva ke viSaya meM pUchanevAle ko jo karmabandha rUpa vyApAra hotA hai, vaha jIva pRSTikA aura ajIva pRSTikA kriyA hai| (13) prAtItikI kriyA bhI do prakAra kI hai-jIvanAtItikI aura ajiivnaatiitikii| jIva ke nimitta se jo karmavandharUpa vyApAra hotA hai vaha jIvanAtItikI aura ajIva ke nimitta se jo karmabandha-vyApAra daSTikA tathA achava citra vigere jevA mATe janArAone je karmabanya rUpa vyApAra che te ajIvadRSTikA kriyA kahevAya che. (12) spezikI kriyA paNa be prakAranI che, jIva spezikI ane ajIva spezikI baMnenuM svarUpa dRSTikA kriyAnI barAbara samajI levuM joIe. taphAvata e che ke ahIM jovAnA sthAne "sparza karavo" ema kahevuM joIe. pRSTikA kriyA paNa be prakAranI che-jIvapRSTikA ane ajIva pRSTika rAga tathA SathI prerita thaIne jIvanA viSayamAM athavA ajIvanA viSayamAM pUchanArAne je karmabandha rUpa vyApAra hoya che te jIvapRSTikA ane ajIvapRSTikA kriyA che. (13) prAtItikI kriyA paNa be prakAranI che-jIvapAtItikI ane ajIva prAtItikI jIvanA nimittathI je karmabaja rUpa vyApAra thAya che te jIvaprAtI tikI ane ajIvana nimittathI je karmabandha rU5 vyApAra thAya che te zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre ntopanipAtikI cA'pi dvividhA, jIvAjIvabhedAt / tathAhi - jIvasAmantopani pAtikI 1 ajIvasAmantopanipAtikI 2 ceti / kasyacid balIvardaH sundara staMca jano yathA yathA pralokayati - prazaMsayati ca, tathA-tatsvAmIhRSyatIti tasya jIvasAmantopanipAtikI' iti / 14 svAhastikI kriyA dvividhA, jIvastrAhastikI ajIvasvAstikI 2 ceti / yat khalu svahasta gRhItenaivA'jIvena - khaGgAdinA jIvaM mArayati, sA'jIvasvAhastikI / athavA- svahastena jIvatADanaM jIvasvAhastikI, ajIvatADanaM tu - ajIvasvAstikI | 15 | naisRSTikyapi dvividhA, jIva 46 hotA hai vaha ajIvaprAtItikI kriyA hai / (14) sAmantopanipAtikI kriyA bhI do prakAra kI hai- jIvasAmantopanipAtakI aura ajIvasAmantopanipAtikI kisI kA bela bahuta sundara hai / loga jaise-jaise use dekhate haiM aura sarAhate haiM, vaise-vaise usakA svAmI prasanna hotA hai / use jIvasAmantopanipAtikA kriyA lagatI hai / isI prakAra ajIva bhavana Adi kI prazaMsA sunakara harSita honevAle ko ajIva sAmantopanipAtikA kriyA lagatI hai| (15) svAhastiko kriyA bhI do prakAra kI hai- jIvasvA hastikI aura ajIvasvAstikI | apane hAtha se grahaNa kiye hue ajIva khaDga Adi se kisI jIva ko mAranA ajIvasvAhastikI kriyA hai / athavA apane hAtha se jIva ko tAr3ana karanA jIvasvAhastikI aura ajIva ko tor3ana karanA ajIvasvAstikI kriyA hai / ajIvaprAtItikI kriyA che, (14) sAmantApanipAtikI kriyA paNa e prakAranI che-jIva sAmantApatipAtikI ane ajIva sAmantApaniyAtikI kAinA khaLada ghaNA suMdara che. jema-jema leAkA tene juve che ane tenA vakhANa kare che, tema baLadanA mAlika khuza thAya che. Ane jIva sAmantApanipAtikI kriyA lAge che AvI ja rIte ajIva bhavana vagerenI prazaMsA sAMbhaLIne harSita thanArAne ajIvasAmantA paniSAtikI kriyA lAge che. (15) svAhastikI kriyA pazu e prakAranI che jIvasvAhatikI ane ajIvavAhastikI peAtAnA hAthe grahaNa karelI ajIva talavAra AdithI kAI jIvane mAravu ajIvasvADhustikI kriyA che athavA peAtAnA hAthe jIvane mAra mAravA jIvavAhastikI ane ajIvane tADana karavu. ajIvavAha stikI kriyA che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TokA a. 6 sU. 5 sAmparAyikakarmAstravamedanirUpaNam sRSTikI - 3 ajIvanai sRSTikI, 2 ceti / rAjAdInA mAjJayA jalasya yantrAdi minisarjana jIvanaisaSTikI, yattu bANAdInAM dhanurAdibhirnisarjanam - ajIvanai sRSTi kI 16 AjJApanikI dvividhA, jIvAjJApanikA, ajIvAjJApanikA ceti / jIva viSaye - AjJApayataH kriyA jIvAjJApanikA -1 evam-ajIvaviSayA'jIvAjJApanikA 2 jJeyA 17 tathA- - paidAraNikyapi jIvamajIcaM vA vidArayati sphoTayati yastasya kriyA jIvavaidArikA 1 ajIvavaidArikAtrA bhavatItthaM dvidhA 2 / 18 anAbhogapratyafeat dvividhA, anAyuktA''dAnatA = 3 anAyuktapramArjanatA 47 (16) naisRSTikI kriyA bhI do prakAra kI hai-jIvanesRSTikI aura ajIvanaisRSTikI rAjA Adi ke Adeza se yatra Adi ke dvArA jala Adi kA nikAlanA jIvanaisRSTi kriyA hai aura dhanuSa Adi se vANa Adi ko choDanA ajIvanai sRSTikI kriyA hai ! (17) AjJApanikI kriyA ke bhI do bheda haiM- jIva- AjJApanikI aura ajIva - AjJApanikI / jIva ke viSaya meM AjJA dene vAle ko jIva ajJApanikI aura ajIva ke viSaya meM AjJA denevAle ko ajIvaAjJApanikI kriyA hotI hai / (18) vaidAraNikI kriyA bhI do prakAra kI hai - jIvavaidAra NikI aura ajiivvaidaarnnikii| jIva ko vidAraNa karane (cIrate - phADane) se jIvavaidAraNikI aura ajIva ko vidAraNa karane se ajIvavaidAraNikI kriyA hotI hai / ise jIvavaidAraNi aura ajIvavaidAraNikI kahate haiM / (19) anAbhogapratyayikI kriyA ke bhI do bheda hai- anAyuktAdAnatA (16) naisaSTikI kriyA. paNa e prakAranI che-jIva naisRSTikI ane ajIva naisRSTikI. rAjA vagerenA AdezathI yaMtra vigere dvArA pANI vagerenuM kADhavu jIva naiSTikI kriyA che ane dhanuSya vagerethI tIra vagerene gheADavA ajIva nAsRSTikI kriyA che. (17) mAnApanikI kriyA paNa e prakAranI che--jIva AjJApanikI ane ajIva AjJApanikI jIvanA viSayamAM AjJA ApanArane jIva AjJApanikI ane ajIvanA viSayamAM AjJA ApanArAne ajIva--AjJApanikI kriyA lAge che. (18) vaidArazikI kriyA paNa e prakAranI che-jIvavaidAraNuikI ane ajIva vaidANikI jIvane vidyAraNA karavAthI (cIravAthI-phADavAthI) jIva vaidAraNikI ane ajIvane vidyA2Na karavAthI ajIva vRMdAraNukI kriyA thAya che Ane jIvavaidArikA ane ajIvavaidArikA paNa kahe che. (19) anAbhAgapratyayikI kriyAnA paNa e bheda che--manAyuktAdAnatA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre 2 ceti: anAyuktaH 1 anAbhogavAna, anupayukta ityarthaH tasyAdAnatA vastrapAtrAdiviSaye grahaNatA'nAyuktA''dAnatA, tathA'nAyayuktasyaiva vastrapAtrAdiviSayA pramArjanatA'nAyuktapamArjanatA 19 anavakAikSA pratyayikI kriyA dvividhA, AtmazarIrAnavakAGkSA pratyayA 1 parazarIrAnavakAGkSA pratyayA 2 ceti / ya: khalu svazarIrApekSayA'bhAvena svazarIrasyA avicchedanakAraka karmANi napuMsakatvAdi janakAni karoti, tasya kriyA'tmazarIrAnavakAGkSA pratyayA bhavati / yastu parazarIrasya balIvaderagacchedanAdikANi karmANi karoti, tasya kriyA parazarIrAnavakAGkSApratyayA bhavati 20 premapatyayikI kriyA dvividhA, mAyApratyayA 1 lobhamatyayA 2 ceti 21 dveSa patyayikI, dvividhA, krodhapratyayA 1 mAnamatyayA aura anaayuktprmaarjntaa| upayoga lagAye vinA-asAvadhAnI se vastrapAtra Adi ko grahaNa karanA anAyuktAdAnatA hai aura upayoga zUnyatAse vastra pAtra AdikA pramArjana karanA anAyukta pramArjanatA hai| (20) anavakAMkSApratyayikI kriyA bhI do prakAra kI hai-AtmazarIrAnavakAMkSApratyayA aura prshriiraanckaaNkssaaprtyyaa| jo puruSa apane zarIra kI bhI paravAha na karake apane ko napuMsaka Adi banAne ke lie apane hI aMgopAMga kA chedana Adi karatA hai, use AtmazarIrAnavakAMkSA pratyayA kriyA lagatI hai aura jo parakIya zarIra ke, jaise baila Adi ke zarIra ke aMgopAMga chedana Adi karatA hai, usako parazarIrAnavakAMkSA pratyayA kriyA kahalAtI hai| ___ (21) premapratyayA kriyA bhI do prakAra kI hai-mAyApratyayA aura lobhprtyyaa| ane anAyukata pramArjanatA upaga lagAvyA vagara-asAvadhAnIthI vastra pAtra vagerene grahaNa karavA anAyukatadAnatA che ane upayoga zUnyatAthI vastrApAtra AdinuM pramArjana karavuM anAyukta pramArjanatA che. (20) mana14ikSApratyavidhI liyA 594 me 2nI -mAtbhazarIrAna. kAMkSA pratyayA ane parazarIranavakAMkSA pratyayA je purUSa pitAnA zarIranI paNa darakAra na rAkhIne pitAne napuMsaka Adi banAvavA mATe pitAnA ja aMgepAMganuM chedana vagere kare che tene AtmazarIranavakAMkSA pratyayA kiyA lAge che ane je pArakA zarIranA jema ke baLada vagerenA zarIranA aMge pAganuM chedana vagere kare che tenI kriyAparazarIranavakAMkSA pratyayA kahevAya che. (21) premapratyayA kriyA paNa be prakAranI che. mAyApratyayA ane lebha pratyayA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.6 5.5 sAmparAyikakarmAnavamedanirUpaNam / 2 ceti 22 mAyogikI nAmakriyA sA, yA prayogapUrvakaM saMjAyamAnA bhavati, eSApi trividhA-manokAya bhedAt tatra-manA prayogAjjAyamAnA manA mAyogikI 1, pacaH prayogAjjAyamAnA ca-bacaH prAyogikI 2 kAyamayogAcca jAyamAnA kAyapAyogikI 3 ti 23 sAmudAnikyapi kriyA'nantara, parampara, tadubhaya bhedAtridhA, tatrA'nantarasAmudAnikI sA-yasyAH kAlasya vyavadhAnaM bhavati 1 parampara sAmudAnikI sA, yasyAH kAlasya vyavadhAna na bhavati 2 tadumaya sAmudAnikI ca yasyAH kadAcitkAlasya vyavadhAnaM kadAciccA'vyavadhAnaM bhavati sA 3 iti 24 dvisamayasthitikA-pramAdakaSAyavarjitA, kAyikI vA vAcikI vA kriyA 'aivi. (2) dveSapratyayA kriyA bhI do prakAra kI hai-krodhapratyayA aura maanprtyyaa| ___ (23) prAyogikI kriyA vaha hai jo prayoga se utpanna hotI hai isake tIna bheda hai-mana vacana aura kAya ke prayoga se honevAlI / mana ke vyApAra se honevAlI kriyA manaHprAyogikI, vacana ke vyApAra se honevAlI vacana prAyogikI aura kAya ke vyApAra se honevAlI kAyaprAyogikI kriyA kahalAtI hai| (24) sAmudAnikI kriyA bhI tIna prakAra kI-anantara, parampara aura tbhy| jisa kriyA ke kAla meM vyavadhAna (antara) na ho vaha anantara sAmudAnikI, jisake kAla meM antara ho vaha parampara aura jisave kAla meM kadAcit vyavadhAna ho aura kadAcit na ho vaha tadubhayasAnu. dAnikI kriyA kahalAtI hai| (25) aipithikI kriyA vaha hai jo mAtra zarIra yA vacana se ho, (22) zreSapratyayA kriyA paNa be prakAranI-che krodhapratyayA ane mAnapratyayA. (23) prAyogikI kriyA te che je prayAgadvArA utpanna thAya che. AnA traNa bheda che-mana vacana ane kAyAnA prayogathI thanArI. mananA vyApArathI thanArI kriyA manaHprAgikI che. vacanane vyApArathI thanArI vacana prAyogikI ane kAyAnA vyApArathI thanArI kAyaprAyogikI kriyA kahevAya che. (24) sAmudAnikI kriyA paNa traNa prakAranI che-anantara, parampara ane tabhaya je kriyAnA kALamAM vyavadhAna-(antara) na hoya te anantarasAmudAnikI jenA kALamAM antara hoya te paraspara ane jenA kALamAM kadAcita vyavadhAna (antara) hoya ane kadAcita na hoya te tadubhayasAmudAnikI kriyA kahevAya che. (25) pathikI kriyA te che je mAtra zarIra athavA vacanathI thAya, ta07 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasatre vikItitattvam 25 airyApathikI kiyA yadyapi - jIva vyApArarUpA, tathA'pyajIvasya pudgalarAzeH pradhAna vivakSayA'jIvakriyeyamabhihitA evametAH paJcaviMzatiH kriyAH tAmparAyikakarmahetavo bhavanti uktazca sthAnAGge2 sthAne 1 uddeza ke 60 sUtre - 'paMcidiyA paNNattA, cattAri kasAyA paNNattA, paMca avirayA paNNattA, paMcavIsA kiriyA paNNattA ' iti / paJcendriyANi prajJaptAni catvAraH kaSAyAH majJaptAH - pazcA'vratAni prajJaptAni paJcaviMzatiH kriyAH prajJaptAH, iti / navataccaprakaraNagAthAyA muktam- 'iMdiya1 kasAyara avvaya3 jogA 9 paMca 1 cakra 2 paca3 tinni kasAyA kiriyAo paNavIsaimAo aNukramaso iti / indriya kaSAyA - vrata - yogAH paJcacatvAraH - paJca-trayaH kaSAyAH kriyAH paJcaviMzatiH, imAH anukramazaH, iti tathA''stravasya mithyAtvA'vrata 2 pramAda 3 kaSAyA4 zubhajisameM aura kaSAya kA leza bhI na ho, jisake kAraNa do samaya kI sthiti vAle karma kA bandha hotA hai / yadyapi yaha kriyA jIva kA vyApAra hI hai tathApi ajIva zarIra yA vacana kI pradhAnatA kI vivakSA hone se ajIva kriyA kahI gaI hai / isa prakAra ina paccIsa kriyAoM meM se cauvIsa sAmparAyika Aya kA kAraNa hotI haiM aura airyApathikI kriyA Iyapatha-AsravakA kAraNa hotI hai, sthAnAMgasUtra ke dUsare sthAnaka ke prathama uddezaka ke 60 ke sUtra meM kahA hai - 'pAMca indriyA, cAra kaSAya, pAMca avrata aura paccIsa liyAeM kahI gaI haiN|' navatattva prakaraNa meM bhI kahA hai- indriya pAMca, kaSAya cAra, avrata pAMca, yoga tIna aura kriyAeM paccIsa Asrava kA kAraNa kahI gaI haiN| tathA (1) midhyAtva (2) avata (3) pramAda (4) kaSAya (5) ashubhjemAM pramAda ane kaSAya lezamAtra na hAya, jenA kAraNe e samayanI sthitivALA kama 'dhAya che. jo ke te kriyA jIvanA vyApAra ja che te paNa ajIva zarIra athavA vacananI pradhAnatAthI vivakSA thavAthI ajIvakriyA kahevAya che AvI rIte A paccIsa kriyAomAMthI cAvIsa sAmparAyika AcaranA kAraNarUpa hAya che ane aiyyapathikI kriyA iaupatha AsravanuM kAraNa hAya che. sthAnoMgasUtranA bIjA sthAnakanA prathama uddezakanA 60mAM sUtramAM kahyu che pAMca indrio, cAra kaSAya, pAMca atrata ane paccIsa kriyAo kahevAmAM AvI che. navatatva prakaraNamAM paNa kahyu che 'indrae pAMca, kaSAya cAra, atrata pAya, cAga Rza ane kriyAo paccIsa AsavanA kAraNa kahevAmAM Avela che. tathA (1) mithyAtva (2) bhavrata (3) prabhAha (4) uSAya (5) azubha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 2.6 jI. karma. samAnava vizeSAdhikoveti 55 yoga 5 prANAtipAta 6 mRSAvAdA 7 'dacAdAna 8 maithuna 9 parigraha 10 zrIva cakSu. oNa rasana sparzanarUpa pazcandriya 15 manovAkAyA 'zumavyApArANi 18 bhANDokaraNAnAmayatanayA nikSepaNaM grahaNaM ca 19 sUcIkuzAgramAtrasyA'pyayatanayA nikSepaNa grahaNaM ceti sAmAnyatayA vizatirbhadA bhavanti / tathA pUrvokteSu dvicatvAriMzadAtA medeSu paJcadazayogAnAM saMmelanena sapta paJcAzadapyAstrayAH bhavantIti bRhdvivekH||5|| mUlam-tivva maMdAdi bhAva viriyAhigaraNavisesehito Asavabiseso // 6 // chAyA- 'tIvra-mandAdi bhAvavIryA'dhikaraNa vizeSebhyaH aasrvvishessH|6| tatvArthadIpikA-atha-karmabandha hetubhUtA'sravaM prati kAyAdi yogatrayAdeH kAraNayoga (6) prANAtipAta (7) mRSAvAda (8) adattAdAna (9) maithuna (10) parigraha (11) zrotrendriya (12) cakSuindriya (13) ghrANendriya (14) rasanendriya (15) sparzanendriya (16) manoyoga (17) vacanayoga (18) kAyayoga (19) bhANDopakaraNa kA ayatanA se nikSepaNa yA grahaNa karanA aura (20) sUcI-kuzAgrakA bhI ayatanA se nikSepaNa grahaNa, yaha bIsa prakAra kA Asrava kahA gayA hai / tathA pahale kahe gaye Asrava ke bayAlIsa bhedoM meM pandraha prakAra ke yogoM ko milAne se Asrava ke sattAvana bheda bhI hote haiN| yaha Asrava saMbandhI vistAra samajhanA cAhie // 5 // tivva maMdAdibhAva' ityaadi| sUtrArtha-tIvrabhAva, maMdabhAva Adi vIrya aura adhikaraNa kI vizeSatA ke kAraNa Asrava meM bhI vizeSatA ho jAtI hai // 6 // tatvArthadIpikA-kAyayoga Adi Asrava ke kAraNa sabhI jIvoM meM yo| (5) prAtipAta (7) bhUSApA (8) mattAna (E) bhaithuna (10) pariyaDa (11) zrIndriya (12) yakSudhandraya (13) dhAvandriya (14) 2sandriya (15) 25zandriya (16) mnaayaa| (17) payanayoga (18) ayayon (16) lAeDI. pakaraNanuM ayatnAthI nikSepaNu athavA grahaNa karavuM ane (20) sucIkuzAgranuM paNu ayatanAthI nikSepaNu-grahaNa, A vIsa prakAranA Asrava kahevAmAM AvyA che. tathA agAu kahevAmAM AvelA AsravanA beMtAlIsa bhedamAM paMdara prakAranA meMgene umeravAthI AzvavanA sattAvana bheda paNa thAya che. A Asava saMbaMdhI vistAra samAja joIe. ApA 'tivva maMdAdibhAva' tyAdi sUvAthaM-tIvrabhAva, madabhAva, virya ane adhikaraNanI vizeSatAnA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 tatvArthastre karma sarvAtmakAryasyAt sarveSAM sAMsAriNAM sAdhAraNatayA tasmAt-karmabandha phalA'numavanammati avizeSa: syAdityA samAdhAtuM kAyikAdiyogatrayasya pratyAtmatazasambhave satyapi anekamedebhyo pariNAmavizeSebhyaH karmabandhaphalAnumavanavizeSa: -mavatItyAha-'tivvaM maMdAdi bhAva vIriyAhigaraNavise sehito Asavaviseso' iti / tIvra mandAdibhAvavIryAdhikaraNa vizeSebhyaH tIvra mandAdimAyA tIna bhAva:1 mandabhAvA2, Adipadena jJAtA'jJAtabhAvagrahaNam, tena jJAtamAvo 'jJAtabhAva: vIryavizeSo'dhikaravizeSazcetyeteSA dvandve sati tIvra mandAdi bhAva vIryAdhi karaNavizeSA stebhyaH-tadapekSayA khalu AsravavizeSaH sAmparAyikA'sravavizeSo bhavati tatra bAbAbhyantarakAraNodIraNavazAdudriktA-utkRSTa AtmAdhyavasAyavizeSaH parinAmaHstIva ityucyate, tadviparItaH pariNAmo manda ityucyate, anutkaTa AtmAdhyavasAmAnya haiM, ye saba saMsArI jIvoM meM samAna rUpa se pAye jAte haiM, ataeva karmabandha bhI sabhI meM samAna honA cAhie aura usakA phala bhI sabhI ko samAna prApta honA caahie| kintu aisA hotA nahIM hai, isakA kAraNa jIva ke pariNAmoM meM rahA huA bheda hai jo aneka prakAra kA hotA hai, yaha batalAne ke lie kahA gayA hai| tIvrabhAva, mandabhAva aura 'Adi' zabda se jJAtabhAva, ajJAtabhAva vIryavizeSa aura adhikaraNa vizeSa se sAmparAyika Asrava meM vizeSatA (viSamatA-bhinnatA) hotI hai bAhya evaM Abhyantara kAraNa milane para AtmA meM jo utkRSTa adhyavasAya utpanna hotA hai, use tIvrabhAva kahate haiN| mandabhAva isase viparIta hotA hai arthAt jo adhyavasAya utkRSTa na ho vaha manda kahalAtA / yaha zatru hanana karane yogya hai, maiM kAraNe AsravamAM paNa vizeSatA thaI jAya che ! tatvArthadIpikA- kAga Adi AsravanA kAraNe badhA jIvemAM sAmAnya che, A badhA saMsArI jIvomAM samAna rUpathI jovAmAM Ave che AthI kama kharSe paNa darekamAM sarakhAM hovA joIe ane enuM phaLa paNa darekane sarakhu maLavuM joIe paraMtu A pramANe banatuM nathI, enuM kAraNa jIvanA pariNAmamAM rahelA bheda che je aneka prakAranA hoya che, A darzAvavA mATe kahevAmAM AvyuM che. tIvrabhAva, mandabhAva "Adi zabdathI jJAtabhAva ajJAtabhAva, vIryavizeSa ane adhikAraNa vizeSathI sAmparAyika AsavamAM vizeSatA (viSamatA-bhinnatA) thAya che. bAhya tathA AtyaMtara kAraNe maLavAthI AtmAmAM je utsAha adhyavasAya utpanna thAya che tene tIvrabhAva kahe che. mandabhAva AnAthI viparIta hoya che, arthAt je ayavasAya utkRSTa na hoya te, manda kahevAya che. A zatruhaNavA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.6 jI. karma. samAna vizeSAdhikoveti 53 sAya vizeSalakSaNaH pariNAmamanda ityarthaH ! ayaM zatrurhantavyaH, haniSyAmyetaM pumAMsamiti jJAtvA pravartana jJAta mityucyate, madAna pramAdAdvA, etaM pumAsaM haniSyAmi, ityanavabudhya pravRttiH ajJAta, mityucyate, mAvastu Atmano bhavanaM pariNAmavizeSo bodhyH| mAvazabdasya pratyekamamisambandhAt tIvrabhAvamandabhAvajJAtabhAvA'jJAta bhAva ityarthaH / vIryazca jIvasya kSAyopazamikA kSAyiko vA bhAva ityucyate, danyasya svazaktivizeSo vA vIryam, adhikaraNaM punaradhikriyante'rthA asminniti vyutpattyA'dhikaraNaM dravyamityucyate, vizeSapadasya cobhayatrA'bhisambandhAt vIryavizeSo dravyasya puruSAde nijazaktivizeSalakSaNaH khaDgAdhikaraNavizeSazceti lanyate / tathA ca tIvra mAya, mandabhAvajJAtabhAvA'jJAtabhAva vIryavizeSAdhikaraNa vizeSebhya pUrvoktakonacatvAriMzatsAmparAyikA''snavavizeSo bhavati / evaJca isakA hanana karUMgA' isa prakAra jAna bUjhakara pravRtti karanA jJAtabhAva kahalAtA hai| anajAna meM pramAda se pravRtti honA ajJAtabhAva hai bhAvakA artha hai AtmAkA adhyAvasAya athavA pariNAma pratyeka ke sAtha usakA sambandha hai, jaise tIvra bhASa, mandabhAva jJAtabhAva aura ajJAtabhAva / jIva kAkSAyopazamika yA kSAyika bhAva vIrya kahalAtA hai athavA dravyakI apanI jo viziSTa zakti hai use vIrya kahate haiN| adhikaraNa yaha dravya yA sAdhana jisake dvArA koI kriyA ho jAtI hai aura jise lokabhASA meM aujAra kahate haiM 'vizeSa, pada kA donoM arthAt vIrya aura adhikaraNa ke sAtha sambandha hai isa prakAra jIva kI zakti kI vizeSatA ko vIrya vizeSa aura talavAra Adi kI zakti kI vizeSatA ko adhikaraNavizeSa kahate haiN| isa prakAra tIvabhAva, mandabhAva, jJAtanAva ajJAtabhAra vIya. vizeSa aura adhikaraNavizeSa se sAmparAyika Asrava meM vizeSatA arthAt taratamatA utpanna ho jAtI hai| gya che huM ene haNaza" A rIte IrAdApUrvaka pravRtti karavI jJAtabhAva kahevAya che. ajANatA athavA pramAdathI pravRtti thavI AjJAtabhAva che. bhAvane artha che. AtmAnuM adhyavasAya athavA pariNAma pratyekanI sAthe tene saMbaMdha che jema ke tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva ane ajJAtabhAva jIvane kSApazamika athavA kSAyikabhAva vIrya kahevAya che athavA dravyanI AgavI je viziSTa zakti che tene vIrya kahe che. adhikaraNa te dravya athavA sAdhana ke jenA vaDe kaI kriyA karavAmAM Ave che ane jene leka bhASAmAM e jAra kahe che "vizeSa padane baMne arthAta vIrya ane adhikaraNanI sAthe saMbaMdha che, A rIte jIvanI zakita vizeSatAne vIryavizeSa ane taravAra AdinI zakitanI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre tIbhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAt ajJAtabhAvAt vIryavizeSAt adhikaraNa vizeSAccA''tmapariNativizeSAt pUrvoktAnA meM konacatvAriMzatsAmparAyikA''navANa vizeSaH tIvra stIvratara stIvratamo mando mandataro mandatamo, laghu laghutaro laghutama pariNAmavizeSo bhavati, tadvizeSAcca karmabandhavizeSo bhavati, tasmAcja phalabhogavizeSaH itiphalitam // 6 // 54 abhiprAya yaha hai ki eka jIva kisI kAryako tIvrabhAva se karatA hai, dUsarA jIva usI kArya ko manda pariNAma se karatA hai isI prakAra koI jIva kisI kriyA meM jAna bUjhakara pravRtti karatA hai aura kisI jIva kI usI kriyA meM anajAna meM pravRtti ho jAtI hai to unake Asrava meM bhI bheda hotA hai / pratyeka avasthA meM Asrava samAna hI ho, aisA nahIM jaise jJAta bhAva aura ajJAnabhAva ke kAraNa Astrava meM antara paDa jAtA hai, usI prakAra vIrya aura adhikaraNa kI bhinnatA se bhI Asrava meM bhinnatA ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki koI jIva tIvra Asrava kA bhAgI hotA hai to koI tIvratara aura tIvratama AsravakA isI prakAra kisI ko manda Asrava hotA hai to kisI ko mandatara yA mandatama Asrava hotA hai| jaba Asrava meM antara paDatA hai to bandhameM bhI aMtara paDe binA nahIM raha sakatA aura karmabandha meM antara paDane se usake antara paDanA anivArya hai | 6 || vizeSatAne adhikaraNa vizeSa kahe che. Ama tIvrabhAva, mantabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIya vizeSa ane RSikaNu vizeSathI sAmparAyika AsavamAM vizeSatA arthAt taratamatA utpanna thAya che. abhiprAya e che ke eka jIva kaI kA" te tIvrabhAvathI kare che ane khIjo jIva teja kAryane manda pariNAmathI kare che, evI ja rIte kAi jIva kAi kriyAmAM jANI-bUjhIne pravRtta thAya che ane kAi jIvanI teja kriyAmAM ajANatAM ja pravRtti thai jAya che tyAre temanA AsravamAM paNa bheda thAya che. pratyeka avasthAmAM Asava samAna ja hrAya evA niyama nathI jema ke jJAtabhAva ane ajJAtabhAvanA kAraNe AsatramAM akhtara paDI jAya che tevI ja rIte vIya ane adhikaraNanI bhinnatAthI paNa AsravamAM bhinnatA thaI jAya che Aja kAraNa che ke koI jIva tItra AsavanA bhAgI thAya che. tA kAi jIva tIvratara ane tIvratama AsravanA, evI ja rIte koI jIvane manda Asava hAya che. tA kAine manvaMtara athavA maMdatama Asrava hAya che. jyAre AsavamAM antara paDe che te anyamAM paNa antara paDayA vagara rahetuM nathI ane krama banyamAM antara paDavAthI tenAmAM antara paDavu anivAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 sU.6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikoveti tatvArthaniryukti:- atha pUrvoktendriyakapAyA'vatakriyA hetukaM bhavabhramaNakArakasAmparAyikakarmabandhaM kurvatAM jIvAnAM kiM sarveSAM samAna evaM karmabandho bhavati ? utAho indriyAdimatve sati sAmparAyikakarmabandhabhAjAM parasparaM karmabandha vaipamyamayukto vizeSo bhavati ? ityAzaGkAM samAdhAtu pariNAmabhedAt karmabandha bhedo bhavatIti pratipAdayati- 'tibdhamaMdAdibhAva vIriyAhigaraNavise se. hiMto Asavaviseso' iti tIvramandAdibhAvebhyaH tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAcA'jJAtabhAvebhyaH, vIryAdhikaraNavizeSebhyaH vIryavizeSA'dhikaraNavizeSemyazcA''vavizeSaH sAmparAyikakarmAvatAratamyaM bhavati, tadvizeSAcca karmabandhavizeSo bhavati, tadvizeSAcca phalabhogavizeSaH / tatra tIvraH prakRSTaH utkRSTo bhAvaH - AtmapariNati vizeSaH, sa ca tIvrAtmapariNAmo'dhyavasA 55 tatvArtha niryukti-pUrvokta indriya kaSAya, avrata Adi ke kAraNa jo jIva bhavabhramaNajanaka sAmparAyika karma bandhakara rahe haiM, una sabako kyA samAna hI bandha hotA hai ? athavA ukta kAraNoM se honevAle bandha meM kucha antara bhI hotA hai ? isa AzaGkA kA samAdhAna karane ke lie yaha pratipAdana karate haiM ki pariNAma ke bheda se karmabandha meM bhI bhinnatA ho jAtI hai tIvrabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, vIryakI vizeSatA aura adhikaraNa kI vizeSatA ke kAraNa sAmparAyika karma Asrava meM bhI bhinnatA ho jAtI hai, Asrava meM bheda hone se bandha meM aura bandha meM vizeSatA hone ke kAraNa usake phala meM vizeSatA A jAtI hai / * utkRSTa prakRSTa yA ugra bhAva tIvrabhAva kahalAtA hai / bhAva kA artha adhyavasAya yA AtmA kI viziSTa pariNati / vahI bhAva jaba tAniyukita--pUrvokata indriya, kaSAya, avrata AdinA kAraNe je jIva bhavabhramaNu janaka sAmparAyika karrabandha karI rahyAM che, te badhAne zuM sarakhA ja anya thAya che ? athavA ukta kAraNeAthI thanArA anyamAM cADu antara paNa hAya che? A zakAtu' samAdhAna karavA mATe e pratipAdana karIe chIe ke pariNAmanA bhedathI kama bandhamAM paNa bhinnatA thaI jAya che-- tIvrabhAva, maMdabhAva. jJAtabhAva, vIyanI vizeSatA ane adhikaraNanI vizeSatAnA kAraNe sAmparAyika kama-AsatramAM paNa bhinnatA thaI jAya che. bhAvamAM bheda thavAthI anyamAM ane khanyamAM vizeSatA thavAnA kAraNe tenA kULamAM paNa vizeSatA AvI jAya che. utkRSTa, prakRSTa athavA ugra bhAva te tIvrabhAva kahevAya che. bhAvane atha che adhyavasAya athavA AtmAnI vizeSa parizruti tejasrAva jyAre adhika zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 tatvArtha sUtre yavizeSaH sAtizayo bhavati tIvrastInatara svIvratamatha, tadvizeSAcca karmabandhavizeSo bhavati, kAraNa bhedazca kAryabhedAnuvidhAyI bhavati, kAryabhedazya kAraNabhedamavagamayati, tasmAt pariNAmavizeSa mAtrApekSayA''tmA karmabandhako bhavati / tIvra bhAvaviparIto mandabhAvo bhavati, tasmAccA''tmapariNativizeSAd anutkaTAt mandabhAvAt karmabandhabhedo bhavati / svalpa evAntaraH pariNAmo yadA mando bhavati, tadA karmabandho'pi svalpapariNAmApekSatvA manda evopajAyate na tu kadAcit svalyAntarapariNAmalakSaNa mandabhAvAd anutkaTAttIbra bhAvatulyaH karmabandhaH sambhavati / sa cA'pi tIvro bhAva AtmapariNativizeSaH kadAcidadhimAtraH kadAcidadhimAtramadhyaH kadAcidaghimAtra mRduH kadAcinmadhyAdhimAtraH kadAcinmadhyamaH kadAcinmadhyamRdaH adhika tIvra hotA hai to tIvratara kahalAtA hai aura jaba atyadhika tIvra hotA hai to tIvratama kahalAtA hai| bhAva meM jitanI tIvratA hotI hai, baMdha meM bhI utanI hI tIvratA hotI hai aura usake anusAra usake phala meM bhI utanI hI tIvratA A jAtI hai / kAraNoM ke bheda hone se kArya meM bhI bheda hotA hai aura kArya me meda dekhakara kAraNoM meM bheda kA anumAna kiyA jAtA hai| isa niyama ke anusAra AtmA kI pariNati ke bheda se bandha meM bheda honA svAbhA vika hai aura bandha ke bheda se AtmAkI pariNati kI viSamatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / tIvrabhAva se jo viparIta ho vaha mandabhAva kahalAtA hai / mandabhAva jo karmabandha hotA hai vaha svalpa hotA hai, utkaTa nahIM hotA usameM tIvra bhAva se hone vAle bandha ke samAna utkaTatA nahIM hotI / tIvra hAya che teA tIvratara kahevAya che ane jyAre ati adhika tIvra hAya teA tIvratama kahevAya che. bhAvamAM jeTalI tIvratA hAya che, teTalI ja banyamAM paNa tIvratA haiAya che ane tadanusAra tenA phaLamAM paNa teTalI ja tIvratA AvI jAya che. kAraNAmAM bheda hAvAthI kAyamAM paNa bheda thAya che ane kAryoMmAM bheda joine kAraNeAmAM bhedanuM anumAna karavAmAM Ave che. A niyama anusAra AtmAnI pariNatinA bhedathI anyamAM bheda thavA svAbhAvika che ane anyanA bhedathI AtmAnI pariNatinI viSamatAnu' anumAna karI zakAya che. tIvrabhAvathI je viparIta haiAya te mantabhAva kahevAya che. mantabhAva je krama banya DAya che te svalpa hAya che, utkRSTa hAtA nathI temAM tIvrabhAvathI thanArA anyanI mAkuka utkaTatA athavA ugratA hAtI nathI. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.6 sU. 6 jI. karma, samAnaiva vizeSAdhikoveti 57 kadAcinmRdvadhimAtraH, kadAcinmadumadhyA, kadAcinmRduH ityevaM vividhA'dhyayasAyA'pekSayA nAnArUpo bhavati ! evam jJAtasya jJAnAdupayuktasyA''tmano bhASA pariNAma vizeSo jJAtabhAvo'bhisandhi kRtvA mANAtipAtAdau pravRttiH, yathA ''yaM zatruHpANI hantavyaH' haniSyAtmyetaM pumAMsamiti jJAtvA pravartana jJAtam' tadviparAta majJAtam, ajJAtasya jJAnAdanupayuktasya bhAvaH pariNAmavizeSo'jJAtamAvA, anabhisandhAna pANAtipAtAdau pravRttiH madAspamAdAdvA'nayabudhyamANAtipAtAdau pravartanamityarthaH / tAramyAcca jJAtabhAvA'jJAtabhAvAbhyAM pUrvatradeva karmabandhavizeSo'vagantavyaH / yaH tIvabhAva meM bhI tAratamya ke bheda se aneka ucca-nIca zreNiyAM hotI haiN| koI tIvabhAva adhimAtra hotA hai, koI adhimAtra madhya hotA hai, koI adhimAna mRdu hotA hai, koI madhya adhimAtra hotA hai, koI madhyama, koI madhya mRdu, koI mRdu adhimAtra koI mRdu hotA hai| isa prakAra apekSA bheda se nAnA prakAra ke adhyavasAya hote haiN| ___ isI prakAra upayoga se upayukta AtmA kA pariNAma jJAtabhAva kahalAtA haiM, jisakA Azaya hai samajha-bUjhakara, saMkalpa pUrvaka hiMsA Adi kAryoM meM pravRtta honA, jaise isa zatru kA hanana karanA yogya hai, meM isa puruSa kA hanana karUMgA, isa prakAra vicAra kara ghAta krnaa| ajJAtabhAva isase viparIta hotA hai| vaha upayoga zUnya AtmA kA pariNAma haiM, jaise vinA saMkalpa ke akasmAt hiMsA Adi meM pravRtti ho jAnA-mada yA pramAda se anajAna meM hiMsA Adi ho jaanaa| isa jJAta bhAva aura ajJAta bhAva se karmapandha meM vizeSatA ho jAtI hai / udAha tIvrabhAvamAM paNa tAratamyanA bhedathI aneka uccanIca zreNio hoya che. keI tIvrabhAva adhimAtra hoya che, keI addhimAtra madhya hoya che, koI adhimAtra mRdu hoya che, koI madhya adhimAtra hoya che, kaI madhyama, kaI madhya mRdu, keI mRdu-adhimAtra I mRdumadhya ane keI mRdu hoya che. A rIte apekSA bhedathI judA judA prakAranAM adhyavasAya hoya che. evI ja rIte upayogathI upayukata AtmAnuM pariNAma jJAtabhAva kahevAya che, jene Azaya che-jANIbUjhIne, saMkalpapUrvaka hiMsA Adi karmomAM pravRtta thavuM jema ke-"A zatru haNavA yogya che, huM A purUSane haNIza e rItane vicAra karI ghAta karo. ajJAtabhAva AnAthI viparIta hoya che. te upayoga zUnya AmAnuM pariNAma che jema vagara saMkalpanAM akaramAta, hiMsA AdimAM pravRtta thaI javuM-mada athavA pramAdathI ajANutA hiMsA Adi thaI ta08 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre 58 khalu - hariNamevA'mi sandhAya 'hanmi' iti bANaM prakSipati yastu sthANuM vidhyAni jJayevamabhisandhAya vANamamuJcata vinipAtitazva mArgAntarAlavartI mRgaH kapoto vA teca vANena tatra samAnapANAtipAtakriyayorapyanayorghAtakayo nimittavizeSAt karmabandhavizeSo bhavati / tatra pUrvasya ghAtakasyA'dhikaH karmabandho bhavati, parasya ca ghAtakasya prANAtipAtAdya misamdhirahitasya kaSAyAdi pramAdavazavartinaH pUrvA'lpaH karmabandho bhavati, yatohi rAga- -dveSaM vinA bANasya prakSepo na sambhavati / rAgazca - pramAdo bodhyaH, tathA hi-ajJAnasandeha mithyAjJAnarAgadveSa smRtyanavasthAna dharmA'nAdara yoga duSpraNidhAna medAdaSTavidhaH pramAdaH utkaTakapAlezyAvalAdhAna raNArtha - eka manuSya hiraNa ko mArane ke vicAra se bANa pheMkatA hai aura usase hiraNa viMdha jAtA hai dUsarA manuSya kisI TuMTha ko bedhane ke uddezya se bANa chor3atA hai kintu bIcameM koI mRga yA kabUtara usase viMdha jAtA hai / yadyapi ina donoM ghAtakoM kI prANAtipAta kriyA UparI dRSTi se samAna pratIta hotI hai, kintu Antarika adhyavasAya meM bheda hone ke kAraNa unake karmabandha meM bheda hotA hai / pahale ghAtaka ko karma kA bandha adhika evaM tIvra hotA hai jaba ki dUsare ghAtaka ko, jo hiMsA karane kA irAdA nahIM rakhatA, kintu pramAda aura kaSAya ke vazIbhUta hai, alpa karmabandha hotA hai, kyoMki rAga1- dveSa ke vinA vANa kA prakSepaNa nahIM ho sakatA aura rAga-dveSa bhI eka prakAra kA pramAda hI hai / pramAda ke ATha bheda kahe gaye haiM- (1) ajJAna (2) sandeha (3) mithyAjJAna (4) javI. mA jJAtabhAva ane ajJAtabhAvathI karrabandhamAM vizeSatA thaI jAya che, udAharaNA -eka mANasa haraNane mAravAnA IrAdAthI khANu pheke che, tenAthI haraNa vidhAI jAya che. bIjo mANasa keAI thaDane vidhavAnA AzayathI khAdhu pheMke che, parantu vacamAM koi mRga athavA kabUtara tenAthI viMdhAI jAya che. ne ke A baMne ghAtakenI prANAtipAta kriyA upara challethI eka sarakhI pratIta thAya che, parantu Antarika aghyavasAyamAM bheda hovAnA kAraNe temanA krama banyamAM bheda hAya che. pahelA ghAtakane karmanA anya adhika ane tIvra hAya che, jyAre bIjA ghAtakane ke je hiMsA karavAnA IrAdo rAkhatA nathI, parantu pramAda ane kaSAyane vazIbhUta che, alpa kama bandha thAya rAgadveSa vagara mANu phUMkI zakAtuM nathI ane prabhAva 4 the. prabhAvanA A leha uDevAmAM saheDa (3) mithyAjJAna (4) rAga (4) dveSa rAgadveSa e paNa bhAvyA che - (1) ajJAna (2) (6) smRtyanavasthAta- smRti na zrI tatvArtha sUtra : 2 che, kAraNa ke eka prakAranA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 6 su.6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikoveti 59 jJAnotpanna: pauruSeyapariNAmasamutthAnaH kaTuvipAko narakapAtA'hitasaMskAraH tIna hiMsAtizayo madhyakaSAya lezyodayavalAghAno madhya madhyatarAdi bhedaH pratabhu kaSAyalezyA pariNAmapramAdavalA'dhiSThAnavAsanAvAsitatvAt mandamandarAdimedaH / evaM- vIryAntarAyakarmakSayopazamajanyA labdhiH vIryam, AtmanaH zakti sAmarthyam, tacca vIryam vajrarvabhanArAcasaMhananApekSameva tripRSThAdInAM saMkhdha siMhapATanAdilakSaNam siMhAdInAJca madajalAvasiktagaNDasthalamukha diggajAdikumbharAga (5) dveSa (6) smRtyanavasthAna- smRti na rahanA (7) dharma ke prati Adara arthAt jAgarUkatA na honA aura (8) yogoM kI aprazasta pravRtti honA / tIvra kaSAya, lezyA aura jJAna se utpanna pauruSeya pariNAma dvArA janita, kaTuka phala dene vAlA evaM narakapAta Adi kA kAraNa hi jo ho vaha tIvra hiMsAbhAva kahalAtA hai / madhyama kaSAya evaM lezyA ke nimitta se hone vAlA madhyama hiMsA bhAva kahalAtA hai aura jo patalehalke kaSAya evaM lezyApariNAma se tathA pramAda ke yAga se yukta ho vaha manda yA mandatara hiMsA bhAva kahalAtA hai| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna honevAlI labdhi vIrya kahalAtI hai / vIrya AtmA kA sAmarthya vizeSa hai| vajraRSabhanarAca saMhanana kI sahAyatA pAkara usake dvArA siMha Adi kA bhI vidAraNa rahevI (7) dhama pratye Adara arthAt jAgRti na hovI ane (8) genI aprazasta pravRtti thavI. tIvra kaSAya, vaizyA ane jJAnathI utpanna, paurUSaya pariNAma dvArA janita, kaDavAM phaLa ApanAra tathA narakapAta AdinA kAraNarUpa je hoya te tIvra hiM*sA bhAva kahevAya che. madhyama kaSAya tathA vaizyAnA nimittathI thanAra maghyama hiMsA bhAva kahevAya che. ane je pAtaLA kaSAya ane lephyA pariNAmathI tathA pramAdanA yAgathI yukta hoya te munda athavA manyatara hiM sAbhAva kahevAya che. vIryaMntarAya kamanA kSayApazamathI utpanna thanArI labdhi vIya kahevAya che. vIya AtmAnu sAmarthya - vizeSa che. vaRSabha nArAcasa'hUnanI madada meLavIne tenA dvArA siMhu AdinuM pazu vidyAraNa karI zakAya che, jema tripRSThe karyuM hatuM. siddha madonmatta hAthinAM kuMbhasthaLanu' vidyAraNa karavAmAM samatha hoya che te paNa vInA ja prabhAvathI A prakAranA vIyanI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - - tattvAryasUtre vidAraNAbhi ktaM bhavati, tathAvidha svavIryasya vizeSAd atizayAtkarmabandha vizeSo bhavati / viryavizeSo'pi kadAcidadhimAtra: kadAcidadhimAtramadhyaH kadAcidadhimAtramRdurispAdi pUrvoktasvarUpo bodhyH| mandamANasya jIvasya kRccheNa dhRto'pi na tathAvidhotkarSavizeSo bhavati yAdRzo mahAmANasya bhavati tasmAda-vIryAtizayaH karmabandhavizeSammatihetu bhavati / evam-adhikriyate-AtmA durgatiprasthAnammati yena tad adhikaraNaM dravyaM khaDgAdikama, tacA'dhikaraNarUpaM dravyaM nirvatainA saMyojanAdirUpama, tasya-khalu adhikaraNadravyasya vizeSAt atizayAt karmakiyA jA sakatA hai, jaise tripRSTha ne kiyA thA siMha madonmatta hAthiyoM ke kumbhasthala ke vidAraNa meM samartha hotA hai, vaha vIrya ke hI prabhAva se| isa prakAra ke vIrya kI vizeSatA se karmabandha meM vizeSatA hotI hai / yaha vIryavizeSa bhI kadAcit adhikamAtra hotA hai, kadAcit adhikamAtra madhya hotA hai kadAcit adhikamAtra mRdu hotA hai, ityAdi pUrvaSat samajha lenA cAhie / jo prANI manda prANa hotA hai usa meM vIrya kA vaisA utkarSa nahIM hotA jaisA ki mahAprANa meM pAyA jAtA hai| isa prakAra vIrya kI taratamatA bhI karmabandha meM vizeSatA utpanna karatI hai / jisake kAraNa AtmA durgati kA adhikArI banatA hai vaha svaDga Adi dravya adhikaraNa kahalAte haiN| adhikaraNa ke do bheda hainirvartanAdhikaraNa arthAt hiMsA kAraka sAdhanoM kA naye sire se nirmANa karanA aura saMyojanAdhikaraNa arthAt unake avayavoM ko joDakara unheM Arambha-samArambha ke yogya bnaanaa| isa adhikaraNa dravya ke vizeSatAthI karmabandhamAM vizeSatA thAya che. A vaye vizeSa paNa kadAcita adhimAtra hoya che, kadAcit adhimAtra madhya hoya che kadAcita adhimAtra mRdu hoya che ItyAdi pUrvavat samajI levuM joIe. je prANa maMda prANa hoya che tenAmAM viryane e utkarSa thato nathI, jema ke-mahAprANumAM jovAmAM Ave che. AvI rIte vIryanI taratamatA paNa karmabandhamAM vizeSatA utpanna kare che. jenA kAraNe AtmA durgatine adhikArI bane che, te talavAra Adi dravya adhikaraNa kahevAya che. adhikaraNanA be bheda che-nirvattAdhikaraNa arthAta hiMsAkAraka sAdhananuM navesarathI nirmANa karavuM ane sAMjanAdhikaraNa arthAt temanA bhAgene joDIne temane AraMbha-samAraMbhane lAyaka banAvavA A adhi zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.6 jI. karma. samAnava vizeSAdhikoveti 61 bandhavizeSo bhavati, pratidinameva khalu nighRNamAnamA nirdayA nirbhayAH santa: prANivadhAya mRSAsteyAdikRtakuTilazrutIH sRjanti / te khalbAdhikaraNadravyavizeSAH klezopAdAnaM prati prakRSTA santaH kUTagalayantrapAtrapAzAdevAdhikaraNavizeSAcca karmabandhavAratamyaM bhavati / evaJca-pUrvoktAnA mekacatvAriMzatsAmparAyikakarmAstra. vANAM tIvabhAvAt mandabhAvAt jJAtamAvAda ajJAtabhAvAt virya vizeSAta adhikaraNavizeSAcca vizeSastAratamyarUpo bhavati / sa ca sAmparAyikakarmAsravavizeSaH tIvra stIvratara stIvratamaH, mando mandataro mandatamaH, madhyamo madhyamataro madhyamatamo codhyA tathAvidhA''sravavizeSAcca karmabandhavizeSo bhavati / evaJca krodharAgadveSabheda se bhI kamabandha meM bheda hotA hai| ___ jina kA mana ghRNA se zUnya hai, jo nirdaya haiM, pApa se nahIM Darate haiM, ve prANivadha ke lie mRSAvAda evaM steya (corI) Adi ko uttejanA denevAlI zrutiyoM kA nirmANa karate haiM / veM adhikaraNa dravya kleza ke utkaTa kAraNa hote haiN| aise phAMsI jAla Adi adhikaraNoM kI vizeSatA se karmabandha meM bhI vizeSatA utpanna ho jAtI hai| isa prakAra pUrvokta unacAlIsa prakAra ke karmAsravoM meM tIbratA, mandatA. jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIryavizeSa aura adhikaraNavizeSa hotA hai aura usa vizeSatA ke kAraNa karma ke Asrava meM bhI vizeSatA utpanna ho jAtI hai| vaha sAmparAyika karmAsrava tIvra, tIvratara tIvratama, manda mandatara, mandatama, madhyama, madhyatara aura madhyattama samajhanA caahiye|is prakAra kI Asrava saMbandhI vizeSatA karmabandha meM bhI vizeSatA hotI hai| karaNa dravyanA bhedathI paNuM karmabandhamAM bheda thAya che. jemanuM mana dhRNAthI zUnya che, je niya che, pApathI DaratAM nathI, teo pravidha kAje mRSAvAda ane staya (cerI) vagerene prasAhana ApanArI kRtionuM nirmANa kare che. A adhikaraNa dravya kalahanA utkaTa kAraNe heya che. AvA phAMsI jALa Adi adhikaraNenI vizeSatAthI kamabandhamAM paNa vizeSatA utpanna thaI jAya che. A rIte pUrvokta ogaNacALIsa prakAranAM karmAstromAM tIvratA mandatA, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIryavizeSa ane adhikaraNa vizeSa thAya che ane A vizeSanA kAraNe karmanA AsavamAM paNa vizeSatA utpanna thaI jAya che. te sAmparAyika karmAstrava tIva, tIvratara tIvratama, manda, mandatara, mandatama, madhyama, madhyamatara ane madhya matama samajavuM joie. A prakAranI Asava saMbaMdhI vizeSatAthI kamabandhamAM paNa vizeSatA thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre viziSTamANisaMyogAd dezakAlAdivividhavAvakAraNavazAccendriyakaSAyA'vratakiyANAM kutracidAtmani tIvo bhAvo bhavati sabalaH pariNAmavizeSo bhavettasva tIvrAstrayo bhavati / tAsAmevendriyakaSAyA'vratakriyANAM krodhAdyAbhyantarakAraNa nazAd dezakAlAdhane kavAya kAraNavazAcca kutracid Atmani mando bhAvo bhavati nirvalaH khalu tatrAtmanaH pariNAma vizeSo bhavati / tasya ca mandAsavo jAyate, indriyakaSAyA'vrata kriyA pravRttasya kasyacid Atmano jJAtatvaM bhavati, jJAtaAvasya khalu mahAnAtravaH syAt / evaM khalu indriya kaSAyo'vatakriyApravRttasya kasyacidAtmano'jJAtatvaM bhavati, tasyA'lpA''sravo bhavati / evaM vIryavizeSe ca isa prakAra krodha, rAga dveSa se yukta prANI ke saMyoga se aura deza kAla Adi bAhya kAraNoM ke vaza se indriya, kaSAya, avrata aura kriyAoM kA kisI AtmA meM tIvrabhAva hotA hai sabala pariNAmavizeSa hotA hai / aise jIva ko tIvra Asrava hotA hai / unhIM indriya, kaSAya, avrata aura kriyAoM kA krodha Adi Antarika kAraNoM se tathA deza kAla Adi aneka bAya kAraNoM se kisI AtmA meM mandabhAva hotA hai arthAt AtmA kA nirbala pariNAma hotA hai| aise jIva ko manda Asrava hotA hai / indriya, kaSAya, avrata evaM kriyA meM pravRtta kisI AtmA kA jJAtabhAva hotA hai arthAt koI jIva jAna bUjhakara kisI kArya meM pravRtti karatA hai| use mahAn Asrava hotA hai isI prakAra indriya, kaSAya, avrata tathA kriyAoM meM pravRtta kisI AtmA kA ajJAtabhAva hotA hai arthAt kisI jIva ke dvArA anajAna meM koI pravRtti ho Ama, krodha, rAga temaja zreSathI yukta prANInA saMgathI ane dezakALa Adi bAA kAraNenA vazathI, Indriya, kaSAya, avata, ane kriyAone kaI AtmAmAM tIvrabhAva hoya che-"sabaLa pariNAma vizeSa thAya che. AvA jIne tIvra Asrava thAya che teja indriya, kaSAya, avrata ane kriyAono krodha Adi Antarika kAraNathI tathA deza-kALa Adi aneka bAhya kAraNathI koI keI AtmAmAM mandabhAva thAya che, arthAt AtmAnuM nirbaLa pariNAma hoya che. AvA jIvane manda Asrava thAya che. indriya, kaSAya avrata ane kriyAmAM pravRtta ke AtmAne jJAtabhAva thAya che athatu ke i jIva jANI-samajIne koI kAryamAM pravRtti kare che tene mahAna Azrava thAya che, evI ja rIte indriya, kaSAya, atrata tathA kriyAomAM pravRtta keI AtmAne ajJAtabhAva thAya che arthAt kaI jIva dvArA ajANatA ja kaI pravRtti thaI jAya che, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.6 1.6 jI. karma. samAnava vizeSAdhikoveti 63 varSabhanArAcasaMhananamaNDitapuruSendriyAApAre mahAnAsavaH syAt anya saMhananasaMyuktapuruSasya pApakaraNe'lpA''sravo bhavati alpAdapi alpatara Asayo vIrya vizeSAd bhavati, evamadhikaraNavizeSe sati AsravavizeSo bhavati / yathA kasyacinmodakasyA'nubhAgo raso'timadhuraH svalpamadhuro vA bhavati / kasyacid vastunaH svAdo'ti kaTukovA, kasyacitpuna timadhuro nA'pyatikaduko bhavati, alpAde guNIkaraNAdInA ca sa eva mandamandataramandatamatvAdi vyapadezaM ca labhate, evaM karmaNAmapi zubha'zubhA''tmakAnAM tIvra tIvratara tIvratama, manda mandatara mandatamatvAdibhedabhinno bandho bhavati / tatra zubhakarmaNA manubhAgo raso drAkSekSukSIramAni. jAtI hai, use alpa Asrava hotA hai / isI prakAra vajra-RSabhanAca saMhanana vAle puruSa kI indriya Adi kI jo pravRtti hotI hai, usase mahAn Asrava hotA hai / anya saMhananavAle puruSa ko pApa karane meM alpa Asrava hotA hai| kisI alpatara vIryavAle ko alpatara Asrava hotA hai| isI prakAra adhikaraNa kI vizeSatA se bhI Asrava meM vize. patA hotI hai| jaise kisI laDDU kA rasa atimadhura hotA hai aura kisI kA svalya madhura hotA hai, kisI vastu kA svAda atyanta kaTuka hotA hai, kisI kA na ati madhura aura na ati kaTu hotA hai, aura usa alpatA Adi meM mandatA, mandataratA, mandatamatA Adi kI aneka zreNiyAM hotI haiM, isI prakAra zubha aura azubha kamoM kA bhI tIvra, tIvratara, tIvratama manda, mandatara aura mandatama Adi aneka bhedoM vAlA bandha hotA hai / ina meM tene a9pa Ava thAya che. AvI ja rIte vA-SabhanArAcasaMhananavALA purUSanI Indriya AdinI je pravRtti thAya che tethI mahAna Asrava thAya che. anya saMhananavALA purUSane pApa karavAmAM alapa Asrava thAya che. koI alpatara vIvALAne alapatara Asrava thAya che. A rIte adhikaraNanI vizeSatAthI paNa AsavamAM vizeSatA thAya che. jema keI lADavAne rasa ati madhura hoya che ane koIne svalpa madhura hoya che, kaI vastune svAda atyanta kaDavo hoya che keIne na ati madhura athavA na ati kaDavuM hoya ane te alpatA AdimAM mandatA, madataratA, madatamatA Adi aneka zreNio hoya che, evI ja rIte zubha ane azubha karmone paNa tIvra, tIvratara, tIvratama, manda, mandatara, ane madatama Adi aneka bhedevALa bandha thAya che. AmAMthI zubhakamene rasa(anubhAga) drAkSa, zeraDI, dUdha athavA madha je mIThe hoya che jenA anubhavathI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvArtha sUtre kavad atimadhuro bhavati yadanubhavena jIvaH sAndrA''nandasandoha tundilAntaH karao jAyate / azubhakarmaNAM rasastu nimbakirAtatiktAdivad atitarAM tikto bhavati, yadanubhayena jIvo'varNanIyAM vyAkulatAM bhajate / tatra tIvra tIvrataratvAdi vodhanArthaM ca dRSTAnto yathA ikSunimbayoranyatarasya catuH zeTakaparimito rasaH svAbhAvikaraso vartate, tatra vahitApadvAroskAlita utkAthito yathA zeTaka catuSTayasthAne zeTaka tritayamAtro'vaziSyate tadA'sauM ' tIvra' ityucyate, punarutkAlanena zeTaka dvitayamAtro'yaziSyate tadA 'tIvratara' ityabhidhIyate, punarutkAlanena zeTakamAtre'vaziSTe 'tIvratama' iti kathyate evam ikSu nimbayoreva zeTakaikamAtrI rasaH svAbhAvikaraso vartate tatra zeTakaikajalamelanena 'mandarasaH' iti vyapadizyate, se zubha kamoM kA rasa (anubhAga) drAkSA, ikSu, dUdha yA madhu ke samAna madhura hotA hai jisake anubhava se jIva ko atyanta Ananda kI prApti hotI hai / azubha karmoM kA rasa nIma yA cirAyate Adi ke samAna kaDavA hotA hai, jisake anubhava se jIva avarNanIya vyAkulatA kA bhAgI hotA hai / karmaphala ke tIvratA aura tIvrataratA Adi ko samajhAne ke lie yaha udAharaNa diyA jAtA hai-Ikha yA nIma kA cAra sera rasa svabhAvika rasa hai / isa rasa ko Aga para tapAyA jAya aura ubAlA jAya jisase ki vaha cAra sera ke sthAna para tIna sera raha jAya to vaha rasa 'tIvrarasa' kahalAegA / agara use phira ubAlA jAya aura vaha do sera raha jAya to tIvratara' kahA jAegA use phira ubAlA jAya aura yaha yadi eka sera hI zeSa raha jAya to 'tIvratama' kahA jAyagA / isI prakAra Ikha yA nIma kA eka-eka sera rasa svAbhAvika rasa | usameM eka-eka sera pAnI milA dene para manda rasa kahA jAyagA / jIvane atyanta AnandanI prApti thAya che. azubha karmonA rasa lImaDA athavA karIyAtA AdinI mAphaka kaDavA hAya che jenA anubhavathI jIva avarNanIya vyAkuLatAnA bhAgI thAya che. kaphaLanI tIvratA ane tIvrataratA vagerene samajAvavA mATe A udAharaNa ApavAmAM Ave che-zeraDI athavA lImaDAnA cAra zera rasa svAbhAvika rasa che. A rasane agni upara garama karaSAmAM Ave ane ukALavAmAM Ave ke jethI te cAra, zeranI jagyAe traNa zera ja rahI jAya te te rasa 'tIvraramU' kahevAze agara A rasane pharIvAra uka!LavAmAM Ave ane te jo eka zera ja bAkI rahI jAya te tIvratama' kahevAze. AvI ja rIte zeraDI athavA lImaDAnA eka-eka zera rasa svAbhAvika rasa che temAM eka zera pANI bheLavavAmAM Ave te te mandarasa kahevAze. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.62.6 jI. karma. samAnaidha vizeSAdhikoveti 65 vizeTakajalasaMyojanena punaH 'mandataro rasa' iti vyapadezo bhavati zeTakatrayaparimitajalamelanena tu 'mandatamo rasa' iti vyavahAro bhavati, / evaM karmaNAM zumAzumAnAM khalbAtmapariNativizeSAt tIvra tIvrataratvAditAratamyaM bhavatIti bhaavH| caktazca sUtrakRtAGge 2 zruskandhe 5 adhyayane 6-7 gAthAyAm je kei khudakA pANA aduvA saMti mhaalyaa| sari tehiM veti asarisaMti va No ve|||1|| 'eehi dohi ThANehi vavahAro Na vijjA / eehiM dohi ThANehi aNAcAraMtu jANae // 2 // iti / ye ke'pi kSudrakAH prANA athavA santi mhaalyaa| sadRzaM tai ramiti asadRzamiti vA no vadet // 1 // "etAbhyAM dvAbhyAM sthAnAbhyAM vyavahAro na vidyate / etAbhyAM dvAbhyAM sthAnAbhyAm / / anAcArantu jAnIyAt // 2 // iti / __ ayamAzayA-ye kecana kSudrakAH alpakA satvAH pANinaH ekendriyadvIndriyAdayaH paJcandriyA vA santi, athavA mahAlayA: mahAkAyAH santi, hastiprabhRtayaH pANinaH teSAzca kSudrakANA malpakAyAnAM kunthvAdInAM mahAnAlayaH zarIrarUpaH usa meM do sera jala milA diyA jAya to mandatara rasa khlaaegaa| agara tIna sera jala milA diyA jAya to vaha rasa mandatama ho jAegA isI prakAra zubha aura azubha karmoM ke rasa meM AtmA ke pariNAmoM ke bheda se tIvratA, tIvrataratA Adi hotI hai| sUtrakRtAMga sUtra ke dvitIya zrutaskaMdha ke pAMcaveM adhyayana kI gAthA 6-7 meM kahA hai___ koI-koI ekendriya, bIndriya Adi kSudra prANI hote haiM aura koI. koI hAthI Adi mahAkAya prANI hote haiN| una kSudra arthAt alpakAya kuMthu Adi prANiyoM kA ghAta karane para aura hAthI Adi mahAkAya temAM bazerapANI umeravAmAM Ave che te mandatara rasa kahevAze ane je traNa zerapANI umeravAmAM Ave che te rasa mandatama thaI jaze barobara AvI ja rIte zubha ane azubha karmonA rasamAM AtmAnA pariNAmenA bhedathI tIvratA, tIvrataratA Adi thAya che. sUtrakRtAMga sUtranA dvitIya zrataskadhanA pAMcamA adhyayananI gAthA 6-7 mA yuche-- kaI-kaI ekenidraya, hindrIya Adi kSudra prANI hoya che ane keI- koI hAthI Adi vizALakAya prANuM hoya che te mudra arthAt alapakAya kaMthavA Adi prANuM hiMsA karavAthI ane hAthI Adi mahAkAya prANIone ghAta ta09 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre Azcayo yeSAM te mahAlayAH hasti prabhRtayaH teSAzca hanane sadRzaM vairamiti, vajra karma virodhalakSaNaM vA vairaM tatsAzaM samAne bhavatIti sarva jantUnA malpapradezasvAda ityerya mekAnsena no vadet / evaM teSAM khalu alpakAyamahAkAyAnAM vyApAdane'sAMza vita zaM vairaM karmabandho virodho vA bhavati, indriyakAyavijJAnAnAM visazatvAt, satyapi pradezAlpatve visaraza paira mityevamapi no vadet / yadi hi vadhyApekSa eva karmavandhA sthAt tadA tattadalpakAyatvamahAkAyasva sAmya vaiSamyAkarmabandhasyApi sAdRzya masAdRzthaM vA vaktuM zakyeta / kintu nahi kevalaM tadvazAdeva karmabandho bhavati, apitu vyApAdakasyAtmano'dhyayasAyavizeSavazAdapi krmbndhH| tathA ca tIyAdhyavasAyino vyApAdakasyA''tmano'lpakAyasasvavyApAdane'pi mahadvairaM mahAkarmabandho bhavati, akAmasya punaranadhyavasAyina Atmano mahAkAyasatyavyApAdane'pi svalpaM vairam prANiyoM kA ghAta karane para samAna hI vaira arthAt karmabandha yA virodha hotA hai, kyoMki sabhI AtmA samAna rUpa se asaMkhyAta pradezI haikisI bhI jIva ke pradezoM meM nyUnAdhikatA nahIM hai, aisA nahIM kahanA caahie| isake viparIta alpakAya aura mahAkAya jIvoM kA ghAta karane para visadRza hI karmabandha hotA hai, kyoMki unake indriyAdi mANoM meM nyUnAdhikatA hotI hai, saba prANiyoM ke prANa samAna saMkhyaka nahIM hote aura saba kI cetanA eka-sI vyakta nahIM hotI aisA bhI nahIM kahanA caahie| tAtparya yaha hai ki alpakAya aura mahAkAya jIvoM kI hiMsA se samAna hI karmabandha hotA hai yA asamAna hI karmabandha hotA hai, yaha donoM ekAnta samIcIna nahIM haiN| karmabandha kA tAratamya ekAntataH badhya jIvoM kI apekSA se nahIM hotA, kintu ghAtaka jIva ke adhyavasAyakI tIvratA aura mandatA ko bhI usa meM apekSA rahatI hai| koI jIva bhale hI karavAthI sarakhAM ja vaira arthAt karmabandha athavA virodha thAya che, kAraNa ke badhAM ja AmAthI samAna rUpathI asaMkhyAta pradeza che-kaI paNa jIvanA pradezomAM nyunAdhikatA nathI, evuM kahevuM na joIe. AnAthI viparIta apakAya. ane mahAkAya jIvonI hiMsA karavAthI-visadRza ja karmabandha thAya che kAraNa ke temanA IndriyAdi prANemAM nyunAdhikatA hoya che, badhAM prANionA prANa samAna saMkhyaka hotAM nathI ane badhAnI cetanA ekasarakhI vyakata thatI nathI ema paNa na kahevuM joIe. tAtparya e che ke apakAya ane mahAkAya jIvonI hiMsAthI sarakhI rIte ja karma baMdhAya che. A baMne ekAnta samIcIna nathI karmabandhanuM tAratamya ekAntataH vadhya jIvonI apekSAthI hatuM nathI, paraMtu ghAtaka jIvanA adhyavasAyanI tIvratA ane mandatAnI paNa temAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 1.6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikoveti 67 alpakarmabandho bhavatIti bhAvaH / ata evA''bhyA manantaroktAbhyAM sthAnAbhyA malpakAyatva mahAkAyatvAbhyA manayorvA sthAnayoralpakAyamahAkAyavyApAdanApAditakarmavandhasya sahazatvavisazasvayorvyavaharaNaM vyavahAro niyuktikatvAnna yujyate / tathAhi na vadhyasya sahazatvavisadRzatvaJcakameva karmabandhasya kAraNam, apitu ghAtakasya tIvrabhAvo mandabhAvo jJAtamAvo'jJAtabhAvo mahAvIryatva malpavIryatvamadhikaraNatvaJca kamabandha sazatvA'sadRzatvayoH prayojakamiti tadevaM vadhyaghAtakayo vizeSAtkarmavandha tAratamyaM bhavatItyevaM vyavasthite kevalaM vadhyamevApekSya karmabandha alpakAya aura alpaprANa ho kintu ghAtaka jIva yadi atyanta tIvra kaSAya pariNAma se usakA hanana karatA hai to mahAn karmabandha hotA hai| isake viparIta bhale hI koI jIva mahAkAya ho, agara ghAtaka anichApUrvaka yA mandakaSAyapUrvaka usakA dhAta karatA hai to use alpa karma bandha hotA hai| ataeva pUrvokta donoM ekAntamaya vacana samIcIna nahIM haiM, arthAt alpakAya aura mahAkAya jIvoM kI hiMsA se karmabaMdha samAna hI hotA hai athavA asamAna hI hotA hai, yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / ___ abhiprAya yaha hai ki mAtra vadhya jIva kI sahazatA aura visaha zatA hI karmabandha kA kAraNa nahIM hai kintu ghAtaka jIva kA tIvra bhAva, mandabhAva jJAtabhAva aura ajJAtabhAva, mahAvIryatva evaM alpavIyatva tathA adhikaraNoM kI asamAnatA bhI karmabandha ke tAratamya kA kAraNa hai| isa spaSTIkaraNa se yaha nirvivAda hai ki karmabandha meM jo nyUnAdhikatA hotI hai, vaha vadhya aura ghAtaka donoM kI vizeSatA para nirbhara karatI hai, aisI sthiti meM kevala vadhya jIva kI apekSA se hI karmabandha meM apekSA rahe che. koI jIva bhale apakAya ane alpaprANa hoya parantu ghAtaka jIva je atyanta tIvra kaSAya pariNAmathI tene ghAta kare che tyAre tene mahAna karmabandha thAya che. AnAthI viparIta bhale kaI jIva mahAkAya hAya agara ghAtaka anicchApUrvaka athavA madakaSAyapUrvaka tene ghAta kare che tyAre tene alapa karmabandha thAya che. AthI pUrvokata baMne ekA-tamaya vacana samIcIna nathI, arthAt alpakAya ane mahAkAya chanI hiMsAthI karmabandha sarakhAM ja thAya che athavA asamAna ja hoya cheA vidhAna yukita saMgata nathI. abhiprAya e che ke eka mAtra vadhya jIvanI sadRzatA ane visatA ja karmabandhamAM kAraNa nathI paraMtu ghAtaka jIvanA tIvrabhAva mandabhAva jJAtabhAva, ane ajJAtabhAva mahAvIryatva ane alapavarya tathA adhikaraNanI asamAnatA paNa karmabandhanA tAratamyanA kAraNe che. A svaSTIkaraNathI e nirvivAda che ke zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 tatvArtha sUtre sadRzatvA'satya vyavahAro na yukta iti / eva manayoreva sthAnayoH pravRttasyA'nA cAraM vijAnIyAt / tathAhi yad jIvasAmyAtkarma bandhasadRzatvamucyate tanna yuktam kintu tIvrAdibhAva savyapekSasyaiva vadhasya karmabandho'bhyupetuM yuktaH / yathAhi AgamasavyapekSasya samyak kriyAM kuto'pi yadyapi Aturacipattirbhavati / tathA ca tatra na vaidyasya vairAnuSaGgo bhavati, bhAvadoSAbhAvAt anyasya punaH sarpabuddhayA rajjumapi to karmabandho bhavati bhAvadoSasadbhAvAt bhAvadoSarahitasya tu na samAnatA yA asamAnatA mAnanA aura kahanA ucita nahIM hai / jo ina donoM ekAnta sthAnoM meM pravRtti karatA hai arthAt karmabandha ko ekAntataH samAna yA asamAna hI kahatA hai, vaha anAcAra meM pravRtti karatA hai / saba jIvoM ko ekAntarUpa se samAna mAnakara unakI hiMsA se samAna hI karmabandha mAnanA yogya nahIM hai kintu tIvrabhAva mandabhAva Adi kI vizeSatA se bhI karmabandha meM vizeSatA mAnanA cAhie / koI cikitsaka Ayurveda zAstra ke anukUla samIcIna zalyakriyA yA anya cikitsA kara rahA ho phira bhI rogI kI mRtyu ho jAya to vaidya usake nimitta se hiMsA kA bhAgI nahIM hotA, kyoMki usakI bhAvanA meM doSa nahIM hai dUsarA koI puruSa sarpa samajha kara rajju para prahAra karatA hai aura usake do khaMDa kara detA hai to sarpa kA ghAta na hone karma banyamAM je nyUnAdhikatA hoya che te vadhyuM ane ghAtaka anenI vizeSatA para nirbhara rahe che, tevI sthitimAM kevaLa vadhyajIvanI apekSAthI ja karma banyamAM samAnatA athavA asamAnatA mAnavI agara kahevI e yAgya nathI je A baMne ekAnta sthAnAmAM pravRtti kare che. arthAt kama mandhane ekAntataH samAna athavA asamAna ja kahe che te anAcAramAM pravRtti kare che. badhA jIvAne ekAnta rUpathI sarakhA gaNIne temanI hiMsAthI sarakhAM ja krabandha mAnavA ye gya nathI kintu tIvrabhAva mantabhAva AdinI vizeSatAthI paNa krama banyamAM vizeSatA svIkAravI joIe. kAI cikitsaka AyuvedazAstrane anukULa samIcIna zastrakriyA athavA anya cikitsA karI rahyo hAya, te pazu rAgInu maraNu thai jAya te vaidya tenA nimittathI hiMsAnA bhAgI khanatA nathI kAraNa ke tenI bhAvanAmAM doSa nathI. khIe ke purUSa sApa mAnIne deraDAM upara prahAra kare che ane tenA e TUkaDA karI nAkhe che. A prasaMgamAM sApanI hiMsA na thavA chatAM paNu a hiM'sAnA pApanA bhAgI thAya che, kAraNa ke tenA bhAveAmAM doSa vidyamAna che. bhAva zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a, 6 sU. 7 adhikaraNasvarUpam 69 karmacaH iti / uktaJcA''gane- uccAliyaMmi pAe' ityAdi taNDula matsyAkhyAnakaMtu supatItametra, tadevaMvigha vadhya ghAtakabhAvA'pekSayA sadRzamiti, anyathA - punaranAcAraH syAditi bhAvaH || 6 || mUlam - jIvAjIvA AsavAhigaraNaM // 7 // chAyA - 'jIvA'jIvA AsravAdhikaraNam -' 7 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtre - Astra vizeSa hetutvenA'dhikaraNamuktam, sampatibhedapratipAdanapUrvakapradhikaraNasvarUpajJAnArthamAha 'jIvAjIvA AsavAhi para bhI vaha hiMsA ke pApa kA bhAgI hotA hai, kyoMki usake bhAvoM meM doSa vidyamAna haiN| bhAva doSa se jo sarvathA rahita hai, use karmabandha nahIM hotA / Agama meM kahA hai koI muni IryAsamiti se gamana kara rahA ho aura usane paira Upara uThAyA ho, isI bIca akasmAt koI veIndriya Adi prANI yahAM A jAya aura paira ke nIce daba jAya to bhI usa muni ko tanimittaka hiMsA kA doSa nahIM lagatA / isake viparIta taMDula matsya kA dRSTAnta bhI prasiddha hai / ataeva vadhyajIva aura ghAtaka jIva donoM kI apekSA se karma bandhakI nyUnAdhikatA mAnanA cAhie / ekAnta mAnane para anAcAra hotA hai / 6 / sUtrArtha- 'jIvA'jIvA AsavA' ityAdi / jIva aura ajIva Asrava ke adhikaraNa haiM ||7|| tatvArthadIpIkA - pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki adhi karaNa Asrava kI vizeSatA kA kAraNa hai / aba usake bhedoM kA DhASathI je sathA rahita tene krabandha thatA nathI. AgamamAM kahyuM chekAi muni IryasamitithI jai rahyA hoya ane temaNe paga upara lIdhA hoya e arasAmAM akasmAta kei eIndriya Adi prANI tyAM AvI caDhe ane temanA paga taLe kacaDAI jAya teA pazu te munirAjane te nimitte hiM'sAnA deSa lAgatA nathI. AnAthI viparIta te'dula matsyanu dRSTAMta paNa prasiddha che. AthI vaSyajIva ane ghAtakajIva-khanenI apekSAthI karma banyanI nyUnAdhikatA samajavI-mAnavI joIe. ekAnta mAnavAthI anAcAra thAya che prA 'jIvA'jIvA AsavAhigaraNaM' ityAdi sutrA--jIva ane ajItra AsravanA adhikaraNa che. nANA tattvArthadIpikA-pUrva sUtramAM e pratipAdana karavAmAM Avyu` ke adhikaraNa e AsravanI vizeSatAnuM kAraNa che. have tenA bhedeonuM nirUpaNa karIne zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastra garaNaM' iti / jIvA ajIvAzca pUrvoktasvarUyA AsavAdhikaraNaM bhavanti, tatrAdhi kriyante'sminnarthA ityadhikaraNaM dravya mucyate / tacca-dravyaM Saividham, dharmA'sti kAyA'dharmA'stikAyA''kAzAstikAya-kAlA pudgalAstikAya-jIvAstikAyame dAt / evaJca-yad dravyamAzrityA''srava utpadyate, tad dravyamadhikaraNa mityucyate, yadyapi-so'vi zubhA'zubhakAyAdiyogalakSaNa Asrava Atmano jIvasyaiva saJjAyate tathApi yamAsra mukhyabhUto jIva utpAdayati tasyA''sravasyA'dhikaraNamAzrayo jIvadravyaM bhavati / yaH punarAtravo'jIva dravyamAzritya jIvasyotpadyate, tasyA''srayasyA'dhikaraNamAzrayo'jIva dravya mucyate / ata evA'trA''vavasyA'dhikaraNaM jIvA nirUpaNa karake svarUpa kA kathana karate haiM jIva aura ajIva, jinakA svarUpa pahale kahA jA cukA hai, Asrava ke adhikaraNa hote haiM / jisa meM artha adhikRta kiye jAeM usa dravya ko adhikaraNa kahate haiM / dravya ke chaha bheda haiM-(1) dharmAsti kAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAstikAya (4) pudgalAstikAya (5) jIvAstikAya aura (6) kAla / isa prakAra jisa dravya ke Azraya se Asrava utpanna hotA hai use adhikaraNa kahate haiM / yadyapi samasta zubhAzubha kAyayoga Adi rUpa Anaya jIva ko hI hote hai, tathApi jisa Asrava ko jIva pradhAna hokara utpanna karatA hai, usa Asrava kA adhikaraNa jIva dravya hotA hai aura jo Asrava ajIva dravya ke Azraya se jIva ko utpanna hotA hai, usa Asrava kA adhikaraNa ajIva dravya kahA jAtA hai / isI kAraNa yahAM jIva aura ajIva donoM ko Asrava kA adhikaraNa kahA hai| kisI na kisI paryAya svarUpanuM kathana karIe chIe jIva ane ajIva, jemanuM svarUpa pahelA kahevAI gayuM che, AsavanA adhikAraNa hoya che jemAM atha adhikRta karI zakAya te dravyane adhikaraNa 3. dra0yanA neha-(1) stiya (2) asti4Aya (3) mA - zAstikAya (4) kALa (5) jIvAstikAya ane (6) pudgalAstikAya A rIte je dravyanA AzrayathI Asrava utpanna thAya che tene adhikaraNa kahe che. jo ke samasta zubhAzubha kAyavega Adi rUpa Asrava jIvane ja thAya che te paNa je Amravane jIva pradhAna thaIne utpanna kare che te AstranuM adhikaraNa jIvadravya hoya che ane je Asrava achavadravyanA AzrayathI jIvane utpanna thAya che, te AmravanuM adhikaraNa ajIvadravya kahevAya che. A kAraNathI ja ahI jIva tathA ajIva e baMnene AmravanA adhikaraNa kahevAmAM AvyA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU.7 adhikaraNasvarUpam 71 ajIyA ityuktam / tatra yena kenacit paryAyeNa viziSTa dravya mAtrayasyA'dhikaraNa bhavati na tu sAmAnyamiti sUcayituM paryAyANA mAnavAdhikaraNatva jJApanArva sUtre 'jIyA ajIvA-iti bahuvacanaM kRtamiti bhaavH| // 7 // tattvArthaniyukti:-pUrvasUtre sAmparAyika kAsava vizeSa hetuSena totra mandAdayo bhAyA:-vIryAdhikaraNa vizeSAzca pratipAtitA, taba-tIvramandAdayo mAyA. prakarSAprakarSAdilakSaNA lokapasiddhatvAtsu pratItAH, vIryazca-jIvasya vIryAntarAyakarmaNaH kSayopazamaprayojanaH kSayamayojano yA mAvara kSAyopazamikaH kSAyikazca pUrvamuktapAyaeveti, atha kintAvadadhikaraNasvarUpa-3 katividhaJca tat khalvadhikaraNa se yukta hokara hI dravya Asrava kA adhikaraNa hotA hai, sAmAnya dravya nahIM / (kyoMki paryAya vihIna sAmAnya dravya kA astitva hI saMbhava nahIM hai) isa tathya ko sUcita karane ke kie, paryAya Asrava ke adhikaraNa haiM, yaha prakaTa karane ke lie sUtra meM 'jIvAjIvA' isa prakAra bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai // 7 // tatyArthaniyukti-pUrvasUtra meM batalAyA gayA hai ki tIvrabhAva mandabhAva Adi, tathA vIrya vizeSa aura adhikaraNa vizeSa sAmya sayika Asrava meM vizeSatA utpanna karane ke hetu haiN| ina meM se tIva. bhAva, mandabhAva Adi prakarSa evaM apakarSa rUpa hote haiM aura loka meM prasiddha hone ke kAraNa supratIta haiN| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna honevAlA kSAyopazamika vIrya aura kSaya se utpanna honevAlA kSAyika vIrya prAya: pahale hI kahA jA cukA hai| kintu adhikaraNa kyA hai usake kitane bheda haiM ? isa prakAra kI jijJAsA hone para kahate haiNche. keI na keI paryAyathI yukata thaIne ja dravya AsavanuM adhikaraNa thAya che sAmAnya dravya nahIM. (kAraNa ke paryAyavihIna sAmAnya dravyanuM astitva ja zakaya nathI). A tathyane sUcita karavAnA Azaye paryAya AmravanA adhikaraNa che, e prakaTa karavA mATe sUtramAM "jIvAjIvA" e mujaba bahuvacanane prayoga karavAmAM AvyuM che keLA taravAthaniyukti-pUrvasUtramAM batAvavAmAM AvyuM ke tIvrabhAva, mandabhAva Adi tathA vIryavizeSa tathA adhikaraNa vizeSa sAmparAyika AavamAM vizeSatA utpanna karavAnA kAraNarUpa hoya che. AmAMthI tIvrabhAva, mandabhAva Adi prakarSa ane apakarSarUpa hoya che temaja lekamAM prasiddha hevAnA kAraNe supratIta che vItarAyakarmanA kSapazamathI utpanna thanArA kSAyopathamika vIrya ane kSayathI utpanna thanArUM kSAyika vIya prAyaH pahelA ja kahevAI gayA che paraMtu zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ tattvArthastre mityAkAMkSAyAmAha-'jIvA ajIvA AsavAhigaraNa' iti / jIyA ajIvAbhAvavAdhikaraNaM bhavati, tathA'dhikriyante'sminnarthA ityadhikaraNaM dravya mityucyate, tacca dravyaM Savigham dharmAstikAyA'dharmAstikAyA''kAzAstikAyapudgalAstikAya-jIvAstikAya kAlabhedAt / tatra yad dravya mAzrityAsrava utpayate, taha dravyamadhiraNa mucyate, yadyapi-sarvo'pi zubhAzubhalakSaNa Asrava Atmano jIvasyaiva saMjAyate-tathApi-ya Atravo mukhyabhUtena jIvenotpadyate, tasyAstrayasyA'dhikaraNa mAzrayo jIva dravyaM bhavati / yaH punarAkhaco'jIva dravya mAzritya jIvasyo sayate, tasyAsravasyAdhikaraNa mAzrayo'jIva dravya mucyate, tathAca-te khalu jIyA ajIvA vA tIbramandAdibhAvena pariNamamAnasyAtmano viSayamupetAH santa: pUrvoktAnAM dvicatvAriMzatsAmparAyikakarmAstravavizeSANAM hetavo bhavantIti jIvAnAM jIva aura ajIca Asrava ke adhikaraNa haiN| jisa meM artha adhikRta kiye jAeM vaha dravya adhikaraNa kahalAtA hai dravya ke chaha bheda haiM-(1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzastikAya (1) pudgalAstikAya (5) jIvAstikAya aura (6) kAla / inameM se jisa dravya ko Azrita karake Asrava kI utpatti hotI hai, vaha dravya adhikaraNa kahalAtA hai| yadyapi sabhI prakAra kA Asrava, cAhe vaha zubha ho yA azubha, jIva ko hI utpanna hotA hai, kintu jo Asrava jIva kI mukhyatA se utpanna hotA hai, usakA adhikaraNa jIva kahalAtA hai aura jo Asrava ajIva dravya kI mukhyatA se utpanna hotA hai usakA adhikaraNa ajIva dravya kahalAtA hai| tIvra yA manda Adi bhAvoM ke rUpa meM pariNata honevAle AtmA ke viSaya banane vAle ve jIva yA ajIva pUrvokta bayAlIsa prakAra ke sAmparAyika Asrava ke adhikaraNa zuM che ane tenA keTalAM bheda che? A prakAranI jijJAsA thavAthI kahIe chIe- jIva ane ajIva AsavanA adhikAraNa che. jemAM artha adhikRta 421mA mAta dravya adhi:295 43pAya che. dravyanA 7 me che-(1) yA. stiya (2) apamAstiya (3) mAzAstiAya (4) 4 (5) stiya ane (6) pudgala stikAya AmAMthI je dravyane Azrita karIne AsravanI utpatti thAya che, te dravya adhikaraNa kahevAya che. jo ke badhAM prakArane Asava pachI bhale te zubha hoya athavA azubha jIvane ja utpanna thAya che, paraMtu je a strava jIvanI mukhyatAthI utpanna thAya che tenuM adhikaraNa chavadravya kahevAya che. tIvra agara manda Adi bhAvanA rUpamAM pariNata thanArA AtmAnA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6.7 adhikaraNAsvarUpam durgatigamananimittatvAdadhikaraNazabdavAcyA avgntvyaaH| AtmapariNatirUpa syA''sravasya prayogalakSaNasya vAhyazcatano'cetano yA padArthaH utpattI nimittaM bhavatIti hiMsAdipariNAmo jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNazca bhavati, tana jIvaparyAyANAmajIvaparyAyANAM cAnavAdhikaraNatva jJApayitu yena kenacitparyAyeNa viziSTa dravya mAnavAdhikaraNaM bhavati-natu-sAmAnyaM dravya mityataH sUtre 'jIvAjIvA' ityevaM bahuvacanamuktam / tatrAdhikaraNa dvividham, dravyAdhikaraNaM-mAvAdhikaraNaJca / tatra jIvaviSayam ajIvaviSayaJcatad dvayaM dravyAdhikaraNa-bhAvAdhikaraNaca bodhyam tA-dravyamevAdhikaraNaM dravyAdhikaraNam, evaM-bhAva evAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNa kAraNa hote haiM / ataeva jIvoM ke durgatigamana ke nimitta hone ke kAraNa 'adhikaraNa' zabda dvArA kahe jAte haiN| AtmA kI pariNati rUpa evaM prayoga lakSaNa vAle Asrava ko utpatti meM bAharI cetana athavA acetana padArtha nimitta banate haiN| isa kAraNa hiMsA Adi pariNAma jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa hotA hai| jIvadravya yA ajIva dravya kisI na kisI paryAya se yukta hokara hI Asrava ke adhikaraNa banate haiM, paryAya se rahita dravya sAmAnya adhikaraNa nahIM bana sakatA, yaha sUcita karane ke lie sUtra meM 'jIvAjIvA' isa prakAra bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai| pratyeka adhikaraNa ke do-do bheda haiM-dravyAdhikaraNa aura bhAvAdhi. karaNa / dravyarUpa adhikaraNa dravyAdhikaraNa kahalAtA hai au bhAvarUpa viSaya bananArA te jIva athavA ajIva pUrvokta beMtALIsa prakAranA sAmparAyika AsavanA kAraNe hoya che AthI jenA durgatigamananA nimitta hovAthI tene "adhikaraNa zabda dvArA kahevAmAM Ave che. AmAMnI pariNatirUpa ane prayoga lakSaNavALA AsavanI utpattimAM ba hA cetana athavA acetana athavA padArtha nimitta bane che. AthI hiMsA vagere pariNAma chavAdhikaraNa ane achavAdhikaraNa hoya che jevadravya athavA achavadravya ke na koI paryAyathI yukta thaIne ja AmravanA adhikAraNa bane che, paryAyathI rahita dravya sAmAnya adhikaraNa banI zakatuM nathI evuM sUcita karavA mATe sUtramAM jIvA jIvA" e rIte bahuvacanane prayoga karAya che. pratyeka adhikaraNanA be-be bheda che-dravyAdhikaraNa ane bhAvAdhi. karaNa dravyarUpa adhikaraNa dravyAdhikaraNa kahevAya che. ane bhAvarUpa adhikaraNane bhAvAdhikaraNa kahe che. chedana-bhedana vigerenuM kAraNa zAstra dravyarUpa AsravAdhikaraNa che. tenA daza bheda che. je pharasI, vAMsaLe athavA ta0 10 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvArtha sUtre mucyate / tatra dravyarUpamAsravAdhikaraNaM chedana-bhedanAdisAdhanabhUtaM zastraM dazavidham, chipate yena parazuvAsI vyaghanAdinA tat-chedanam, evaM - bhidyate yena mugdarAdinA tadbhedanam evaM troTana, vizasano- bandhana, yantrAbhighAtAdika mak seyam / dravyazastraM dazavidhameva, parazvadha - dahana - viSa lavana sneha kSArA'mlAni anupayuktasya ca manovAkkAyAstrayaH, etena khalu dravyAdhikaraNena jIvAjIvau viSayIkRtya sAmparAyikaM karma badhyate / tadAhi pANipAdaziro'dharAdInAM parazvadhAdinA chedaH, sacetanAnA magninA dahanam viSeNa hananam, lavaNena pRthivIkAyAdhUpaghAtaH, snehena ghRta tailAdinA copaghAtasteSAm, kSAreNa sakala tvamAMsa majjA adhikaraNa ko bhAvAdhikaraNa kahate haiM / chedana-bhedana Adi kA kAraNa zastra dravyarUpa AsravAdhikaraNa hai| usake daza bheda haiN| pharasA, vasUlA yA ghana Adi ke dvArA kisI cIja ko chedA jAya use chedana kahate haiM / aura mudgara Adi ke dvArA bhedana kiyA jAya use bhedana kahate haiM / isI prakAra troTana - jisake dvArA toDA jAya, vizasanajisase naSTa kiyA jAya, udbandhana jise phAMsI lagAI jAya yA bAMdhA jAya tathA yaMtrAbhighAta - yaMtra ke dvArA AghAta karanA Adi bhI samajha lenA cAhie / dravyazastra ke daza bheda haiM- parazu, dahana (Aga) viSa, lavaNa sneha (ghI tela Adi cikane padArtha) kSAra amla, (khaTAI) aura upayogazUnya jIva ke mana, vacana tathA kAtha / isa dravyAdhikaraNa se jIva aura ajIva ko viSaya karake sAmparAyika karma kA bandha hotA hai / jaise hAtha, paira, sira, adhara (hoTha ) Adi ko parazu Adi se kATanA-chedana karanA sacetanoM ko Aga se jalAnA, viSa se hanana karanA, lavaNa hutheADA vagerenI madadathI kei cIjane chedavAmAM Ave tene chedana kare che ane mugara Adi dvArA bhedana karavAmAM Ave tene bhena kahe che. AvI ja rIte trATana"jenA vaDe teDavAmAM Ave, vizasana-jenA vaDe nAza karAya udbandhana jenAthI ksI lagAvavAmAM Ave athavA AMdhavAmAM Ave tathA yaMtrAbhighAta yaMtra vaDe ApaghAta karavA vagere paNa samajI levA joIe. dravyazastranAM dRza leha che-parazu, haDana (Aga), viSa, vAyu, sneha (dhI tela vagere zilA pahArthoM), kSAra, abhsa (jaTAza) bhane upayoga zunya jIvanA mana vacana tathA kAya. A draSyAdhikaraNathI jIva ane ajIvane viSaya manAvIne sAbhyarAyi urbhasaMdhAya che. prema u-hAtha, yaJa, bhAthu, hATha Adine pharasI vagerethI kApavA-chedavA sacetanAne agni vaDe saLagAvavA, jhera ApIne anta ANavA, lavaNathI pRthvIkAya AdinA upaghAta karavA, ghI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 7 adhikaraNasvarUpam dikartanam, amlena cApyAra nAlAdinA pRthivIkAyikAdyupaghAtaH, anupayuktasya ca kAyavAGmanAMsi yAM ceSTA mabhinirvatayanti tathAbhUtayA ceSTayA sAmparAyika karma badhyate / bhAvarUpamAnavAdhikaraNaM punaraSTottarazatavidhaM vartate, bhAvasvAvadAtmana stIvAdipariNAmaH, taccASTottarazataM bhAvAdhikaraNa magrimasUtre vakSyate / tathA ca sAmparAyikakarmAstrava vizeSAdhikaraNaM jIvA ajIvAzceti bodhyam / uktazvavyAkhyAprajJaptau bhagavatImatre 16 zatake 1 uddezake 'jIve adhikaraNaM' iti jIvo'dhikaraNam, iti / sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 60 sUtre coktam 'evaM ajIvamadhi' evam ajIvo'pi, iti // 7 // se pRthvIkAya Adi kA upaghAta karanA, ghI-tela Adi cikanAI se kisI jIva kA ghAta karanA, kSAra se sArI camaDI mAMsa majjA Adi ko kATanA, kAMjI Adi kI khaTAI se pRthvIkAya Adi kA upaghAta karanA, aura upayoga rahita prANI kI mana, vacana aura kAya kI vividha prakAra kI pravRttiyAM honA, ina saba kAraNoM se sAmparA. yika karma kA bandha hotA hai| bhASAdhikaraNa ke eka sau ATha bheda haiN| AtmA kA jo tIvra yA manda pariNAma hotA hai vaha bhAyAdhikaraNa hai / usake eka sau ATha bhedoM kA kathana agale sUtra meM kiyA jaaegaa| isa prakAra jIva aura ajIva sAmparAyika karma ke Asrava ke adhikaraNa hote haiM / bhagavatIsUtra ke solahaveM zataka ke prathama uddezaka meM kahA hai-'jIva adhikaraNa hai|' sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAna ke prathama uddezaka ke 60veM sUtra meM bhI kahA hai-'isI prakAra ajIva bhI // 7 // tela Adi cikAzathI kaMI jIvanI hiMsA karI nAkhathI kSArathI AkhI cAmaDI, mAMsa, majA Adine kApavA, kAMjI AdinI khaTAzathI pRthvIkAya Adine upapAta kare ane upayoga rahita prANInI mana vacana ane kAyanI vividha prakAranI pravRttio karavI, A badhAM kAraNothI sAmparAyika karmabaMdhAya che - bhAvAdhikaraNanA ekaso ATha bheda che. AtmAne je tIvra athavA anya pariNAma thAya che te bhAvAdhikaraNa che. tenA ekaseATha bhedanuM kathana have pachInA sUtramAM karavAmAM Avaze. AvI rIte jIva ane ajIva sAparAyika karmanA AsavanA adhikaraNa hoya che. bhagavatIsUtranA soLamAM zatakanA prathama uddezakamAM kahevAmAM AvyuM che-"jIva adhikaraNa che." sthAnAMga sUtranA dvitIya sthAnanA prathama uddezakanA 60mAM sUtramAM paNa kahyuM che-"AvI ja rIte ajIva paNa chA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tattvArthasUtre mUlam - paDhamaM saMraMbhAi visesehiM terasavihaM // 8 // chAyA - 'prathamaM saMrambhAdi trizeSai trayodazavidham -' ||8|| tattvArthadIpikA - pUrva tAvatsAmparAyikakarmAsravahetutayA jIvAdhikaraNam ajIvAdhikaraNaJca pratipAditam, tatra jIvAdhikaraNa bhedapratipAdanArthamAha'padamaM saMrabhAi visesehiM terasavihaM' iti prathama tAvat[-sAmparAyikakarmAstriya hetubhUtaM jIvAdhikaraNaM saMrambhAdivizeSaiH- saMrambha, samArambhA''mmayogakRtakAritAtumatakaSAyavizeSaitrayodazavidhaM bhavati / tatra - saMrambha, samArambhA, rambhAstrayaH yogAstrayaH kRtakAritAnumatAstraya krodha mAna mAyA lobhAkhyAzcatvAraH kaSAyA veti sarvamelanena trayodazavidhaiH saMrambhAdibhiH jIvAdhikaraNaM trayodazavidhaM bhavati / sUtrArtha - 'paDhamaM saMraMbhAi' ityAdi pahalA jIvAdhikaraNa saMrambha Adi ke bheda se teraha prakAra kA hai| tatvArthadIpikA - pahale pratipAdana kiyA gayA hai ki sAmparAyika karma ke Asrava ke kAraNa hone se adhikaraNa ke do bheda haiM-jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa / aba jIvAdhikaraNa ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM sAmparAyika karma ke Asrava kA kAraNa jIvAdhikaraNa saMraMbha, samA raMbha, AraMbha, yoga, kRta, kArita, anumata tathA kaSAya ke bheda se teraha prakAra kA hai / saMraMbha, samAraMbha aura AraMbha-ye tIna, tIna yoga evaM kRta, kArita aura anumata-ye tIna, krodha mAna mAyA lobha ye cAra kaSAya milakara teraha hote haiN| yahI jIvAdhikaraNa ke teraha bheda haiN| hiMsA 'padama' saMraMbhAivisese hi' ityAdi sUtrA -pahelu' jIvAdhikaraNa, sarambhaka AdinA bhedathI tera prakAranuM che. tatvAtha dIpikA--pahelAM pratipAdana karavAmAM AvI gayu` ke sAmparAyika kA~nA AsavanA kAraNa hAvAthI adhikaraNanA be bheda che-jIvAdhikaraNa ane ajIvAdhikaraNa have jIvAdhikaraNanA bhedonuM nirUpaNa karIe chIe sAmparAyika karmAMnA AsravanA kAraNa jIvAdhikaraNu sa`rambha samArabha, bhAraMbha, yoga, DRta, azti, anumAna tathA uSAyanA lehathI teraprahAranA che. sarala, samAraMbha ane AraMbhae traNa, kuta, kArita ane anumata e traNa tathA traNa ceAga, ane krodha, mAna, mAyA ane lAbha e cAra kaSAya, maLIne tera thAya che, Aja jIvAdhikaraNanA tera bheda che. hiMsA AdimAM prayatnanI zarUAta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyuki TIkA a.6 sU. 8 jIvAdhikaraNamedanirUpaNam 77 tatra prANAtipAtAdiSu prayatnA bezaH saMrambhaH sAdhana samAbhyAsakaraNa samArambhaH Arambhastu prakamaH prANAvipAtaniSpatti rucyate / uktazca bhaganatIsUtre 3 zatake 3 uddezake 153 sUtre vRttau| saMkappo saMraMbho paritAvakaro bhave smaarNbho| AraMbho udavao savvanayANaM vipluddhANaM // 1 // iti, 'saGkalpa: saMrammaH paritApakaro bhvetsmaarmbhH| ArambhaupadravaH savenayAnAM vizuddhAnAm // 1 // iti / yogAzca-manoyoga vAcoyoga kAyayogAzca trayaH, svAtantrya pratipattyartha kRta grahaNaM bodhyam / kAritAbhidhAnazca parapayogApekSam, anumatazabdazca prayojakasya Adi meM prayatna kI zuruAta karanA saMraMbha kahalAtA hai, usake lie sAdhana juTAnA samAraMbha kahalAtA hai aura hisA karanA AraMbha kahalAtA hai| bhagavatIsUtra ke tIsare zataka ke tIsare uddezaka meM kahA hai-hiMsA Adi karane kA saMkalpa honA saMraMbha hai, paritApa utpanna karane vAlA samAraMbha hai / aura upadrava (ghAta) ho jAnA AraMbha hai / yaha sabhI vizuddha nayA~ kA abhiprAya hai||1|| ___yoga tIna prakAra ke hote haiM-manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kriyA meM svataMtratA sUcita karane ke lie 'kRta' zabda kA grahaNa kiyA hai arthAt svayaM koI kriyA karanA 'kRta hai| dUsare se kriyA karavAnA 'kArita hai| 'anumata' zabda prayojaka ke mAnasa pariNAma kA sUcaka hai, arthAt dusarA koI hiMsA Adi kriyA karatA hai, to usakA anumodana karanA anumata kahalAtA hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra kaSAya haiN| ina saba ke bheda se jIvAdhikaraNa ke teraha bheda hote haiN| karavI saMraMbha kahevAya che, tenA mATe sAdhana lagADavuM samAraMbha kahevAya che. ane hiMsA karavI AraMbha kahevAya che. bhagavatI sUtranA trIjA zatakanA trIjA uddezakamAM kahevAmAM AvyuM che-hiMsA Adi karavAno saMkalpa tha saMraMbha che, paritApa utpanna karanAra samAraMbha che ane upadrava (vAta) thaI jAya AraMbha che A badhAM vizuddha nAne abhiprAya che ? ga traNa prakAranA hoya che-maneyega, vacanaga ane kAyayoga, kriyAmAM svataMtratA sUcita karavA mATe "kRta" zabdane grahaNa karavAmAM Avela che arthAt svaya 5 yA 42vI 'ta' che. mI pAse liyA 4211vI rita' che "anumata" zabda prajakanA mAnasa pariNAmanuM sUcaka che arthAt bIje kaI hiMsA Adi kriyA karato hoya te tenuM anumodana karavuM "anumata" kahevAya che. krodha, mAna, mAyA ane lebha kaSAya che. A badhAMnA bhedathI jIvAdhikaraNanA tera bheda thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre 78 mAnasa pariNAmapradarzanArthaH, kaSAyAzca krodha mAna mAyA lobhAH teSAM vizeSai javAdhikaraNaM trayodazavidhaM bhavati / tatra krodhakRtamanoyogasaMrambhaH, mAnakRta manoyoga saMrambhaH, mAyAkRta manoyogasaMrambhaH, lobhakRtamanoyoga saMrambhazca / evaM krodha kAritamanoyoga saMrambhaH mAnakArita manoyoga saMrambhaH mAyAkArita manoyogasaMrambhaH lomakAritamanoyogasaMrambhaH krodhAnumatamanoyogasaMrambhaH mAnAnumatamanoyogasaMrambhaH, mAyAnumatamanoyogasaMrambhaH, lobhAnumatamanoyoga saMrambhavesyevaM dvAdazavidho manoyogasaMrambhaH / evam - bagyoga saMrambhaH, kAyayogasaMrambhavA'pi pratyekaM dvAdaza dvAdaza-bhedena SaTtriMzadbhedAH saMrambhA bhavanti / evaM - samArambhAH ArambhAthA'pi pratyekaM SaTtriMzadbhedA bhavanti sarve ca sammilitA jIvA dhikaraNAsravavizeSA aSTottarazatasaMkhyakAH bhavanti / evamanantAnubandhyamasyAkhyAnasaM jvalanakaSAyabhedakRtA'vAntarabhedA bahavo bhavanti // 8 // krodhakRta manoyogasaMraMbha, mAnakRtamanoyoga saMraMbha mAyAkRtamanoyoga saMraMbha, lobhakRnamanoyogasaMraMbha, isI prakAra krodhakAritamanoyogasaMraMbha, mAnakAritamanoyogasaMraMbha, mAyAkAritamanoyogasaMraMbha, lobhakAritamanoyogasaMraMbha krodhAnumatamanoyogasaMraMbha mAnAnumatamanoyogasaMraMbha, mAyAnumatamanoyogasaMraMbha, lobhAnumatamanoyogasaMraMbha, isa prakAra bAraha prakAra kA saMrabha hai / isI prakAra vacanayogasaMraMbha aura kAyayogasaMraMbha ke bhI bAraha - bAraha bheda hone se saMrabha ke chattIsa bheda ho jAte hai jaise saMraMbha ke chattIsa bheda batAye gaye haiM usI prakAra samAraMbha aura Arambha ke bhI chattIsa - chattIsa bheda jAnane caahie| tInoM ke chattIsa-chattIsa bheda milakara eka sau ATha (108) jIvAdhikaraNa ke bheda hote haiM / agara ina bhedoM meM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa krodhakRtamaneAyeAgasa raba, mAnakUtamanAyeAgasara bha, mAyAkRtamanAyeAgasara bha, lAlakRtamaneAyeAgasa'raMbha, evI ja rIte krodhakAritamanAyeAgasara bha, mAnakAritamanAyeAgasara, mAyAkAritamanAyegasara'bha, lAbhakAztamane yAgasara'bha, krodhAnumata manAyeAgasa'raMbha mAnAnumata manAyeAgasa'raMbha mAyAnumatamane yAga sara'bha, leAlAnumatamane ceAgasarala, A rIte khAra prakAranA sarbha che. Aja pramANe vacanayogasa'ra'bha ane kAyayeAgasaMrabhanA paNa khAra-mAra bheda heAvAthI sararaMbhanA chatrIza bhedya thaI jAya che. jevI rIte saralanA chatrIza bheda darzAvavAmAM AvyA che tevI rIte samArabha tathA AraMbhanA pazu chatrIzachatrIza bheda jANavA joie. traNenA chatrIsa-chatrIsa bheTThA maLIne ekasA ATha (108) jIvAdhikaraNanA bheda thAya che. agara A bhedamAM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a.6 sa. 8 jIvAdhikaraNamedanirUpaNam 79 tatvArtha niyukti:-pUrvasUtre sAmparAyikakarmabanvahetubhUtAtrava vizeSa janakatayA tIbrabhAva mandabhAvAdayo vIryavizeSAdhikaraNavizeSAzca pratipAditAH tabAdhikaraNazabdena jIvarUpAdhikaraNam ajIvarUpAdhikaraNaJca gRhyate, tapa-prathama tAvad jIvA'dhikaraNabhedaM pratipAdayitumAha-'paDhamaM saMraMbhAipisesehi terasa vihaM' iti! prathamantAvad jIvAdhikaraNaM saMrambhAdivizeSaiH saMramma, samA. rammA''rabhmamanogAdiyoga kRta-kAritAnumata krodhamAnamAyAlomarUpakavAya vizeSa skhayodazavidha bhavati / tatra prathama tAvat saMkSepato jIvarUpa mAnavAdhikaraNaM vividhaM bhavati saMrambhasamArambhA''rambha bhedAt / tatramANAtipAtAdi saGkalpAsaMjvalana ke bheda se krodha Adi ke bhedoM kI gaNanA kI jAya to bahuta se avAntara bheda hote haiN|8|| tatvArthaniyukti-pUrvasUtra meM sAmparAyika karmabandha ke kAraNabhUta Asrava meM vizeSatA utpanna karane vAle tIvrabhAva, mandabhAva vIyavizeSa aura adhikaraNa kA pratipAdana kiyA gyaa| yahAM adhikaraNa zabda se jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa kA grahaNa hotA hai| ina meM se yahAM jIvAdhikaraNa ke bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM prathama arthAt jIvAdhikaraNa saMraMbha Adi ke bheda ye teraha prakAra kA haiM, yathA-saMrambha, samArambha, Arambha, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga kRta (svayaM karanA) kArita (dUsare se karavAnA) aura anumata (dasare ke kiye kA anumodana karanA) krodha mAna, mAyA aura lobha / maMkSepa se jIvAdhikaraNa ke tIna bheda haiM saMrambha, samArambha aura saMjavalara AdinA bhedathI krodha AdinA bhedonI gaNatarI karavAmAM Ave te ghaNAbadhAM avAnAra bhede thAya che to tattvArthaniyukti-pUrvasUtramAM sAmparAyika karmabaMdhanA kAraNabhUta AsavamAM vizeSatA utpana karavAvALA tIvrabhAva, madabhAva, vIryavizeSa tathA adhikaraNanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM atre adhikaraNa zabdathI jIvAdhikaraNa ane ajIvAdhikaraNa samajavAnA che. AmAMthI ahIM jIvAdhikaraNanA bhedana pratipAdana karavA mATe kahIe chIe- prathama arthAt jIvAdhikaraNa, saMraMbha AdinA bhedathI tera prakAranA che, rebha hai-sa20, samArana, mAsa, bhAyA, kyanayA, yoga, ita (jAte karavuM) kArita (bIjA pAse karAvavuM) tathA anumata (bIjA dvArA karAtAne anumAna bhA57), adha, bhAna, mAyA bhane sama. saMkSepathI jIvAdhikaraNanA traNa bheda che-saMraMbha samAraMbha, ane AraMbha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra vezA saMrambhA, mANAtipAtAdi sAdhanasannipAtajanitaparitApanAdilakSaNa: samArambhaH, mANAtipAtAdi kriyA nivRti rArambhazcocyate, etata trividhamapi jIvAdhikaraNaM pratyeka manovAkAyayogavizeSAt vividhaM bhavati / manoyogasaMrambhAdhi. karaNam 1 vAgyogasaMrambhAdhira raNam 2 evaM kAyayoga saMrammAdhikaraNam 3 evaMmanoyogasamArammAdhikaraNam 1 vacanayogasamArambhAdhikaraNam 2, kAyayogasamArambhAdhikaraNam 3 evaM-manoyogArammAdhikaraNam 1 vAgyogArammAdhikaraNam 2 kAyayogArammAdhikaraNazceti rItyA navavidhaM bhavati, etanapavidhamapi jIvarUpaM sAmparAyika karmAstravAdhikaraNaM punaH kRta-kAritA'numatavizeSAta pratyeka vaividhya mApannaM sata sataviMzatividhaM bhavati / tathAhi-kRtamanaH saMrammAdhikaraNam kAritamanaHsaMrammAdhikaraNam, anumatamanaHsaMrambhAdhikaraNam, kRtavAksaMrambhA. Arambha / hiMsA Adi karane kA saMkalpa utpanna honA saMrambha kahalAtA hai. hiMsA Adi ke sAdhanoM ko juTAnA samArambha hai aura prANAtipAta kriyA karanA Arambha hai| yaha tInoM prakAra kA jIvAdhikaraNa manayoga, vacanayoga aura kAyayoga ke bheda se tIna-tIna prakAra kA hai-manoyogasaMrambhAdhikaraNa vacanayogasaMrambhAdhikaraNa aura kAyayoga saMrambhAdhikaraNa / isI prakAra manoyogasamArambhAdhikaraNa vacanayogasamArambhAdhikaraNa aura kAya. yogasamAraMbhAdhikaraNa, manoyogamAraMbhAdhikaraNa, vacanayogamAraMbhAdhi. karaNa aura kAyayogaAraMbhAdhikaraNa isa prakAra saba milakara nau bheda hote haiN| yaha nau prakAra kA adhikaraNa kRta kArita aura anumata ke meda se tIna-tIna prakAra kA hone se sattAIsa prakAra kA ho jAtA haiN| jaise-kRtamanaHsaMrabhAdhikaraNa, kAritamanaH saMrabhAdhikaraNa, anumatamana: hiMsA Adi karavAno saMkalpa utpana tha saMraMbha kahevAya che. hiMsA AdinA sAdhanane upayoga kara samAraMbha che ane prANAtipAta kriyA karavI AraMbha che. A traNe prakAranA jIvAdhikaraNa mane vacanayoga tathA kAganA bhedathI traNa-traNa prakAranA hoya che-mAgasaMraMbhAdhikaraNa, vacanaga saMrabhAdhikaraNa ane kAyAgasaMraMbhAdhikaraNa, AvI ja rIte manoyoga samAraMbhAdhikaraNa, vacana yogasamAraMbhAdhikaraNa ane kAyogasamAraMbhAdhikaraNa mane gaAraMbhAdhikaraNa, vacanaga-AraMbhAdhikaraNa kAyAga-AraMbhAdhikaraNa A rIte badhAM maLIne nava bheda thAya che. A nava prakAranA adhikaraNa kRta, kArita ane anumatAnA bhedathI traNa-traNa prakAranA hoya che AthI sattAvIza prakAranA thaI jAya che jema ke-kRtamanaH saMraMbhAdhikaraNa, kAritamAnaH saMvaMbhAdhikaraNa anumatamanaHsaMraMbhAdhikaraNa, kRtavacanasaMrabhAdhikaraNa, kAtivacana zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 6.8 jIvAdhikaraNabhedanirUpaNam 81 dhikaraNam, kAritavAkasaMrammAdhikaraNam, anumatavAksaMrambhAdhikaraNam kRtakAya saMrambhAdhikaraNam, kArita kAyasarammAdhikaraNam, anumatakAyasaMrambhAdhikaraNam ityevaM saMrambhajIvAdhikaraNaM navavidham, evaM-samArambhe'pi navavidham, Arambhe ca navavidhamase yam / tatra-kRtavacanaM svatantra kartapratipAdanArtha muktam, kAritA. midhAnazca prayojyaparatantratA pradarzanArtha muktam, anumatavacanamtu-prayojakasya mAnasapariNAmapradarzanArthamavaseyam / evaJca-manasA, vacasA, kAyena ca prANAtipAtAcartha saMrambhaM karoti-saMrambhaM kArayati-saMramma manumodate ca, evaM-samArambha karoti-kArayati-kurvantamanumodate ca, evam- ArambhaM karoti-kArayati-kurvantasaMrammAdhikaraNa, kRtavacanasaMraMbhAdhikaraNa, kAritavacanasaMraMbhAdhikaraNa, anumatavacanataMraMbhAdhikaraNa, kRnakAyasaMmmAdhikaraNa, kAritakAya. saMraMbhAdhikaraNa anumtkaaysNbhaadhikrnn| isa prakAra saMraMbhajIyAdhikaraNa nau prakAra kA hai, AraMbhAdhikaraNa bhI nau prakAra kA hai| yahAM kRta zabda svatantra katrtA kA pratipAdana karane ke lie hai. kArita zabda prayojya kI parataMtratA prakaTa karane ke lie hai aura anu. mata zabda prayojanake mAnasika pariNAmako pradarzita karane ke lie hai| isa prakAra mana se, vacana se aura kAya se prANAtipAta Adi ke saMraMbha karatA hai aura saMbha karavAtA hai aura saMrabha kA anumodana karatA hai| isI prakAra samAraMbha karatA hai, samAraMbha karavAtA hai aura samAraMbha kA anumodana karatA hai / isI prakAra AraMbha karatA hai, saMraMbhAdhikaraNa, anumatavacanasaMraMbhAdhikaraNa, kRtakAyasaMrabhAdhikaraNa kAritakAyasaMrabhAdhikaraNa, anumatakAyasaMraMbhAdhikaraNa AvI rIte saMraMbha jIvAdhikaraNa nava prakAranA che. samAraMbhAdhikaraNa paNa nava prakAranA che ane AraMbhAdhikaraNa paNa nava prakAranA che. ahIM kRta zabda svataMtra kartAnuM pratipAdana karavA mATe kahela che, kArita zabda prajananI parataMtratA pragaTa karavA mATe che ane anumatta zabda prayojakanA mAnasika pariNAmane pradarzita karavA mATe che. AvI rIte manathI, vacanathI ane kAyathI prANAtipAta Adi mATe saMraMbha kare che, saMraMbha karAve che ane saMraMbhane rUDuM jANe che. AvI ja rIte samAraMbha kare che, samAraMbha karAve che ane samAraMbhanuM anumodana kare che, AraMbha kare che, AraMbha karAve che ane AraMbhanI anumodanA kare che. ta0 11 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ tattvArthasUtra manumodate cetyevaM saptaviMzati vidhaM jIvAdhikaraNaM bhavati / taccApi-saptaviMzati vighajIvAdhikaraNaM krodha, mAna, mAyA. loma rUpa kaSAyacatuSTayabhedAt pratyeka caturvidha bhavatIti sarvasammelanenA'STottarazataM jIvarUpaM sAmparAyikakarmAstrayAdhikaraNaM bhavati / tadyathA-krodhakatamanaHsaMrambhaH mAnakRtamanaH saMrambhaH mAyAkRta manArambhaH lobhakRtamanaHsaMrambhaH 4 evaM-krodhakAritamanaHsaMrambhaH mAnakAritamanaH saMrambhaH mAyAkAsti manAsaMrambha: lobhakAritamanaH saMrambha:-8 krodha numodita manaH saMrammA mAnAnumoditamanaH saMrambhaH mAyAnumodita manaH saMrammaH lobhAnumoditamanaH saMrambhazca 12 evaM krodhakRtavAk saMrambhaH mAnakRta bAksa rambhaH mAyAkRtavAksaMrambha: lomakRtAvasaMrambhaH 16 krodhakAritavAk AraMbha karavAtA hai aura AraMbha kI anumodana karatA hai| yaha sattAIsa prakAra kA jIvAdhikaraNa huA isa sattAIsa prakAra ke jIcAdhikaraNa meM se pratyeka ke krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAyoM ke bheda se cAra-cAra bheda hote hai| ina samasta bhedoM ko sammilita karane para jIvAdhikaraNa ke eka sau ATha bheda hote haiN| eka sau ATha bhedoM kA byaurA isa prakAra hai-krodhakRtamanaHsaMraMbha, mAnakRtamanaHsaMraMbha, mAyAkRtamanaHsaMraMbha lobhakRtamanaHsaMraMbha, (4) isI prakAra krodhakAritamanaHsaMraMbha, mAnakAritamanaHsaMraMbha, mAyAkAritamanaH saMraMbha, lobhakAritamanaHsaMraMbha (8) krodhAnumoditamanaHsaMraMbha mAnAnumoditamanaHsaMrabha mAyAnumoditamanAsaMrabha aura lobhAnumoditamanaHsaMraMbha (12) isI prakAra krodhakRtavacanasaMraMbha, mAnakRtavacanasaMraMbha, mAyAkRtavacanasaMraMbha, lobhakRtavacanasaMrabha (16) krodhakArita. A sattAvIza prakAranuM jIvAdhikaraNa thayuM. A sattAvIza prakAranA jIvAdhikaraNamAMthI pratyekanA kodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa cAra kaSAyonA bhedathI cAra-cAra bheda thAya che. A saghaLA bhedano saravALo karIe te jIvAdhikaraNanA ekaso ATha bheda thAya che. ekaso ATha bhedonuM vivaraNa A prakAre che-krodhakRtamanaHsaMraMbha mAnakRtamanaH sa, bhAya namanaHsama, bolatamanaHsa 2 (4) mAvI zate jodhAritabhanAbha, mAna ritamana:sa 2, mAyAritamana:sana, masti mana: saMraMbha (8) krodhAnameditamana:saMraMbha, mAnAnuditamana saMraMbha. mAyAnumodita manaHsaMbha, ane te bhAnumoditamanaHsaMraMbha (12) evI ja rIte kodhakRtavacanasaMrala, mAnakRtavacanasaMraMbha mAyAkRtavacanasaMraMbha, ane lebhakRtavacanasaMraMbha (16) krodhAkAritavacanasaMraMbha, mAnaka tivacanasaMraMbha, mAyAkAritavacanasaMraMbha zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 8 jIvAdhikaraNabhedanirUpaNam 83 saMrambhaH mAnakArita vAksAmmA mAyAkArilavAksaMrambhaH lobhakAritavAksaMrambha: 20 krodhAnumata vAsarammaH mAnAnumatavAksarambhaH mAyAnumatavAksarabhbhaH lobhAnumatavAkksaMrammaH 24 evaM-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakAyasArambha: lobhanakAyasaMrambhaH 28 krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakAritakAyasaMrambhaH mAyAkAritakAyasaMrambha: lobhakAritakAyasaMrambhaH 32 krodhanumatakAyasaMrambhaH mAnAnumoditakAyasaMrambhaH mAyAnumoditakAyasaMrambhaH lobhAnumoditakAyasaMrammA36 ityevaM SaTtriMzadvidhaM jIvAdhikaraNaM bhavati / evaM samArambhA''rammayorapi pratyekaM SaTtriMzat patribhedairaSTottarazataM jIvarUpaM sAmparAyikakarmAsravavizeSAdhikaraNaM bodhyam / tatra SaTtriMzasmakArakaM saMrambhAdhikaraNaM patriMzatmakArakaM samArambhAdhikaraNaM SaTtriMtprakArakamArambhAdhikaraNaJcA'baseyam / vacanasaMrabha mAnakAritavacanasaMrabha mAyAkAritavacanasaMra, lobhakArita vacasaMrabha (20) krodhAnumatavacanasara bha, mAnAnumatavacanasara bha, mAyA. numatavacanasaMrabha, lobhAnumatavacanasaMrabha (24) krodhakRtakAyasaMraMbha, mAnakRtakAyasaMraMbha mAyAkRtakAyasaMrabha, lobhakRtakAyasaMraMbha, (28) krodhakAritakAyasaMraMbha, mAnakAritakAyasaMraMbha, mAyAkAritakAyasaMraMbha, lobhakAritakAyasaMraMbha (32) krodhAnumatakAyasaMraMbha, mAnAnumatakAyasaMraMbha, mAyAnumodita kAya saMraMbha, lobhAnumoditakAyasaMraMbha (36) isa prakAra jIvAdhikaraNa ke saMraMbha kI apekSA se chattIsa bheda haiN| samAraMbha aura AraMbha ke bhI isI prakAra chattIsa-cha tIsa bhedoM kI gaNanA karane para 36+36+36=108 bheda jIvAdhikaraNa ke hote haiN| yahAM chattIsa prakAra kA saMraMbhAdhikaraNa, chattIsa prakAra kA samAraMbhAdhikaraNa ane lobhakAritavacanasaMraMbha (20) krodhAnumatavacanasaMraMbha mAnAnumatavacanasaMraMbha, mAyAnumatavacanasaMraMbha, lebhAnumatavacanasaMraMbha (24) krodhakRtakAyasaMraMbha mAnakRtakAyasaMraMbha mAyAkRtakAyasaMraMbha ane lebhakRtakAyasaMraMbha (28) krodhakAratakAyasaMraMbha, mAnakAritakAyasaMraMbha, mAyAkAritakAyasaMraMbha ane lebhakAritakAyasaMraMbha (32) krodhAnumatakAyasaMraMbha, mAnAnumatakAyasaMraMbha, mAyAnumatakAyasaMraMbha, lebhAnumatakAyasaMraMbha (36) A rIte jIvAdhikaraNanA saMraMbhanI apekSAthI chatrIsa bheda che. samAraMbha tathA AraMbhanA paNa A ja prakAre chatrIza-chatrIza sahAnI zutarI 42vAyA 38+3+3t=108 me pAghi42nA hAya che. ahIM chatrIsa prakAranA saMraMbhAdhikaraNa, chatrIzaprakAranA samAraMbhAdhikaraNa ane chatrI prakAranA AraMbhAdhikaraNa che. AmAMthI maneyeganA saMraMbhanA bAra bheda zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre tatrApi-manoyogena saMrambheNa dvAdaza, vAgyogena saMrambhega dvAdaza, kAyayogena saMrambheNa dvAdaza, kRtakAritA'numatabhedena, krodhamAnamAyAlomarUpa kaSAyacatuSTayabhedena ca lampante, iti dvAdazatrikaM SaitriMzadvidhaM bhavati / evaM samArambheNApi manoyogena dvAdaza, vAgyogena dvAdaza, kAyayogena dvAdaza, kRtakAritAnumatabhedena, krodhamAna mAyAlomarUkaSAyacatuSTaya bhedena ca labhyante, ityatrApi dvAdazatrika patriMzadvidhaM bhavati / evam-arambheNApi manoyogena dvAdaza, vAgyogena dvAdaza kAyayogena ca dvAdaza kAkAyitAnumatabhedena krodhamAnamAyAlobharUpa kaSAyacatuSTayabhedena ca lmpnte| ityetad dvAdazatrikamapi SaTtriMzavidhaM bhavatIti sarvamaSTottarazataM aura chattIsa prakAra kA AraMbhAdhikaraNa hai| ina meM bhI manoyoga se saMraMbha ke bAraha bheda haiM, vacanayoga se saMraMbha ke bAraha bheda haiM, kAyayoga se saMraMbha ke bAraha bheda haiM / ye bAraha bheda kRta, kArita aura anumata ke bheda se tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAya ke bheda se banate haiM / bAraha tiyA milakara chattIsa hote haiM / isI prakAra samAraMbha ke manoyoga se bAraha, vacanayoga se bAraha, kAyayoga se bAraha bheda haiM jo kRta kArita aura anumata ke bheda se tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAyoM ke bheda se banate haiN| yahAM bhI bAraha trika (tiyA) milakara chattIsa ho jAte haiM / isI prakAra AraMbha ke bhI manoyoga se bAraha, vacanayoga se bAraha kAyayoga se yAraha bheda haiM jo kRta, kArita aura anumodanA ke bheda se tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAyoM se bheda se hote haiN| ye bAraha trika milakara bhI chattIsa ho jAte haiN| saba milakara jIvarUpa sAmparAyika karmAsravA che, vacanaganA saMraMbhanA paNa 12 bAra bheda che. tathA kAyamanA saMraMbhanA bAra bheda che. A bAra bheda kRtakArita ane anumatanA bhedathI tathA bAra bheda kodha mAna mAyA ane lebha rUpa kaSAyanA bhedathI thAya che. bAra guNyA traNa barAbara chatrIza thAya che. evI ja rIte samAraMbhanA maneyegathI bAra, vacana gathI bAra, kAyAgathI bAra bheda che je kutakArita ane anumatanA bhedathI tathA krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa cAra kapAyAnA bhedathI thAya che. ahIM paNa bAra trika (1243) maLIne chatrIza thaI jAya che. evI ja rIte AraMbhanA paNa mogathI bAra vacanogathI bAra, kAyayogathI bAra bheda che je kRta kArita ane anumatanA bhedathI tathA krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa cAra kaSAyAnA bhedathI thAya che. A bAra trika maLIne paNa chatrIza thaI jAya che. badhAM maLIne jIva rUpa sAparAyika karmAstravAdhikaraNanA ekase ATha bheda samajavA joIe. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sa. 8 jIvAdhikaraNabhedanirUpaNam 85 jIvarUpaM sAmparAyika karmAsa prAdhikaraNamagantavyam / anantAnubandhya-patyAkhyAma pratyAkhyAnasaMjvalanakaSAyabhedakRyAvAntarabhedai bahuvidhaM khalu sAmyarAyika karmAnabANAM jIvAdhikaraNaM bhavatIti bodhym| tathA ca krodhAdikaSAyA 'JjanavazokArAt svayaM karaNapariNato satyAM kAritA'numatipariNAmadvArA ca pANAtipAtAdi saGkalpaparitApanA vyApattayaH sAmparAyikarUpasaMsAraparibhramaNa kAraka karmabandhahetavo bhavanti tathAcoktam / saGkalpaH saMrambhaH paritApanA bhavetsamArambhaH / mANivadhastvAramna trividho yogastato jJeyaH // 1 // iti, kaSAyAdiyogAzca vyastAH samastAzca karmabandhahetavo drssttvyaaH| tatradhikaraNa ke eka sau ATha bheda samajhane caahie| ina eka sau ATha bhedoM meM krodha mAna, mAyA aura lobha kI sAmAnya rUpa se eka eka bheda kI vivakSA kI gaI hai| isake badale yadi anantAnubaMdhI krodha, apratyAkhyAnI krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha aura saMjvalana krodha, isI prakAra mAna Adi ke avAntara bhedoM kI vivakSA kI jAya to jIvAdhikaraNa ke anya bhI bahuta se bheda ho sakate haiM / yaha sabhI kaSAya sAmparAyika karmabandha ke kAraNa haiM aura saMraMbha, samArambha tathA Arambha Adi sabhI koTiyAM una meM ghaTita hotI haiN| kahA bhI hai.-- __jIva ke virAdhana kA saMkalpa karanA saMrabha hai, jIva ko paritApa pahuMcAnA samAraMbha hai aura virAdhanA karanA AraMbha hai / ye tInoM, tInoM yogoM se hote haiM A ekaso ATha bhedamAM krodha, mAna, mAyA ane lemanA sAmAnya rUpathI eka-eka bhedanI vivakSA karavAmAM AvI che. AnA badale anantAnabanDIkrodha, apratyAkhyAnI krodha pratyAkhyAnAvaraNakrodha ane saMjavalana krodha evI ja rIte mAna vagerenA avAntara bhedanI virakSA karavAmAM Ave te jIvAdhikaraNanA bIjA paNa ghaNAM bheda thaI zake che. A badhAM kaSAya sAmparAyika karmabandhanA kAraNa che ane saMraMbha-samAraMbha tathA AraMbha Adi badhI keTio temAM ghaTita thAya che. vaLI kahyuM paNa che - jIvanI virAdhanAno saMkalpa kare saMraMbha che, jIvane paritApa pahoMcADe samAraMbha che ane virAdhanA karavI e AraMbha che. A traNe-traNa gethI thAya che ? zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 tattvArthasUtre samastAH punaH pradhAnopasarjanabhAvena bandhahetavo bhavantIti bhAvanIyam / uktazcauttarAdhyayane 24 adhyayane 21 gAthAyAm kRtakAritA'numata koSThakam kaSAya-kaSAya kRtakAritA. mano- samaSTayA kaSAya 'numata vAkUkAya 108 aSTo4 4 4 12 12 12 ttarazattam 'saMraMbha-samAraMbhe, AraMbhe ya taheva ya' iti / saMrambhaH samArambha Arambhazca tathaiva ceti / dazavaikAlike 4 adhyAye coktam-'tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAraNaM na kremi| na kAravemi karataM pi annaM na samaNujANAmi' iti // trividhaM trividhena manasA-vacasA-kAyena na karomi, na kArayAmi, kurvantamapi-anyaM na samanujAnAmi, iti // vyAkhyAmajJaptau bhagavatImatre 7 zatake 1 uddezake 18 sUtre coktam-'jassa NaM kohamANamAyAlomA avocchinnA bhavaMti, tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajjaha no IriyAvahiyA' iti / __ ye kaSAya yoga Adi pRthak-pRthak bhI karmabandha ke kAraNa hote haiM aura milakara bhii| jaba mile hue kAraNa hote haiM to pradhAna evaM gauNa rUpa se kAraNa hote haiM / uttarAdhyayana ke 24 veM adhyayana kI 21 vIM gAthA meM kahA hai-saMraMbha, samAraMbha aura aarNbh| dazavakAlikasUtra ke cauthe adhyayana meM kahA hai-tIna karaNa aura tIna yoga se arthAt mana se, vacana se aura kAya se na svayaM karUMgA, na dUsare se karavAUMgA au na karate hue kA anumodana kruuNgaa| bhagavatI sUtra zataka 7 uddezaka 1 sUtra 18 meM kahA hai-jisa jIva A kaSAya vega Adi pRthapRthak paNa karmabandhanA kAraNa hoI zake che ane saMyukta rIte paNa jyAre saMyukata kAraNa hoya che te pradhAna tathA gauNa rUpathI kAraNa hoya che. uttarAdhyayananA 24mAM adhyayananI 21mI gAthAmAM che-sasa, sabhAra bhane mAra'. dazavaikAlikasUtranA cothA adhyayanamAM kahyuM che-traNa karaNa ane traNa gathI arthAt manathI, vacanathI tathA kAyAthI huM jAte karIza nahIM bIjA pAse karAvIza nahI temaja anya kaI karatuM haze tene anumodana ApIza nahIM. bhagavatIsUtranA zataka 7 uddezaka-1 sUtra 18mAM kahyuM che je jIvanA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti dIkA a. 6 sa. 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam 87 yasya khala krodha-mAna-mAyA-lobhA avyucchinnA bhavanti, tasya khalu-sAmparA yikI kriyAkriyate eryApayikI, iti / / 8 // muulm-aNtimNnnivttnnnnikkhevsNjoynisggehicuvihN||9|| chAyA-antima nirvartana-nikSepa-saMyoga-nisagaizcaturvidham // 9 // tasvArthadIpikA-pUrva tAvata sAmparAyikakarmAstrANAM hetubhUteSu tIvabhAva mandabhAvAdi vIryAdhikaraNavizeSeSu jIvAjIvabhedena dvivighAdhikaraNe mayama jIvarUpamadhikaraNaM savizadaM marUpitam, sammati-dvitIya jIyarUpamadhikaraNaM prarUpayitumAha-'aMtima NivattagaNikkheyasaMjoyanisaggehiM cauciha' iti / antima dvitIyamajIvarUpaM sAmyarAyika karmAsravAdhikaraNaM nirvartana-nikSepasaMyoga-nisargazcaturvidhaM bhavati / tatra-nirvayaM te niSpAdyate yat , tat nirvartanake krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAya kA viccheda nahIM hotA usako sAmparAyika kriyA hotI hai aipithikI kriyA nahIM hotii||8|| 'aMtima NivattaNaNi' ityAdi / satrArtha-antima arthAt ajIvAdhikaraNa cAra prakAra kA hainirvartana, nikSepa, saMyoga aura nisarga / 9 // tatvArthadIpikA-pahale sAmparAyika karmoM ke Asrava meM vizeSatA utpanna karane vAle tIvrabhAva, mandabhAva Adi evaM vIrya aura adhikaraNa kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| una meM se adhikaraNa ke do bheda kaha kara jIvAdhikaraNa kI prarUpaNA kii| aba dUsare ajIvAdhikaraNa kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM dUsarA sAmparAyika karmAnavAdhikaraNa arthAt ajIvAdhikaraNa cAra prakAra kA hai-nivartana nikSepa, saMyoga aura nisrg| krodha, mAna, mAyA tathA lebha kaSAyane vicacheda thatuM nathI, tene sAmparAyika kiyA thAya che, aiyapathikI kriyA thatI nathI. 8 'aMtima NivvattaNaNikkheva' tyAha sUtrArtha--antima arthAt achavAdhikaraNa cAra prakAranuM che-nirvattana nikSepa, saMga ane nisage. tajyAthadIpikA-pahelAM sAmparAyika karmAnA AsavamAM vizeSatA utpanna karavAvALA tIvrabhAva, mandabhAva Adi tathA vIrya ane adhikaraNanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have bIjA achavAdhikaraNanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe bIjuM sAmparAyika karmAsavAdhikaraNa arthAt achavAdhikaraNa cAra prakA. ratuM che-nirvirtana nikSepa, saMga ane nisarga. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre niSpAdanam , nikSipyate-sthApyate iti nikSepaH-sthApanam , saMyujyate-mizrIkriyate iti saMyoga:-mizraNam , mizraNam , nisRjyate-pravartyate iti nisarga:pravartanam / tatra-nirvartanAdhikaraNaM dvividham , malaguNanirvartanAdhikaraNam-uttaraguNanirvartanAdhikaraNazceti / nikSepAdhikaraNaM caturvidham , duSpatyupekSita nikSepA. dhikaraNam 1 duSpamAnita nikSepAdhikaraNam 2 sahasA nikSepAdhikaraNam 3 banA. bhoganikSepAdhikaraNam 4 ceti / saMyogAdhikaraNaM dvividham, bhaktapAnasaMyogAdhikaraNam -upakaraNasaMyogAdhikaraNazceti / nisargAdhikaraNaM punasvividham , mano. nisargAdhikaraNam 1 cAinisargAdhikaraNam 2 kAyanisargAdhikarama 3 ceti sarva sammelanenA'jIvarUpaM sAmparAyikakarmAstravAdhikaramekAdazavidhaM bhavati / tatrA'pi___jo utyanna kiyA jAya use nirvartana kahate haiN| jise nikSipta kiyA jAya-sthApita kiyA jAya use nikSepa kahate haiN| jo saMyukta kiyA jAya arthAt mizrita kiyA jAya use saMyoga kahate haiN| jo pravRtta kiyA jAya use pravartana yA nisarga kahate haiN| nivartana adhikaraNa ke do bheda haiM-mUlaguNa nivartanAdhikaraNa aura uttaraguNanittanAdhikaraNa / nikSepAdhikaraNa cAra prakAra kA hai-(1) duSpratyupekSitanikSeSAdhikaraNa (2) duSpramArjitanikSepAdhikaraNa (3) sahasAnikSepAdhikaraNa aura (4) anAbhoganikSepAdhikaraNa / saMyogAdhikaraNa ke do bheda hai-bhaktapAna saMyogAdhikaraNa aura upakaraNa saMyogA dhikaraNa / nisargAdhikaraNa ke tIna bheda hai-(1) manonisargAdhikaraNa (2) vacananisargAdhikaraNa aura (3) kAyanisargAdhikaraNa / ja utpana karI zakAya tene nirva7na kahe che. jene nikSita karI zakAya-sthApita karI zakAya tene nikSepa kahe che je saMyukta karI zakAya arthAta meLavI zakAya tene saMga kahe che je pravRtta karI zakAya tene pravartAna athavA nisarga kahe che. nivana adhikaraNanA be bheda-mULaguNanirvattAdhikaraNa ane uttaraguNanirvanAdhikaraNa. nikSe pAdhikaraNa cAra prakAranA che. (1) duSkayupekSita nikSepoSikaraNa (2) dupamArjitanikSepArSika raNa (3) sahasAnikSepAdhikaraNa ane () anAganikSepAdhikaraNa saMgAdhikaraNanA be bheda che-bhaktapana sagAdhikaraNa ane upakaraNa saMgAdhikaraNa. nisarvAdhikaraNanA traNa bheda che(1) mAnisamAdhi425 (2) 1yananisargAdhi429mana (3) ynismaadhi426|| zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam " mUlaguNa nirvartanA audArikAdInipaJca zarIrANi manovAkkAya praNApAnAzceti / uttaraguNanivartanaJcA'nekavidhaM bhavati, kASThapASANa- pusta - citrakarmAdiniSpAdana jIvakRtiniSpAdana lekhanAdi bhedAt iti ||9|| tatvArtha niyuktiH pUrvaM tAvat sAmparAyikakarmAvahetutayA pratipAditeSu totraprAvAdi vIryAdhikaraNavizeSeSu jIvAjIvabhedena dvividhAdhikaraNe prathama' jIvarUpAdhikaraNaM prarUpitam, samprati-dvitIyam ajIvarUpaM sAmparAyikakarmAsvAdhikaraNaM prarUpayitumAha- 'aMtimaM nivyattaNaNikkheva saMjoya nilaggehiM cavihaM' iti / antimaM - dvitIyam ajIvarUpaM sAmparAyikakarmAsya hetubhUtama vikaraNaM nirvartana-nikSepa-saMyoga- nisagaicaturvidhaM bhavati / tatra - nirvartana nikSepa ina saba bhedoM ko sammilita karane para ajIvAdhikaraNa gyAraha prakAra kA hotA hai / ina meM se audArika Adi pAMca zarIra, mana, vacana, kAya tathA prANApAna, ye mUlaguNanirvarttana hai / uttaraguNanivarttana ke aneka bheda haiM- kASTha, pASANa pusta, citra Adi banAnA, jIva kI AkRti banAnA, lekhana Adi -Adi // 9 // - tatvArthaniyukti pahale batalAyA gayA thA ki tIvrabhAva, mandabhAva Adi tathA vIrya aura adhikaraNa samparAyika Asrava meM vizeSatA utpanna karate haiM / inameM se adhikaraNa ke do bhedoM kA pratipAdana karake jIvAdhikaraNa kA prarUpaNa kiyA gayA, aba dUsare ajIvAdhikaraNa kA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM dUsarA sAmparAyika AsravakA adhikaraNa arthAt ajIvAdhikaraNa nirvartana, nikSepa, saMyoga aura nisarga ke bheda se cAra prakAra kA hai / A badhAM bhedonA saravALA karavAthI ajIvAdhikaraNa agIyAra prakAranA thAya che. AmAMthI audArika Adi pAMca zarIra, mana, vacana kAya tathA prANApAna e mULaguNanivattana che. uttaragu nivattananA aneka bheda che. kASTha, pASANu, pusta, citra Adi manAvavuM, jIvanI AkRti manAvavI, lekhana vagere aa tattvArtha'niyu kita--pahelA batAvavAmAM AvyuM hatu` ke tIvrabhAva, mantabhAva ddhi tathA vIya ane adhikaraNa sAmpraddAyika AsravamAM vizeSatA utpanna kare che. AmAMthI adhikaraNanA be bhedanu pratipAdana karIne jIvAdhikaraNanu' nirUpaNa karavA mATe kahIe chIe bIjuM' sAmparAyika AsananuM adhikaraNa arthAt ajIvAdhikaraNa ni ttana, nikSepa sa McAga ane nisaganAlethI cAra prakAranA che, Azaya kahe. ta0 12 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre saMyoga-nisargAn kurvan rAga-dveSa yukta AtmA sAmparAyika karmabandhako bhavati / tatra-nirtya te niSpAdyate iti nirvartanam, prANAtipAtAcatha nirvayaMmAna khanAdikamajIvadravyaM nirvartanamiti vyapadizyate / tacca-nirvatana dvividham , malottaramuNabhedAt 1 nikSipyate-sthApyate'sAviti nikSepaH sthApanIyaH kazcidajIya evaM sa ca nikSepazcaturvidhaH, vakSyamANa-duSmatyupekSAdibhedataH 2 saMyujyate-mizrI triyate'sAviti saiyoga:-mizraNam , sa vividha:-AhAropakaraNabhedAt 3 nisa jyate-pravartya te iti nisargaH mavartanaM tyAgaH ujjhanam , sa ca nisargastrivividha:kAyikavAcikamAnasikabhedAt / tatra-jIvarUpaM sAmparAyikakarmAsravasyA'ntaraamadhikaraNam , ajIvarUpAdhikaraNantu-tathAvidhAnavasya bahiraGgaM kAraNaM vartate, ataevA'nantaragatvAt jIvAdhikaraNaM pathamamuktam , ajIvAdhikaraNaM punaH pazcAt tAtparya yaha hai ki rAga-dveSa se yukta jIva nirvartana, nikSepa, saMyoga aura nisarga karatA huA sAmparAyika karmakA bandha karatA hai| jisakA niSpAdana kiyA jAya vaha nirvatana haiM jaise prANAtipAta karane ke lie banAye jAne vAle khaDga Adi ko ajIvadravyanirvatana kahate haiN| nirvartana ke do bheda haiM mUlaguNanirvarttana aura uttaraguNanivartana / jo nikSipta kiyA jAya, sthApita kiyA jAya yA karayA yA jAya use nikSepa kahate haiM usake cAra bheda Age kahe jaaeNge| jo saMyukta kiyA jAya-mizrita kiyA jAya, vaha saMyogAdhikaraNa hai| isake do bheda haiM-AhArasaMyoga aura upakaraNasaMyoga / nisarga kA artha hai pravartana, tyAga yA nikAla denA / kAyika, vAcika aura mAnasika bhedase nisarga tIna prakArakA hai| sAmparAyika Asrava kA antaraMga kAraNa jIvAdhikaraNa hai aura vAne e che ke rAgadveSathI yukta jIva nirvartana nikSepa saMga ane nisaga karate thake sAmparAyika karmanuM badhana kare che. jenu niSpAdana karI zakAya te nirvattana che jema ke prANAtipAta karavA mATe taiyAra karavAmAM AvatI talavAra vagerene ajavadravyanirvattana kahe che. nirva7nA be bheda che-mULaguNanirtana ane uttaraguNanivarsana jene nizcita karI zakAya, sthApita karI zakAya athavA karAvI zakAya tene nikSepa kahe che. tenA cAra bheda AgaLa upara kahevAmAM Avaze. je saMyukata karI zakAyamizrita karI zakAya te saMcAgAdhikaraNa che. enA be bheda-che AhAra saMyoga ane upakaraNasaMga nisargano artha che pravartAna, bhAga athavA kADhI mukavuM. kAyika, vAcika ane mAnasika bhedathI nisarga traNa prakAranA che. sAmparAyika AsavanuM aMtaraMga kAraNa chavAdhikAraNa che ane bAhya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 6 sU. 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam 91 anyathA - nirvartananikSepAdInAmapi AtmapariNatisadbhAvAt saMrambhAdivat teSAmapi jIvAdhikaraNe'ntarbhAva evaM syAt itibhAvaH / tathAca - tathAvidhakarmavandhAsravasya jIvapariNAmo'ntaraGkho bodhyaH, karmabandhasya tadadhInatvAt jIvAdhikaraNasya - sAmparAyika karmabandhaM pratipradhAnatvAdantaraGgatvAt prathamamupAdAnam / ajIvAdhikaraNasvatu - tathAvidhakarmabandhaM pratinimittatvAdapradhAnatvaM bahiraGgatvaM bodhyam, ataeva - pazcAt tadupAdAnaM kRtam / athavA - prAyogikAvaisrasAvA nirvartanAdayo'tra gantavyAH, bAhya kAraNa ajIvAdhikaraNa hai / isI se pahale antaraGga kAraNa jIvAcikaraNa kA kathana kiyA gayA hai aura bAda meM bAhya kAraNa ajIvAdhikaraNa kA anyathA nirvarttana evaM nikSepa Adi bhI AtmA kI tathA vidha pariNati ke binA nahIM hote, ataH saMraMbha Adi ke samAna una kA bhI jIvAdhikaraNa meM samAveza kiyA jaataa| isa prakAra sAmparAyika karma kA Asrava aura bandha jIva kA antaraGga pariNAma hai, aisA samajhanA cAhie, kyoMki karmabandha usa pariNAma ke adhIna hai / isa prakAra sAmparAyika karma ke bandha meM jIvAdhikaraNa pradhAna yA antaraGga hone se pahale grahaNa kiyA gayA hai| ajIvAdhikaraNa sAmparAyika karmabaMdha meM nimitta mAtra hotA hai, ataeva vaha apradhAna yA vahiraGga kAraNa hai / isI se usako bAda meM grahaNa kiyA gayA hai| athavA nirvarttanA Adi prAyogika ( puruSa ke prayatna se utpanna) aura vaisika (svAbhAvika ) jAnane cAhiye / pahalA jIvAdhikaraNa kAraNa ajIvAdhikaraNa che AthI ja pahelA aMtaraMga kAraNa jIvAdhikaraNanuM kyana karavAmAM Avyu che ane pachIthI khAdyakAraNa ajIvAdhikaraNanu anyathA nivattana ane nikSepa Adi paNa AtmAnI tathAvidha pariNati rahita hAtAM nathI AthI sa rbha AdinI mAphaka temanA paNa jIvAdhikaraNumAM samAveza karavAmAM Avata. Ama sAmparAyika kama nA Asava ane anya jIvanA aMtaraMgapariNAma che evuM samajavAnu che. kAraNa ke kaanya te pariNAmane AkhIna che A rIte sAmparAyika karmanA anyamAM jIvAdhikaraNa pradhAna athavA aMtaraMga hAvAthI prathama levAmAM AvyuM che. jIvAdhikaraNa sAmparAyika kama anyamAM nimitta mAtra hAya che AthI te gauNu athavA bahiraMga kAra che, AthI ja tene pachI levAmAM Avela che. athavA nivattanA Adi prAcAgika (purUSanA prayatnathI utpanna) tathA vaijJasika (svAbhAvika) jANavA joIe. paheluM jIvAdhikaraNa jIvaviSayaka hAvAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre prathamaM khalu jIvaviSayatvAt-tathAvidhAstravasya bhAvAdhikaraNaM mukhyatayA karmabandhahetubhavati / ajIvaviSayatvAd dvitIyaM dravyAdhikaraNaM nimittamAtratvAdamukhyatayA kamabandhaheturbhavatIti pshcaattdupaadaanmitibhaavH| tatra-nirvatanarUpA'jIvAdhikaraNaM dvividham , mUlaguNanirvartanAdhikaraNam 1 uttaraguNanirvartanAdhikaraNazca 2 / tatramUlaguNanirvartanAdhikaraNam audArikAdi paJcazarIrANi vAGmanaHmANApAnAzca / uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM kASThapASANAdiSu citrakarmAdIni, tatra-mUlaM cA'sauguNazceti mUlaguNa, mUlamAyaM pratiSThA saMsthAbhidhAno guNo mUlaguNaH, sa evaM nirvartanAdhikaraNaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam / sa khalu mUlaguNo nirvRtaH san karmabandhasyA'dhikaraNa bhavati / evam-aGgopAGga saMsthAnamRdvAdi tIkSNatvAdiruttaraguNaH, so'pi-nirvRtaH san karmabandhAdhikaraNaM bhavati, uttaraguNa evaM jIvaviSayaka hone se bhAvAdhikaraNa evaM karmabandha kA pradhAna hetu hai| dasarA ajIva viSayaka hone se dravyAdhikaraNa hai, vaha nimitta mAtra hone se kamabandha kA apradhAna (gauNa) kAraNa hai / isa kAraNa use bAda meM grahaNa kiyA gayA hai| nirvartanarUpa ajIvAdhikaraNa do prakAra kA hai-mUlaguganirvartanAdhikaraNa aura uttaraguNanirvartanAdhikaraNa / audArika Adi pAMcoM zarIra aura prANApAna vacana tathA mana ye mUlaguNanirvatana haiN| kASTha evaM pASANa Adi para citra aMkita karanA Adi uttaraguNanirvatana hai| mUlabhUta arthAt Adha, pratiSThA yA saMsthA rUpa guNa mUlaguNa kahalAtA hai / vahI mUlaguNanirvartanAdhikaraNa kahalAtA hai / vaha mUlaguNa utpanna hokara karmaH baMdha kA kAraNa adhikaraNa hotA hai / aMgopAMga saMsthAna,mRdutA, tIkSNatA Adi uttaraguNa haiN| vaha bhI utpanna hokara karmabandha ke adhikaraNa hote bhAvAdhikaraNa ane karmabaMdhanuM pradhAna kAraNa che, bIjuM ajIva viSayaka hevAthI dravyAdhikaraNa che te nimitta mAtra hovAthI karmabandhanuM apradhAna (gauNa) kAraNa che. AthI tene pAchaLa levAmAM Avela che. nirvattanarUpa ajIvAdhikaraNa be prakAranuM che-mULaguNanirvattAdhikaraNa ane uttaraguNanirvattAdhikaraNuM. dArika Adi pAMce zarIra ane prANApAna vacana tathA mana A mULaguNanirvattana che. kASTha tathA pASANa Adi para citra daravuM Adi uttaraguNanirvattana che. mULabhUta arthAta Agha, pratiSThA athavA saMsthA rU5 guNa mULaguNa kahevAya che. teja mULaguNanirvottanAdhikaNa kahevAya che, te mULaguNa utpanna thaIne karmabaMdha adhikaraNa thAya che, aMge pAMga, saMsthAna, mRdutA, tIkSaNatA Adi uttara guNa che te paNa utpanna zrI tatvArtha sUtra 2
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- - dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam 93 nivartanAdhikaraNam-uttaraguNanirvartanAdhikaraNam , tatraudArikazarIravargaNApAyomya dravyainimApitamaudArikazarIrasaMsthAna prathamasamayAdArabhyA''tmano mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM bhavati, karmabandhanimittatvAt / audArikazarIrasyA'GgopAGgamArjanakarNavedhA'vayavasaMsthAnAdikam Atmana uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM bhavati, tasyApi-karmabandhanimittatvAt / vaikriyasyApi zarIrasya svargaNAmAyogyadravya nirmApita saMsthAnaM prathamasamayAdArabhya mUlaguNanivartanAdhikaraNaM bhavati, vaikriyasya-zarIrasyA-'GgopAGga-kezadantanakhAdikamuttaraguNanirvartanAdhikaraNaM bhavati / AhArakazarIrasyApi svavargaNApAyogya pudgaladravyaracitaM saMsthAna mUlaguNanirvartanA. dhikaraNam , tasyAGgopAGgAdikaM punaruttaraguNanirvartanAdhikaraNam bhavati / evNhaiN| uttaraguNa rUpa nirvattanAdhikaraNa ko uttaraguganivartanAdhikaraNa kahA gayA hai / audArika zarIra vargaNA ke dravyoM se banA huA audArika zarIra saMsthAna prathama samaya se lekara AtmA kA mUlaguNanirvartanA. dhikaraNa hai, kyoMki vaha karmabandha kA kAraNa hai / audArikazarIra ke aMgopAMga-mArjana karNavedha avayavoM kA saMsthAna Adi AtmA kA uttaraguNanirvartanAdhikaraNa hai, kyoMki vaha bhI karmabandha kA kAraNa hai| isI prakAra vaikriya zarIra kA vaikriya vargaNA ke pudgaloM se banA huA saMsthAna prathamasamaya se lekara mUlaguNanirvartanAdhikaraNa hai aura vaikriya zarIra ke aMgopAMga, keza, dAna, nakha, Adi uttara guNanirvartanAdhikaraNa hai| AhAraka zarIra ke yogya vargaNA ke pudgaloM se banA huA saMsthAna mUlaguNanirvartanAdhikaraNa hai aura usake agopAMga Adi uttaraguNa. thaIne karmabandhanA adhikaraNa thAya che uttaraguNa rUpa nirvattanAdhikaraNane uttara guNanirvattAdhikaraNa kahevAmAM Avela che. audArika zarIra vargaNAnA dravyothI banela audArika zarIra saMsthAna prathama samayathI laIne AtmAnuM mULaguNanirvattanAdhikAraNa che kAraNa ke te karmabandhanuM kAraNa che. audArika zarIranA aMgopAMga-mAjana, karNavedha avayanuM saMsthAna Adi-abhiAnA uttaraguNanirvattAdhikaraNa che kAraNa ke te karmabandhanA kAraNa che evI ja rIte vaikiya zarIranuM vaikiya vargaNAnA pudgalathI baneluM saMsthAna prathama samayathI laIne mULaguNanirvattAdhikaraNa che ane vaikriya zarIranA AgopAMga, vALa, dAMta nakha vagere uttaraguNanirvasanAdhikaraNa che. AhAraka zarIrane vargaNAnApudgalathI baneluM saMsthAna mULaguNanirvattAdhikaraNa che ane tenA aMgopAMga Adi uttara guNanirva rsanAdhikaraNa che. evI ja rIte karmonA samUha rUpa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre karmasaMghAvalakSaNasya kArmaNazarIrasyA'pi svayogyadravya racitasaMsthAnaM mUlaguNa nirvarta - nAdhikaraNam, tasyottaraguNanirvartanAdhikaraNantu nAstyeva, tejasasyApi zarIrasyoNNalakSaNasya muktapItAnalazaktizAlino labdhipratyayasya ca parAnugraha-nigrahakArakasya svavargaNA racitasaMsthAnaM mUlaguNanirvartanAdhikaraNam, tasyApyuttaraguNA nirvarta - nAdhikaraNaM nA'styeva / evaM vAGmanaH prANApAnAca mUlaguNa nirvartanAdhikaraNam, tatra - vAGmanovagaNAprAyogya dravyaracitau vAGmanaHsaMsthAnavizeSau mUlaguNa nirvartanAdhikaraNam / evaM prANApAnavargaNAprAyogyaracitau ucchavAsa - niHzvAsAkArau mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM bhavataH, eteSAmapi caturNAM khalu uttaraguNanirvartanA naiva sambhavati, kASTha - pASANa-pusta - citrakarmAdIni cottaraguNa nirvartanAdhikaraNam nirvarttanAdhikaraNa haiM isI prakAra karmoM ke samUha rUpa kArmaNa zarIra ke yogya dravyoM ke dvArA racita saMsthAna mUlaguNanirvarttanAdhikaraNa hai / isakA uttaraguNa nirvarttanAdhikaraNa nahIM hotA / uSNatA lakSaNa vAle evaM khAye - pIye AhAra ko pacAne kI zakti vAle tejasa zarIra kA tathA nigraha aura anugraha karane meM samartha labdhi janita taijasa zarIra kA apane yogya pudgaloM ke dvArA nirmita AkAra mUlaguNanirvartanA hai / isa zarIra kI bhI uttara guNanirvartanA nahIM hotii| isI prakAra mana, vacana aura prANApAna mUlaguNanirvarttanAdhikaraNa haiM / vacana aura mana ke yogya dravyoM dvArA racita vacana evaM mana ke saMsthAna mUlaguNarnirvatanAdhikaraNa hai / isI prakAra prANApAnavargaNA ke dvArA racita ucchravAsa aura nizvAsa ke saMsthAna mUlaguNa nirvarttanAdhikaraNa haiM / ina cAroM kI bhI uttrgunnkAmaNu zarIrane ceAgya dranyA dvArA racita saMsthAna mULaguNanivatta nAkSikaraNa che. Anu' uttaragunivattanAdhikaraNa hAtu nathI. uSNatA lakSaNavALA ane khAdhelA-pIdhelA AhArane pacAvAnI zakitavALA tejasa zarIranu' tathA nigraha ane anugraha karavA mATe samatha labdhijanita taijasa zarIranuM peAtAne anurUpa pudgalA dvArA nimitta AkAra mULaguNanivattanA che. mA zarIranI paNa uttaraguNunivattanA hAtI nathI evI ja rIte vacana, mana ane prANApAna mULaguNunivattanAdhikaraNa che. vacana ane mananA cAgya. drabyAdvArA racita vacana ane mananA saMsthAna mULaguNunivattadhinAkaraNa che. evI ja rIte prANApAnavagaNA dvArA racitaucchavAsa ane nizrvAsanA saMsthAna mULaguNunivattanA dhikaraNa che A cArenI paNa uttaraguNa nivattanA hAtI nathI kAka, pusta, citrakAma Ada uttaraguNunivattanAdhikaraNa che. lAkaDI athavA pASANanI putaLI 94 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 6 sa.9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam 95 bhavanti / tatra-kASThakarma, pASANakarma ca kASThaputrikA kuTTimapuruSAdInAM kRtirUpaM bhavati, ataevottaraguNanirvartanAdhikaraNaM taducyate, evaM-masiddhapuruSAdhAkRteH pativimbanidartanAdeva pusta-citrakarmaNI api vaktavye / tatra-pustakarma sUtracIvarakAdi prathitakRtrimaputrakAdikaM bodhyam , citrakarmaprasiddham , Adipadena lekhya patracchedya jalakarma bhUkarmaparigrahaH / zavamapi kRpANAdika manekAkAramavase yam / vadhasthAnatyaM mUlaguNanirvartanA'dhikaraNam tIkSNatojjvalAdikamuttaraguNanirvartanA'dhikaraNaM bodhyam nikSepaNAdhikaraNaM caturvidham , duSpatyupekSitanikSepaNAdhikaraNam-duSpamAjitanikSepAdhikaraNam-sahasAnikSepAdhikaraNam-anAbhoganikSepAdhikaraNaJceti / tamaduSmatyupekSite cakSuSA'nirIkSite bhUdeze nikSepaNIyasya mAtrAdeHsthApanaM duSpratyunirvartanA nahIM ho sakatI / kASTha pusta, citrakarma Adi uttaraguNanivartanAdhikaraNa haiN| lakaDI yA pASANa kI putalI kuTTima puruSa Adi kI kRti hai, ataeva use uttaraguNanirvartanAdhikaraNa kahate haiN| isI prakAra prasiddha puruSa Adi kI AkRti ko banAne se pustakarma aura citrakarma banate haiN| sUta aura vastra Adi ko gUtha kara guDiyA Adi banAnA pustakarma kahalAtA hai / citrakarma prasiddha hI hai| Adi zabda se lekhya patracchedya, jala karma aura bhUmikarma kA grahaNa karanA caahie| kRpANa Adi zastra aneka AkAra ke hote haiN| vadhasthAnatva mUlaguNanirvartanAdhikaraNa hai aura tIkSNatA tathA ujjvalatA Adi uttaraguNanirvartanAdhikaraNa hai| nikSepaNAdhikaraNa ke cAra bheda haiM-duSpratyupekSitanikSepaNAdhikaraNa duSpramArjitanikSepaNAdhikaraNa, sahasAnikSepaNAdhikaraNa aura anAbhoganikSepaNAdhikaraNa (1) ThIka taraha AMkhoM se dekhe vinA bhUmi para mlkuTrima purUSa AdinI kRti che AthI tene uttaraguNanirvattanAdhikaraNa kahe che. evI ja rIte prasiddha purUSa AdinI AkRtinuM sarjana karavAthI pustakamAM ane citrakama bane che. sUtara ane vastra Adine guMthIne DhIMgalI Adi banAvavI pustakamAM kahevAya che. citrakAmAM prasiddha ja che. "Adi zakhathI lakhANa patrachagha, jaLakame ane bhUmikane grahaNa karavAnA che. kirapANe Adi zasa aneka prakAranA-AkAranA hoya che. vadhasthAna mULaguNanirvattanAdhikaraNa che ane tIkSaNatA tathA ujajavaLatA Adi uttaraguNanirvattAdhikaraNa che. nikSepAdhikaraNanA cAra bheda che-dupratyupekSita nikSepaNAdhikaraNa, duprabhAjiMta nikSepaNAdhikaraNa, sahasAnikSepaNAdhikaraNa ane anAganikSepaNAdhikaraNa. (1) sArI peThe AMkhothI joyA vagara jamIna upara maLa-mUtra Adine DhALavA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 prekSitanikSepAdhikaraNam 1, evaM pratyuSekSite'pi bhUpadeze duSpramArjite rajoharaNAdinA'mamA jite vA nikSepyasya pAtrAdeH sthApanaM duSpamArjita nikSepAdhikaraNam 2 sahasA zattayabhAvAt - cetayato'pi - apratyupekSita duSpramArjitabhUpadeze nikSepyasya sthApana sahasA nikSepAdhikaraNam 3, anAbhogo'tyantavismRtiH tena - tathAvidhasma vistRtasya nikSedhyasyA'dhikaraNam, anAbhoganikSepAdhikaraNam yatra na khalu ta stharati yat pratyupekSite - supramArjite ca deze nikSepaNIyam 4 iti / saMyogAdhi karaNa dvividham, bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNam upakaraNa saMyojanAdhikaraNaJceti / tatra - maktaM tAvat trividham, azana-khAdya-svAdya bhedAt tasya pAtre - mukhe vA vyaJjama-guDa-phala- zAkAdibhiH saha saMyojanam / evaM drAkSA dADima pAnaka 9 " mUtra Adi kA nikSepaNa karanA duSpratyupekSitanikSepAdhikaraNa hai / (2) bhUmi ko dekha lene para bhI rajoharaNa Adi se pUMje binA pAtra Adi rakhatA duSpramArjita nikSepAdhikaraNa kahalAtA hai| sahasA (ekadama) zakti ke abhAva se vinA pratilekhana kiye aura binA pUMje bhUmi para kisI vastu ko rakhanA sahasA nikSepAdhikaraNa hai / (4) bilakula bhUla jAne ko anAbhoga kahate haiN| kisI bhUlI huI vastu ko rakha denA anAbhoganikSepAdhikaraNa hai yA binA upayoga ke anyamanaska ho kara kisI vastu ko kahIM rakhanA anAbhoganikSepAdhikaraNa hai / saMyogAdhikaraNa ke do bheda haiM- bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNa aura upakaraNa saMyojanAdhikaraNa / ina meM bhakta (AhAra) tIna prakAra kA hai - azana, khAdya aura svAdya / usakA pAtra meM yA mukha meM vyaMjana, guDa, phala yA zAka Adi ke sAtha saMyoga karanA arthAt adhika athavA phekavA duSpratyupekSitAdhikaraNa che. (2) bhUmine joI lIdhA chatAM paNa rajoharaNa AdithI gUMjyA vagara pAtra vagere mukavAM duHpramArjitanikSepAdhikaraNa kahevAya che. (3) sahasA zakitanA abhAvathI paaihana karyAM vagara tema ja vagara pUje jamIna upara keAI vastune rAkhavI sahasAnikSepASikaraNa che. (4) tadna bhuTTIjavuM tene anAbhAga kahe che. kAI visarAi gayelI vastune rAkhI levI anabheAganikSepAdhikaraNa che athavA vagara upayeAganI anyamanaska thaIne keAI vastune kayAMya rAkhavI anAniApAdhikaraNa che. sacAgAdhikaraNanA be bheda che-bhattapAna saMceAjanAdhikaraNa ane upakaraNa sa'caiAjanAdhikaraNa mAM bhatta (AhAra) traNa prakAranAM che-azana, khAdya ane svAdya. tenA pAtramAM athavA meDhAmAM vyaMjana, gALa, phaLa athavA zAka AdinI sAthe sacAga karIne arthAt svAdiSTa manAvavA mATe eka khAdya padArthIne khIjA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 6 s. 9 ajIvAdhikaraNa nirUpaNam 17 sya mAsukajakAranAlAdikasya ca khaNDa-za -zarkarA - marIcAdibhiH saha pAtre - mukhe vA saMyojanaM bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNam / upakaraNasya - upadhervastrAdikasyA'nyairvastrA dikaiH saha saMyojanam upakaraNasaMyojanAdhikaraNam / nisarjanAdhikaraNaM punastrividham, kAyanisargAdhikaraNam -vA nisargAdhikaraNam - manonisargAdhikaraNaJceti / tatra - kAyastha audArikAdi zarIrasya vidhinA svacchandena zastracchedanA'gnijala pravezondandhanAdinA nisarjanam - ujjhana - kArya nisarmAdhikaraNam / vAconisarjanaM 3 zAkhopadezaM vinA preraNaM vA nisargAdhikaraNam / manasazca nisarjanaM zAstropadezAda svAdiSTa banAne ke lie eka khAdya padArtha ko dUsare khAdya padArtha ke sAtha milAnA bhaktasaMyojanAdhikaraNa hai| isI prakAra drAkSA, dADima Adi ke rasa ko yA prAsuka jala evaM kAMjI Adi ke pAnI ko khAMDa, zakkara, kAlImirca Adi ke sAtha pAtra meM yA mukha meM milAnA pAnasaMyojanAdhikaraNa hai / tAtparya yaha hai ki bhojya athavA peya padArthoM ko susvAdu banAne ke vicAra se Apasa meM milAnA bhaktapAna saMyojanAdhikaraNa hai| upakaraNa - upadhi-vastra Adi ko anya vastra Adi se milAnA upakaraNa saMyojanAdhikaraNa hai / nisargAdhikaraNa tIna prakAra kA hai- kAryanisargAdhikaraNa vacanafrefdhakaraNa aura manonisargAdhikaraNa audArikAdi zarIrakA svacchanda vidhi se zastra dvArA chedana karake Aga meM praveza karake jala meM praveza karake yA phAMsI lagAkara tyAga karanA kAryAnasargAdhikaraNa hai / zAstropadeza ke vinA preraNA karanA vacananisargAdhikaraNa hai aura khAdya padArthanI sAthe bheLavavA bhattaye janAdhikaraNa che evI ja rIte drAkSa, dADama AdinA rasane athavA prAsuka jaLa ane kAMjI AdinA pANIne khAMDa. sAkara, marIyA vagerenI sAthe pAtramA athavA mukhamAM bheLavavu' pAna saMcA janAdhikaraNa che. tAtparya e che ke bhAjana athavA peya padArthAne susvAdu anAvavAnA vicArathI ApasamAM bhegA karavA uttapAna saMcAjanAdhikaraNa che. G552-5dhi-vastra Adine anya vajra AdithI bhegA karavA upakaraNa sayAjanAdhikaraNa che nisarvAdhikaraNa traNa prakAranAM de-kAnisargAdhikaraNa, vacananisargAdhikaraNa ane maneAnisarvAdhikaraNa audArika Adi zarIranuM svacchanda vidhithI zAstra dvArA chedana karIne, agnimAM praveza karIne, jaLamAM praveza karIne athavA phrAMsI upara caDhIne tyAga karavA kAyanisarvAdhikaraNa che. zAsropadeza vagara preraNA karavI vacana nisarvAdhikaraNa che ane zAztrApadeza vagere karave maneAnisarvAdhikaraNa che, ta0 13 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre kate preraNaM manonisargAdhikaraNam ucyate / atra bahiryApArApekSayA zarIrAdInAm ajIvanisargAdhikaraNatvamuktam , jIvAdhikaraNe cAramanaH parispando'ntaHpariNAma rUpo vodhyaH / mUlaguNanirvartanAdhikaraNe'vasthAna mAtra teSAmavaseyamitivizeSo 'vagantavyaH / uktazca sthAnAGge 2 sthAne 60 sUtre-NivyattaNAdhikaraNiyAceya, saMjoyaNAdhikaraNiyA ceva' iti / nirbartanAdhikaraNikI caiva-saMyojanA dhikaraNikI caiva, iti / uttarAdhyayane 25 adhyayane 14 gAthAyAzcoktam-'Aie nikkhivejjA' iti, Adike nikSipet-iti / tatazcAdau uttarAdhyayane 24 adhyayane 21-23 gAthAsu coktam-'pavattamANaM-' iti, pravata mAnamiti // 9 // mUlam-mahAraMbha pariggaha-mAyappAraMbha pariggahasahAvamavattaM nAraya-tiriya-maNussANaM // 10 // . chAyA-mahAramma parigraha mAyA-'lpArammaparigraha svabhAvamArdavatvaM nArakatiryagmanuSyANAm // 10 // zAstropadeza ke vinA preraNA karanA manonisargAdhikaraNa hai| ___ yahAM zarIra Adi bAhya vyAyAra kI apekSA se ajIvAdhikaraNa kahA gayA hai| aura AtmA kA parispanda jo Antarika pariNAma hai, jIvAdhikaraNa meM parigaNita hai| mUlaguNanirvasanAdhikaraNa meM inakI avasthiti mAtra hI abhipreta hai / sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAna ke 60 veM sUtra meM kahA hai-'nirvartanAdhikaraNikI aura saMyojanAdhikaraNikI / ' uttarAdhyayana ke 25 veM adhyayana kI gAthA 14 meM kahAM hai-'Aie nikkhivejjA' tathA uttarAdhyayanasatra ke 24 veM adhyayana meM gAthA 21-23 meM kahA hai-'payattamANaM' arthAt pravarttamAna // 9 // sUtrArtha-'mahArambhapariggaha' ityaadi| mahAraMbha, mahAparigraha, mAyA alpAramma-parigraha aura svabhAva kI ahIM zarIra AdinA bAhya vyApAranI apekSAthI achavAdhikaraNa kahevAmAM AvyuM che ane AtmAnA parispada je Atarika pariNAma che, jIvAdhikaraNamAM pariNata che. mULaguNanirvattAdhikaraNamAM emanI avasthiti mAtra ja abhipreta che. sthAnAMgasutranA dvitIya sthAnanA 60mAM sUtramAM kahyuM che-nirvattAdhikaraNIkA ane saMyejanAdhikaraNikI "uttarAdhyayananA 25mAM adhyayananI gAthA 14 mAM hyaM cha-'Aie' nikkhivejjA' tathA uttarAdhyAnasUtranA 24 mA adhyayanamA mAyA 21-23mA huMche-'pavattamANaM' arthAta prapattamAna 6 // 'mahArambha pariggaha' tyahi satrArtha-mahAraMbha, mahAparigraha mAyA, a5AraMbha-parigraha ane zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA niyukti TIkA a. 6 sU.10 karmabandhAsravaH sarvAyuSAmAsravatvam 99 tattvArthadIpikA-pUrva tAvat sAmmarAyikakarmAsravahetutvena jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNazca prarUpitam , sampati-karmabandhAstravastAvat-sarvAyuSAmAtra patipAdayitumAha-'mahAraMbha' ityAdi / mahArambho nairyikaayug-stirygaayusso| manuSyAyuSazca bandhahetubhUta Asravo bhavatIti, tatra-bhogabhUmijAtAnAM zIlavatavihInatvamapi saudharmezAnaparyantadevAyuSo bandhakaM bhavatIti, evaM-kecidalpArambhaparigrahA api-anyadupacArasahitA nArakAdigati prApnuvanti // 10 // tasvArthaniyuktiH-pUrva tAvat sAmparAyikakAsabahetutvena jIvAdhikaraNam-ajIvAdhivaraNazca samapaJca prarUpitam, sammati karmabandhAsravastAvat mRdutA narakAyu, tithaMcAyu aura manuSyAyu ke kAraNa hai // 10 // tattvArthadIpikA--pahale kahA jA cukA hai ki sAmparAyika Atraya kA kAraNa jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa hai, aba vibhinna AyuSyoM ke Asrava ke kAraNoM kA pratipAdana karate haiM mahAramma narakAyukA, tiryaMcAyu kA aura manuSyAyukA Atraya arthAta bandhakA kAraNa hai| bhogabhUmi meM utpanna manuSyoM aura tiryaMcoM kI apekSA zIla-vratavihInatA bhI saudharma aura aizAna devaloka taka devAyu kA kAraNa hotI hai| arthAt bhogabhUmi ke jIva zIla yA vratakA pAlana na karake bhI devAyu kA bandha karate haiM, magara prArambha ke do devalokoM meM hI utpanna hote haiN| koI-koI alpArambhI aura alpaparigrahI hote hue bhI anya kAraNoM se narakagati Adi ko prApta karate haiM // 10 // tattvArthaniyukti--sAmparAyika karma ke Asrava ke kAraNa jIvAdhi. svabhAvanI mRdutA, narakAyu, tiryaMcAyu ane manuSpAyunA kAraNa che 10 tatvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvI gayuM ke sAmparAyika AsavanuM kAraNa chavAdhikaraNa ane achavAdhikaraNa che, have vibhinna AyuSyanA AsavinA kAraNenuM pratipAdana karIe chIe mahAraMbha narakAyune, tiryaMcAyune ane manuSyAyunA Asava arthAta banuM kAraNa che. bhegabhUmimAM utpana manuSya ane tiya ce nI apekSA zIla- vrata vihInatA paNa saudharma ane IzAna devaleka sudhI devAyunuM kAraNa che arthAta bhegabhUminA jIva zIla athavA vratanuM pAlana nahI karIne paNa devAyane badha kare che paraMtu prAraMbhanA be devalokamAM ja utpanna thAya che. kaIkaI apAraMbhI ane aparigrahI hovA chatAM paNa anya kAraNothI narakagati Adine prApta kare che. 15 tatvArthaniryukita -sAmparAyika AavanA kAraNa chavAdhikaraNa ane zrI tatvArtha sUtra 2
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthastre sarvAyuSAmAna patipAdayitumAha-'mahArambha pariggahamAyappAraMbhaparigaha sahAyamahavattaM nArayatiriyamaNussANaM' iti| mahArambha parigrahamAyA'lpArambhaparigrahasvabhAvamArdavatvaM nArakatiryamanuSyANAm , tatra-mahArambhoyatrAdirUpaH, mahAparigrahaH-bahukSetravAstudhanadhAnya hiraNyAdirUpo nArakAyuSo bandhahetubhUta Asravo bhavati, tathA-mAyA kapaTarUpA, tiyagyonikA''yuSo bandha hetubhUta sravo bhavati, evam-alpArammA-'lpapaggrihaH svabhAvamAdevazca manu dhyAyuSo bandhahetubhUta Asravo bhavatIti saMkSepaH // 10 // mUlam-sarAgasaMjama, saMjamAsaMjamAINi devassa // 11 // chAyA-sarAgasaMyama saMthamAsaMyamAdIni devasya // 11 // karaNa aura ajIyAdhikaraNa kA vistAra pUrvaka prarUpaNa kiyA jA cukA hai| aba sabhI AyuSyoM ke Akhava kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM mahArambha-parigraha, mAyA, alpArambha-parigraha aura svabhAva kI mRdutA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu ke Asrava kA kAraNa hai| baDe-baDe yantra, kArakhAne Adi calAnA mahAramma kahalAtA hai| kSetra, vAstu, dhana, dhAnya hiraNya Adi kI bahutAyata honA mahAparigraha hai| ye donoM narakAyu ke Arava arthAt bandha ke kAraNa haiN| mAyA arthAt kapaTa tiyacAyu ke bandhakA kAraNa hai| algArambha alpaparigraha aura svamAva kI mRdulA manuSyAyu ke bandha kA kAraNa hai // 10 // sUtrAthe-'sarAga saMjama saMjamAi' ityAdi / sarAgasaMyama tathA saMghamAsaMyama Adi devAyu ke Asrava ke hetu haiN| achavAdhikaraNanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvI gayuM che. have badhAM AyuSyanA AsravanuM pratipAdana karavA mATe kahe che mahArabha-parigraha mAyA, aparaMbha-parigraDa ane svabhAvanI mRdutA, narakAyuM, tiryaMcAyuM ane manuSyAyunA AsravanA kAraNa che. moTA moTA yaMtre, kArakhAnA vagere calAvavA maha raMbha kahevAya che. kSetra vAstu dhana, dhAnya hiraNya AdinI vipUlatA hevI maDAparigraha che. A bane narakAyu Asrava arthAt bandhanA kAraNa che. mAyA arthAta kapaTa tiryaMcAyunA bandhanA kAraNa che. alpAraMbha, aparigraha ane svabhAvanI mRdutA manuSpAyunA bandhanA kAraNa ke 10 'sarAga saMjamamaMjamAsaMjamAI' tyAha sutrArtha-sarAgasaMyama tathA saMyamasaMyama Adi devAyunA AvanA tu che. // 11 // zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a. 6 ru. 11 devAyumAsravanirUpaNam 101 tatvArthadIpikA-pUrvavatre nAraka'yugAM karmabandhahetubhUtA mahArammamahAparimahAdaya AmrapAH pratipAditAH sammati devAyuSa AtravAn patigAdayitumAha'sarAgasaMjama saMjamAnamAINi devasma' iti / sarAgaH saMjAlana kaSAva stena sahitaH sarAga svasya saMyamA, samyagjJAnapUrvikA viratiH saMyamAsaMyamo deza viratirUpaH AdipadAt-akAmanirjarAbAlatapasograhaNam etAni pUrvoktAni devasya-devasanbandhyAyuSa AsravA bhavanti iti bhAvaH / 11 // tasvArthaniyuktiH-pUrvamUtre nArakAghAyuSAM karmavandhahetubhUtA mahArambha-pari grahAdaya AsavAH patipAditAH, sAmprataM-devAyuSaH AtravAn pratipAdayitumAha tatyArthadIpikA-pUrvasUtra meM narakAyu Adi ke bandha ke kAraNa mahArambha mahAparigraha Adi varNita kiye gaye haiN| aba devAyu ke AsravoM kA pratipAdana karate haiM sarAgasaMyama tathA saMghamAsaMyama (dezasaMyama) Adi devAyu ke pAtraya arthAt bandha ke kAraNa haiN| yahAM rAga kA artha hai saMjvalana kaSAya, usase yukta saMyama sarAgasaMyama kahalAtA hai| samyagjJAna pUrvaka pApa se nivRtta honA saMyama hai| dezavirati ko saMyamAsaMyama kahate haiN| 'Adi' zabda se akAmanirjarA aura bAlatapakSA grahaNa karanA cAhie ye saba devAyu ke Asrava haiM arthAt bandha ke kAraNa haiM / 11 // tattvArthaniyukti--pUrvasatra meM naraka Adi AyuSyoM ke bandha ke kAraNoM-AsravoM kA pratipAdana kiyA gayA arthAt yaha batAyA gayA hai ki mahArambha Adi narakAyu mAdikAraNa hai, aba devAyu ke AstrayoM kA pratipAdana karate hai -- tatva rthadIpikA-pUrva sUtramAM naka AdinA bandhanA kAraNe mahAraMbha mahAparigraha AdinuM varNana karavAmAM AvyuM che. have devAyunA AstranuM pratipAdana karIe chIe sarAgasaMyama tathA saMyamasaMyama (dezasaMyama) Adi devAyunA astrAva arthAta bandhatA kAraNa che ahIM rAgane artha che saMjavalana-kaSAya, tenAthI yukta saMyama saragasaMyama kahevAya che samyajJa napUrvaka pApathI nivRtta thavuM saMyama che. dezaviratine saMyamasaMyama kahe che -Adi zabdathI akAmanirjarA ane bAlatapa levA joIe A badhAM devAyunA A ava che arthAt bandhanA kAraNa che 11 tatvArthaniryukita-pUrvasUtramAM naraka Adi AyuSyanA kAraNe-AjavenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM arthAt e batAvAyuM ke mahAraMbha Adi narakAyu AdinA kAraNe che, have devAyunA AsanuM pratipAdana karIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D tattvAryasUtra 'sarAgasaMjama saMjamAsaMjamAINi devasta' iti| sarAgasaMvama-saMyamAsaMyamAdIni devasya tatra-rAgaH saMjvalanakaSAyaH tena sahitaH-tatsahavartIcA sarAgaH tasya saMyamaH, saMyamana-saMyamaH, samyagjJAnapUrvikA viratiH hiMsA'nRtAdibhyaH pAvabhyo ni tiriti yAvat , saMyamAsaMyamo dezaviratirUpa-aNuvrata mityrthH| AdizabdAt-akAmanirjarA-bAlatapasograhaNam , tatrA-jhAmanirjarAnAma-kAma: icchA, nirjarAkarmapudgalAnAmAtmapadezataH parizaTanam- pRthagmayanam , kAmena icchayA tadayopayogapUrvaka svecchayA yA nirjarA-sA kAmanirjarA, na kAmanirjarA-kAmanirjarA, iyazca parAdhInatayA-kasyA'pyanurodhena vA'kuzalasthAnAnivRtyA''hArAdi sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama Adi devAyu ke baMdha ke kAraNa hai| vahAM rAga kA artha saMjvalana kaSAya hai / usase yukta yA usake sAtha jo saMyama ho vaha sarAgasaMyama hai| saMyama kA Azaya hai samyagjJAnapUrvaka virati-nivRtti arthAt hiMsA asatya Adi pApoM kA tyAga / saMyamA saMyama dezavirati yA aNuvratarUpa hai| sUtra meM prayukta 'Adi' zabda se akAmanirjarA aura bAlatapa kA grahaNa hotA hai| ___kAma arthAt icchA, nirjarA arthAt karmapudgaloM kA AtmapradezoM se khiramA-pRthaka honA / icchApUrvaka, upayoga ke sAtha jo nirjarA kI jAtI hai, vaha kAmanirjarA kahalAtI haiN| jo kAmanirjarA na ho yaha AkAmanirjarA / yaha akaamnirjr| parAdhInatApUrvaka athavA kisI ke Agraha se azubha sthAna se nivRtta hone yA AhAra AdikA niroSa hone se hotI hai| sarAgasaMyama ane saMyamasaMyama Adi devAyunA bandhanA kAraNe che atre rAmane artha saMjavalana kaSa ya che tenAthI yukta athavA tenI sAthe je saMyama thAya te sarAga saMyama saMyamane Azaya che-samyagajJAnapUrvaka viratinivRtti, arthAt hiMsA asatya Adi pApa.ne tyAga saMyamasaMyama deza virati athavA aNuvrata rUpa che sUtramAM prayukata Adi zabathI akAmanirjarA ane bAlatA samajavAM. kAma arthAt IcchA nirjarA arthAt karma pudgalenuM Atma pradezathI kharI paDavuM-judA paDavuM. IcchApUrvaka, upayegAnI sAthe je nirjarA karavAmAM Ave che te kAmanija kahevAya che. je kAmanirjarA na hoya te akAmanirA A akAmanirjarA parAdhInatApUrvaka athavA koInA AgrahathI azubha sthAnathI nivRtta thavAthI athavA AhAra Adine nirodha karavAthI thAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.6 sa. 11 devAyumAsavanirUpaNam 103 nirodhena ca bhvti| bAlasya-mRdasyA'tatve tatvA'bhinivezavRttasya tapaH bhRgupAtajalamavezA'gnipavezAdi bAlatapaH sarAgasya, etAni pUrvoditAni devasya devasambadhyAyuSo devAyunibandhasyA''savA bhavanti, etairdevAyurvandho bhavatIti bhaavH|suu.11|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallama-masiddhavAcaka-pazcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlabativiracitasyA zrI dIpikA-niyuktivyAkhyopetasya "tatvArthasUtrasya" SaSTho'dhyAya: samAptaH / 6 // cAla arthAt mUDha jIva kA tapa bAla napa kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki kutatva ko tatva samajhane vAlA koI ajJAnI puruSa Upara se giratA hai, jalasamAdhi yA agnisamAdhi letA hai, usakA yaha kRtya bAlatapa kahalAtA hai| ye sava devAyu ke Asrava haiM arthAt bandhake kAraNa hai // 11 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "tatvArthasUtra" kI dIpikA-niyukti vyAkhyA kA chaThA adhyAya samApta // 6 // bAla arthAta muDha jIvanuM tapa bAlatapa kahevAya che. tAtparya e che ke kutatvane tarata samajanAra koI ajJAnI purUSa uparathI nIce pachaDAya che, jaLasamAdhi athavA agnisnAna kare che tenuM AvuM kRtva bAlatapa kahevAya che A badhAM devAyunA Asava che arthAt bandhanA kAraNa che 11 jainAcArya janadharmadivAkara zrI pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "tatvArthasUtra'nI dIpikA-niryukti vyAkhyAne chaTho adhyAya samApta dA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 tattvAryasUtre atha saptamo'dhyAyaH mUlam - Asavaniroho saMvaro // 1 // chAyA - 'AkhavanirodhaH saMvaraH // 1 // tatvArthadIpikA - SaSThA'dhyAye tAvad 'jIvA'jIvA ya baMdho ya puSNaM pAvAsahI tahA / saMvaro jijjarA mokkho saMtee tahiyA nava' ? ityutarAdhyayana sUtrokta jIvAdi navatatkheSu kramapAptasya SaSThasya Akhavata svastha prarUpaNaM kRtam, sampati - kramamAptaM saptamaM saMvaratvaM prarUpayituM saptamAdhyAyaM prAramamANAH prathamaM saMvara tatvasya lakSaNamAha-'Asavaniroho saMvaro' iti / Azravanirodha:Azravasya mithyAtvA ca minatra karmAdAna hetubhUtasya nirodhaH saMvaraNaM saMvara ucyate / sa ca saMtra dvividhaH, dravyasaMvarI - bhAvasaMvaratha, dravyasaMvarastathAvidhadravyeNa masRNamRtikAdinA salilopari tarannaukAdeH satata pravizabhIrArNA nirodhanaM dravyasaMvaraH, sAtavAM adhyAya ( saMvara tatva kA vivecana ) sUtrArtha - - ' Asava niroho baroM' ityAdi / Asrava kA nirodha honA saMvara hai // 1 // tatvArthadIpikA -- pUrva sUtra meM krama prApta chaThe Asrava tasya kA chaThe adhyAya meM nirUpaNa kiyA gayA / aba sAtaveM tatva saMvara kA vivecana karane ke liye sAtaveM adhyAya ko prArambha karate hue sarva prathama saMvara kA lakSaNa kahate haiM - mithyAttatvAdi navIna kamoM ke Agamana ke kAraNa bhUta Asatra kA nizedha ho jAnA saMvara kahalAtA hai / saMvara do prakAra kA hai - dravyasaMbara aura bhAvasaMbara | kisI cikanI miTTI Adi dravya ke dvArA jala para tairatI huI naukA Adi meM nirantara sAtamA adhyAya ( saMvara tattvanuM vivecana 'Asava niroso saMvaroM' ityAhi sAtha masatranA nirAdha thave savara che tavAdI pakA-pUrva sUtramAM kramaprApta cheThAM adhyAyamAM AsA tatvanuM vivecana karavAmAM AvyuM have sAtamuM tattva savaratu. vivecana karavA mATe sAtamAM adhyAyanI zarUmAta karavAnI sAthe sava prathama sa varanuM' lakSaNa kahIe chIe-mithyAtvAdi navIna karmonA AgamananA kAraNabhUta AsavanuM aTakI javu. saMvara kahevAya che. savara e prakAranAM che-dravyasavara ane bhAvasa vara keI cikaNI ATI smAdi dvavya dvArA, pANInI sapATI upara taratI naukA AdimAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Com 30 dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 1 saMvarasvarUpanirUpaNam 105 mAvataH-samyaktvasamiti gupti prabhRtibhirAtmarUpanaukAyAM pravizatva.masAlalAnA nirodhanaM bhAvasaMvaraH sa ca samyaktvAdi bhedaiviMzatividhaH, samiti guptyAdibhedaiH saptapaJcAzadvidhaH iti saMkalana yA saptasaptatividho bhAvasaMbaro bhavatIti, sa ca zahitAdibhedaiH saptasaptati iti / tathA coktam-'bAzrayo mavahetuH syAtsararo mokSakAraNam / itIpamAhitI sRSTi ranyadasyAH prapaJca m' iti // 1 // tatvArthaniyuktiH-pUrva jIvAdi SaT tathA nirUpitA, sampati saptamaM saMdara tatyaM prarUpayitumAha-'Asavaniroho saMgharo' iti samanirodhaH-Azrayanti jJAnAvaraNAdikamaSTavidhaM karma yaiste-AzravAH, karmaNAM pravezamAyAH teSAM saMvaraNaM sthaganaM saMvara ucyate sa dvividhaH-dezataH sarvatazva, tatra dezataH saMvaraH samyagdRSTi. praveza karane vAle jala ko rokanA dravya saMbara hai| aura samyaktva samiti gupti Adi dvArA AtmA rUpI naukA meM praviSTa hote hue karma rUpI jalakA nirodha karano bhAvasaMbara hai yaha bhAvasaMbara samyaktya Adi ke bhedoM se sattAvana prakAra kA hotA hai isa prakAra saba milA. kara bhAvasaMvara ke satahattara (77) bheda hote haiM // 1 // tattvArthaniyukti--pUrva sUtra meM chaThe adhyAya taka anukrama se jIva Adi chaha tatvoM kI prarUpaNA kI gaI / aba Asrava nirodha rUpa saMbara tattva kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM jinake dvArA jJAnA. varaNa Adi ATha prakAra ke karmoM kA AzravaNa-Agamana hotA hai, jo karmoM ke praveza ke mArga hai inakA nirodha ho jAnA arthAt inakI pravRtti ruka jAnA saMbara hai / tAtparya yaha hai ki AtmA ke pariNAma se kamoM ke upAdAna (grahaNa-Agamana) kA abhAva hotA hai usa Atma nirantara praveza karavAvALA jaLane rokavuM dravya saMvara che ane samyakatva samiti gupti Adi dvArA AtmArUpI naukAmAM praviSTa thatAM karmarUpI jaLano niSedha kare bhAvasaMvara che. A bhAvasaMvara samyaktva Adi bhedothI vIsa prakAranA hoya che tathA samiti gupti AdinA bhedethI sattAvana prakAranA hoya che A rIte badhAM maLIne bhAvasaMvaranA sItera bheda thAya che tatvArthaniyukita-pUrvasUtramAM chaThA adhyAya sudhI anukramathI jIva Adi cha tanuM vivecana karavAmAM AvyuM have Asava-nirodharUpa saMvara tatvanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe-jemanA dvArA jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA kamenuM AsavaNa-Agamana thAya che, je karmone praveza mAge che. ene nirodha thaI ja arthAta emanI pravRtti baMdha thaI javI e saMvara che tAtparya e che ke AtmAnA je pariNAmathI kamenA upAdAna (grahaNa-Agamana) ne ta014 zrItatvArtha sUtra:2
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 tatvArtha sUtre 9 nAmaNuvatinAM ca bhavati / sarvataH saMvarastu mahAvratinAM bhavatIti / punazca saMvaro dvividhaH dravyasaMvaraH bhAvasaMvarazca / tatra dravyasaMvaraH naukAdau pravizajjalanirodhArya tacchidrasya masRNamRttikAdinA saMvaraNam bhAvasaMvarazca - Atmani pravizatkarmaNAM samyaktvAdibhiH saMvaraNaM nirodhanaM bhAvasaMvara ucyate / sa ca samyaktvAdibhedevividhaH samiti guptyAdibhedaiH saptapaJcAzadvidha iti saMmIlya bhAvasaMvaraH saptasaptatividho bhavati, tathAhi samyaktvam 1 vratapratyAkhyAnam 2, apramAda 3, akaSAya 4, yoganirodhaH 5. prANAtipAtAdi paJcaviramaNam zrotrendriyAdi pazce pariNAma ko saMvara kahate haiM / pUrvokta saMvara do prakAra kA hai dezasaM vara aura sarvasaMvara, dezasaMvara samyagdRSTi jIva ko tathA aNuvratadhArI zrAvakako hotA hai sarvasaMvara pAMca mahAvratadhArI munirAjako hotA hai| phira bhI saMvara do prakArakA hotA hai- dravyasaMvara aura bhAvasaMvara / dravya saMbara vaha hotA hai jo naukA Adi meM Ate hue pAnI ko rokane ke lie usake chidra ko cikanI miTTI Adi dvArA rokA jAtA hai| aura AtmA meM praveza karate hue kamoM ko samyak Adi se rokanA bhAva saMvara hai / vaha bhAva saMvara samyaktvAdi bhedoM se bIsa prakArakA, ATha samiti gupti Adi ke bheda se sattAvana prakAra kA hai, isa prakAra saba milAkara bhAva saMvara ke satahattara bheda ho jAte haiM / ve bheda isa prakAra haiM - samyaktva 1, vrata pratyAkhyAna 2, pravAdakA abhAva 3 kaSAyakA abhAva : yoga nirodha 5, prANAtipAta Adi pAMco se viramaNa honA abhAva thAya che te AtmapariNamanane savara kahe che. pUrNAMkata sa Mvara be prakA ranA che-dezasavara ane sarvasava, dezasa`vara sAmyadRSTi jIvane tathA aNuvratadhArI zrAvakane hAya che. sarvAMsa vara pacamatu vratadhArI munirAjane DAya che te paNa saMvara e prakAranA hoya che- dravyasavara ane bhAvasa vara dravya saMvara te huMya che je naukA AdimAM AvatA pANIne rokavAne mATe tenA chidrane cikaNI mATI Adi dvArA rokavAmAM Ave che ane AtmAmAM praveza karatAM karmane samyaktva AdithI rokavA te bhAva savara che. A bhAvasa'vara samyaktvAdi bhedothI vIsa prakAranA, mATha samiti gupti AdinA bhedathI sattAvana prakAranA, evI rIte badhAM maLIne bhAva suvaranA sityAtara bheda thaI jAya che. A bheda A pramANe che-(1) vrata atyAkhyAna (2) prabhAvanA abhAva ( 3 ) upAyono abhAva (4) yoganirodha (5) prANAtipAta Adi pAMce tethI vizmavu (10) zrotra smAdi pAMca zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 6.1 saMvarasvarUpanirUpaNam 107 ndriyanigrahaNam 15, manovAkAyAnAM vazitvam 18, bhaNDopakaraNAdInAM yatanayA''dAnaM nikSepaNaM ca 19 sUcIkuzAgra mAtra vastunAmapi yatanayA grahaNaM sthApanaM20, ceti viMzati 20 / paJcasamiti 5 trigupti 8 sudhAdidvAviMzati pariSaha sahana 30, dazavidha zramaNadharma 40 dvAdazabhAvanA 52 sAmAyikAdi pazcacAritra 57 sa. pazcAzat evaM sarvasaMkalanayA bhAvasaMvara, saptasaptatividho bhavatIti ||puu0 1 // mUlam-tassa heuNo samii-gutti-dhammAnupehA priishjyaa|| chAyA--tasya hetavaH samiti-gupti-dharmA'nupekSA-parIpahajayAH // 2 // tatvArthadIpikA:-pUrvasUtre zumA'zubhakarmAgamana mArgalakSaNA''sravanirodha 10 zrotra Adi pAMca indriyoM kA nigraha karanA 15, manavacana aura kAyA ko vaza meM rakhanA 18 bhANDorakaraNa Adiko yatanA se uThAnA aura yatanA se hI rakhanA 19, sUI tathA kuza-darbha ke agrabhAgamAtra bhI kisI vastu ko yAtanA se rakhanA aura yatanA se hI uThAnA 20, ye vIsa tathA pAMca samiti 5 tIna gupti 8 kSudhA Adi bAIsa parISahoM ko sahanA 30 daza prakAra kA zramaNa dharma 40 bAraha bhAvanA 52, aura sAmAyika Adi 5 pAMca cAritra 57, isa prakAra sattAvana 57, aise saba milAkara bhAva saMvara ke satahattara 77 bheda hote hai // 1 // sUtrArtha--'tassa he uNo samii' ityaadi| samiti, gupti, dharma, anuprekSA aura parISahajaya, saMvara ke kAraNa hai tatyArthadIpikA--pUrvasUtra meM zubhAzubha kamoM ke Agamana ke mArga Indrine nigraha kara (15) mana, vacana ane kAyAne vazamAM rAkhavA (18) bhANopakaraNa Adine yatanApUrvaka upADavA ane jatanA pUrvaka ja rAkhavA (19) saMya tathA kuza-darbhanA agrabhAga jeTalI kaI paNa vastune yatanA pUrvaka rAkhavI ane tenAthI ja upADavI (20) A vIsa, tathA pAMca samiti (5) 3 guti (8) kSudhA mAhi mAvIsa parISaDAne sahana 4211 (30) 4za prakArane zamaNudharma (40) bAra prakAranI bhAvanA (52) ane sAmAyika vagere pAMca cAritra (57) AvI rIte sattAvana, A badhAM maLIne bhAva saMvaranA sityAttara (77) : thAya hai. // 1 // 'tassa he uNo samii' (yAha sUtrArtha-samiti, gupti, dharma, anuprekSA ane pariSaha saMvaranA kAraNa che para tavAthadIpikA-pUrvasatramAM zubhAzubha AgamananA mArga rUpa zrI tatvArtha sUtra: 2
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvArthasUtra rUpasaMgharasya pratipAditatvena, sammati- taddhetubhUtAni samiti-gupayAdi tapaH paryantAni pratipAdayitumAha-'tassa he ugo' ityAdi / taddhetavaH-tasya pUrvoktAsravavirodhalakSaNasya saMvarasya hetavaH-upAyAH khalu-samiti, gupti, dharmA'nupekSA parIpaha jaya-cAritrANi tapazcete bhavanti / tatra-mampayanaM pANipIDA parihArArtha vartana-pravRttiH samitiH IyA-bhASe-paNA''dAna'ikSepaNA-pariSThApanA rUpApaJcavidhA, saMsArakAraNAdAtmano gopanaM-rakSaNaM gutiH manovAkAyarUpA, bhavArNavAdu ddhRnya deve dranarendra sUryacandrAdivandite pade-sthAne-AtmAnaM dhArayati-sthApayatIti dharmaH, zarIrAdInAM svabhAvAnucintanarUpA'nuprekSA, kSuttapAdi vedanotpattau satyAM pUrvopArjita karmanirjaraNArtha paritaH-samantAt sahanaM rUpa Asrava ke nirodha svarUpa vAle saMbara kA pratipAdana kiyA gayA, aba saMbara ke kAraNa samiti gupti Adi kA pratipAdana karate haiM-- samiti, gupti, dharma anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa saMvara ke kAraNa hai sammakU prakAra se arthAt prANiyoM ko pIr3A na uphje, isa prakAra se pravRtti karanA samiti ke pAMva prakAra haiM-(1) IyaryA (2) bhASA (3) eSaNA (4) AdAnanikSeSaNa aura (5) pariSThApanA / AtmA ko saMsAra ke kAraNoM se gopanA-bacAnA gupti hai| isake tIna bheda hai manogupti, vacanagupti aura kAyagupta / jo saMsAra samudra se pAra karake devendroM narendroM evaM candra-sUryo dvArA candanIya pada para AtmA ko dhAraNa kare vaha dharma hai| vAra-bAra zarIra Adi ke svabhAva kA cintana karanA anuprekSA hai / kSurA tRSA Adi vedanA utpanna hone para pUrvakRta AsavanA nirodha varUpavALA saMvaranuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have saMvaranA kAraNe samiti gupti AdinuM pratipAdana karIe chIe samiti, gupta, dharma, anuprekSA, pariSaha jya, cAritra ane tapa saMvaranA kAraNa che. samyapha prakArathI arthAt prANione pIDA na upaje e prakAre pravRtti karavI samiti che. samitinA pAMca prakAra che-(1) IryA (2) bhASA (3) eSaNuM (4) AdAnanikSepaNuM ane (5) pariThA panA AtmAne saMsAranA kAraNothI gepa-bacAva gupti che enA traNa bheda che-magupti, vacana gupti ane kAyagupti je saMsAra-samudranI pAra jaIne devandro, narendro tathA candra-sUrya dvArA vandanIya paDa para AtmAne dhAraNa kare te dharma che-vAraMvAra zarIra AdinA svabhAvanuM cintana karavuM anuprekSA che sudhA, tRSA AdinI vedanA utpanna thavAthI pUrvakRta karmonI nirjarA mATe temane samabhAvathI sahana zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 2 saMvara hetubhUtasamiti guptyAdini0 109 parISaha svasya jayaH parISahajaya ucyate, caraNaM cAritram caryate'neneti vA cAhi tram, tapazca- tapazcaryA ityete - Asrava nirodha lakSaNasya saMvarasya hetavaH santi // 2 // tatvArthaniyuktiH pUrvaM tAvad AsravanirodhaLakSaNasya saMvarasyoktatvena, sampati tadupAyAn samitigutAdIna pratipAdayitumAha - ' tassa he uNo' ityAdi / taddhetavaH - tasya pUrvoktAsravanirodhalakSaNasya saMvarasya karmAcchidrasaMvaraNasya hetavaH - upAyaH samiti - gupti-dharmA'nuprekSA parISahajaya - cAritrANi tapazca bhavanti / tra - samitiH samyagayanaM sarvajJapaNItajJAnAnusArikhyazceSTA, I bhASAdirUpAH paJcavidhA, samyak kriyA rUpagati hetutvAtsaMvaramAdadhate / gupyate - bhayakAraNAt kAyA diyo galakSaNavyApArAtsaMrakSyate - AtmA'nayA, iti gupti, manovAkkAyabhedena karmo kI nirjarA ke lie unheM samabhAva se sahanA parISahajaya hai / sat AcaraNa ko yA jisake dvArA sat AcaraNa kiyA jAya use cAritra kahate haiM tapazcaryA ko tapa kahate haiN| ye saba Asravanirodha rUpa saMvara ke kAraNa haiM // 2 // tatvArthaniyukti - pUrvasUtra meM saMvara ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai ataeva aba usake kAraNoM kA prarUpaNa karate haiM -- samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISadajaya, cAritra aura tapa ye saMbara ke hetu yA upAya haiN| ina meM sarvajJo dvArA praNIta jJAna ke anusAra gamana bhASaNa Adi pravRtti karanA samiti hai / samiti ke pAMca bheda haiM / ye samitiyAM samyak ghatanA rUpa pravRtti hone ke kAraNa saMvara ko utpanna karatI hai / jisake kAraNa AtmA kA saMsAra ke hetubhUta kAyayoga Adi karavA pariSaddhaya che. sat AcaraNane athavA jenA dvArA sat AcaraNa karavAmAM Ave tene cAritra kahe che. tapazcaryAne tapa kahe che. A maSAM Asrava nirodharUpa savaranA kAraNa che rA tattvAtha niyukita --pUrva sUtramAM svaranA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM. AthI have tenA kAraNeAnuM prarUpaNa karIe chIe samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parIrahulya cAritra bhane taya the savaranA hetu athavA upAya che. AAmAMthI sarvajJa dvArA praNIta jJAna anusAra gamana bhASaNa Adi pravRtti karavI samiti che. samitinA pAMca bheda che. A samitie samyak tanArUpa pravRtti hAvAnA kAraNe saMvarane uttpanna kare che. jenA kAraNe AtmAnA sAMsAranA hetubhUta kAyayeAga Adi vyApArathI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre trividhAH karmAstravaM saMpRNvataH puruSasya guptyAdayaH kAraNAni bhavanti / narakAdigati prapAtadhAraNAt kSamAdidazalakSaNo dharma ucyate / anuprekSaNam-anucintanam anuprekSA'nayA saMvaraH sumAdhyo bhavati / evaM-paritaH samantata ApatitAH kSuslipAsAdayA sahyante iti parISahAH devatiryak manuSyAdikRtA steSAM jayaH samyak sahanarUpaH parISahajayaH / caryate-iti cAritram, caraNaMvA cAritram, aSTavidha jJAnAvaraNAdikarma cayariktIkaraNAt cAritram, sAmAyikAdi paJcavidham / tapyate iti tapaH, napati vA kartAramiti tapaH, dvAdazavidhamanazanAdikam ityete saptavyApAra se gopana-rakSaNa ho, vaha gupti hai| usake tIna bheda hai-manogupti, vacanagupti, kAyagupti, / karma ke Asrava ko rokanevAle puruSa ke lie gupti Adi kAraNa haiN| naraka Adi durgati meM girate hue jIva ko jo dhAraNa kare-bacAve, yaha dharma hai| usake kSamA Adi dasa bheda haiN| bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai| isase bhI saMbara kI sAdhanA meM saralatA hotI hai / isI prakAra bhUkha pyAsa Adi ko samabhAva se sahana karanA parISaha hai| yaha parISaha kabhI svayaM utpanna hote haiM aura kabhI-kabhI deva manuSya-athavA tiryaMca dvArA utpanna kiye jAte hai| unakA jaya arthAt samyaka prakAra se sahana karanA parISahajaya hai| Acaraga karanA yA jisakA AcaraNa kiyA jAya vaha cAritra kahalAtA hai / jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM ke caya (samUha) ko rikta karane ke kAraNa use cAritra kahate haiN| vaha sAmAyika Adi ke bheda se pAMca prakAra kA hai| jo tapA jAya so tapa gepana-rakSaNa thAya te gupti che tenA traNa bheda che--anegupti, vacanagupti, kAyazuti karmane A sUvane rekAvALA purUSa mATe gupti Adi kA raNa che. naraka vagere durgatimAM paDatAM thakA jIvane je dhAraNa kare-bacAve te dharma che tenA kSamA vagere daza bhede che. satata cintana karavuM te anuprekSA che. emAM paNa saMvaranI sAdhanAmAM saraLatA thAya che. evI ja rIte bhUkha tarasa vagerene samabhAvathI sahana karavA te parISaha che. A parISaha koIvAra jAte utpanna thAya che, jayAre kadI, kadI, deva manuSya athavA tiryaMca dvArA utpanna karavAmAM Ave che. temane jaya arthAt sabhyaprakArathI sahana karavuM e parISahajya che. AcaraNa karavuM athavA jenuM AcaraNa karavAmAM Ave e cAritra kahevAya che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmonA caya (samUha) ne khAlI karavAnA kAraNa-tene cAritra kahe che. te sAmAyika AdinA bhedathI pAMca prakAranuM che, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.2 saMlara hetubhUtasamitigupnyAdini0 111 AnanirodhalakSaNasa saMvarasya hetavo bhavanti / tatra-iryAdayaH pazcatamivayA, vividhayoga nirodhakarUpA guptayastisro manoguptyAdayaH, kSamA-mArdavAdayo daza. vidho yatidhamA, anityAdi dvAdaza bhAvanArUpA'nuprekSA, kSutpipAsAdi dvAviMzati parISahANAM dvAdazavidho jayaH, sAmAyikasaMyamAdizvavidhaM cAritram, anazanAdi. vAhya-prAyazcittAdi SaDAbhyantarabhedena dvAdazadidhaM tapo'vagantavyam, sarvecaite samitipabhRti tapaH paryantAH saMgharopAyA yathAkramaM svarUpa-bhedo-pabhedairagre'bhidhAsyante / ___atha samityAdaya stAvatkathaM saMparasyA''srA nirodhalakSaNasya kAraNarUpAH sambhavanti 1 iti cet-atrocyate-rAgadveSapariNativizeSarUpA''gaidrAdhya yA jo kartA ko tapAve so tapa vaha anazana Adi ke bheda se bAraha prakAra kA hai| ye sAtoM Asrava nirodha rUpa saMvara ke kAraNa haiN| IrSA Adi pAMca samitiyAM haiM, tIna yogoM kA nirodha rUpa tIna guptiyAM haiM, kSamA mArdava Adi dasa prakAra ke dharma haiM, anitya Adi bAraha bhAvanAeM-anuprakSAeM haiM kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM kA vijaya hai, sAmAyika Adi pAMca prakAra kA cAritra hai chaha anazana Adi bAgha aura chaha prAyazcitta Adi Abhyantara yo vAraha prakAra kA tapa haiN| samiti se prAraMbha karake tapazcaraNa paryanta sabhI saMbara ke upAyoM kA anukrama se svarUpa bheda aura upabheda batalAte hue Age kathana kreNge| zaMkA-ye samiti Adi AsraSanirodha rUpa saMbara ke kAraNa kisa prakAra hote haiM ? je tapAvI zakAya te tapa athavA je kattane tapAve te tapa te anazana AdinA bhedathI bAra prakAranuM che. A sAte Asava nirodha rUpa saMvaranA kAraNa che. IryA Adi pAMca samitio che, traNa vegenA nirodha rUpa traNa guptio che, kSamAmArdava Adi daza prakAranA dharma che, anitya Adi bAra bhAvanAo anuprekSAo che, kSudhA, pipAsA Adi bAvIsa parISahene vijya che, sAmAyika saMyama Adi pAMca prakAranA cAritra che, cha anazana Adi bAhya ane cha prAyazcitta Adi AvyaMtara, ema bAra prakAranA tapa che. samitithI prAraMbha karIne tapazcaraNa paryanta badhA saMvaranA upAyone anukramathI svarUpa, bheda ane upabheda darzAvatuM thayuM kathana pachIthI karIzuM. zaMkA-A samiti Adi Asavanirodha rUpa saMvaranA kAraNa kevA prakAranA hoya che? zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tatvArtha sUtre vasAyAt manonitra- aihikAmuSmika viSayAbhilAvarahitasya puruSasya mano guptatyA deva na rAgadveSAdimUlakaM karma janiSyate / evaM vAgvyApAraviratasya yathA vihita mAgbhASigaH khalu vAcA'pi guptatvAdeva vAcikamapi abhiyavacanAdihetukaM karma asaMvratasyA'satmalApina iva notpatsyate / evaM- kAyotsargamAjaH parityakta prANAtipAtAdidoSaviSayakaM kriyAkalApasya sAmAyika kriyAkalApa 'nuSThAyinaH puruSasya kAyaguptatvAdeva dhAvana - varaganA pratyupekSitA pramArjitA'vanipradeza paribhramaNadravyAntaragrahaNanikSepaNAdihetukaM kAyikramapi karma nAzliSTaM bhavati, ityevaM samyaG manoyogAditraya nirodhakakSaNAsi sro gumayaH saMvarasya karaNAni samAdhAna- jisa puruSa ne rAga dveSa kI pariNati rUpa ArttadhyAna aura raudradhyAna se apane mana ko haTA liyA hai aura jo iha-paraloka saMbaMdhI viSayoM kI abhilASA se rahita hai, va manogupta hone ke kAraNa rAga-dveSamUlaka karma kA kadha nahIM krtaa| isI prakAra jo vacana saMbandhI vyavahAra se nivRtta ho gayA hai yA zAstravihita vacanoM kA hI prayoga karatA hai aura isa prakAra vacana se gupta hai, vaha apriya asatya vacana ke kAraNa baMdhane vAle karma kA bandha nahIM karatA / isI prakAra jo kAyotsarga kI sthiti meM hai, jisane prANAtipAta Adi viSayaka kriyAoM kA tyAga kara diyA hai, jo sAmAyika kriyA ke anuSThAna meM tatpara hai, vaha kAyagupta hone ke kAraNa dauDane bhAgane, vinA dekhI aura binA pUMjI jamIna meM calane, dUsarI vastuoM ke dharane uThAne Adi kAyika vyApAroM se baMdhanevAle karmoM se bhI yukta nahIM samAdhAna--je purUSe rAga-dveSanI pariNati rUpa AttadhyAna ane raudradhyAnathI peAtAnA manane haTAvI lIdhu che ane je A leka paraleka sa'badhI viSayeAnI abhilASAthI rahita te maneAgupta hAvAnA kAraNe rAgadveSa mULaka kA anya karatAM nathI evI ja rIte je vacana saMbadhI vyavahArathI nivRtta thaI gayA che athavA zAsra-vidgita vacanArA ja prayAga kare che ane evI rIte vacanathI gupta che, te apriya asatya vacananA kAraNe maMdhAnArA kamanA baMdha karatAM nathI. evI ja rIte je kAtsaganI sthitimAM che, jeNe prANAtipAta mAdi viSayaka kriyAone tyAga karI dIdhe che, sAmAyika kriyAnA anuSThAnamAM tatpara che te kAyagupta hAvAnA kAraNe doDavAnA. bhAgavAnA, vagara joe ane vagara pUjelI jamInamAM cAlavAnA, pArakI vastuone rAkhavA-upADavA Adi kAyika vyApArAthI badhAnArA krameAMthI paNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a.7 8.2 saMvara hetubhUtasamitiguptyAdimi0 113 bhavanti / evam-Iyo-mArI SaNA''dAna-pariSTha pan lakSaNAH paJca samitayaH kAyavyApArAnuvidhAyinyA, etAH paJca samitaye'pi gupti sahacaritatvAta tAmirapi saMvaro bhavatyeva iti tAH api pazca samitayaH saMrakAraNAni bhavanti / evaM-kSamA, mArdavA, ''rjana, zaucAnAM yatidharmANAM khalu-anantA'nuvAdhyAdimedasahita krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyANAM nigrahakaraNena saMvarotpAdakatvaM bhavati satya-tyAgA'kiJcanatva brahmacaryANAca yatidharmANAM cAritravarddhakatayA saMvara kANatvaM bodhyam / saMyamasya ca saptadazavidhasya kasyacit prathamavatAntaHpAtitvena kasyacinpunaruttaraguNAntarbhUtatvena saMparakaraNatvaM bhavati / anityA'zaraNAdi. hotaa| isa prakAra samyaka prakAra se yoga kA nirodha rUpa jo tIna guptiyAM haiM, ve saMghara kA kAraNa hotI haiN| __isI prakAra ryAmamiti, eSaNAsamiti, AdAnasamiti aura pariSThApana samiti, jo kAyika vyApAra se sambandha rakhatI hai, tIna guptiyoM se sahacarita hone ke kAraNa saMvara kA kAraNa hotI haiN| isI prakAra kSamA, mArdava, Arjava aura mukti-nilo bhatA (zauca) ye cAra dharma kramazaH krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM kA nigraha karanevAle haiM, ataeva saMbara ke janaka hai tathA satya, tyAga, akiMca natva aura brahmacarya dharma cAritra ke varddhaka haiM ataeva ve bhI saMbara ke kAraNa hote haiM, saMyama dharma ke satraha bheda haiM / una meM se koI prathama brata ke antargata hai aura koI uttara guNoM meM antarbhUta hai| ataeva vaha bhI saMvara kA kAraNa hotA hai / anityatva, azaraNatya yukata hete nathI. AvI rIte samyapha prakArathI yeganA nirodharUpa je traNa guNie che te saMvaranA kAraNarUpa hoya che evI ja rIte Isamiti, bhASA samiti, eSaNA samiti AdAna nikSepasamiti ane pariSThApana samiti, je kAyika vyApArathI saMbaMdha rAkhe che, traNa guptiothI sahacarita hevAnA kAraNe saMvarane kAraNa hoya che. AvI ja rIte kSamA, mAva, Arjava ane mukita zAca-nirlobhatA A cAra dha kramazaH krodha mAna, mAyA ane lebha 5SAnA nigraha karanAraNa che AthI saMvaranA pitA che tathA satya tyAga, akiMcana ane brahmacarya dharma cAritranA vardhaka che AthI teo paNa saMvaranA kAraNa che. saMyama dharmanA sattara bhela che. temAMthI koI bheda prathama vratanI atargata che ane koI uttara guNemAM antabhUta che, AthI te paNa saMvaranuM kAraNa gaNAya. aniyatva, azaraNatva Adi anuprekSAo paNa saMvaranA kAraNa che ane ta0 15 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthastre bhAvanArUpAnupekSAyA api saMcarahetutvam-uttaraguNAnuvidhAyitvaJca bhavati / evaMmutpipAsAdi dvAviMzati parIpahANAM vijayo'pi saMdarakAraNaM bhvti| evaM-dvAdara vidhaM tapo'pi-uttaraguNAnta:pAtitayA saMgharamAviSkaroti / evaM-prANAtipAta. mRSAyAdA'dattAdAna-maithuna-parigraha-rAtribhojanAni saMzleSa vizeSAhita kAlu vyasya puruSasya karmAvakAraNAni bhavanti tebhyo viramaNena karmAsravanirodho bhavati, tasmAta-pANubratAnA mapi saMvarakaraNatvaM vartate, AdhAkarmAdi paribhogahetukaM karmAstravaNaM bhavati / tatparityAge tu-na sambhavati karmAsraSaNam, tasmAt samityAdi tapAparyantaM sarvameva zaGkAdi doSajAlarahitasamyagdarzanapITha pratibandhaM vartate, ata starArthazraddhAnalakSaNe samyaktve sati na khalu mithyA. Adi anuprekSAeM bhI savara kA kAraNa haiM aura uttaraguNa rUpa haiN| kSudhA pipAsA Adi bAIsa parISahoM ko jitanA bhI savara kA kAraNa hai| bAraha prakAra kA tapa bhI uttara guNoM meM sammilita hone se saMvara ko prakaTa karatA hai| isI prakAra prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha aura rAtri bhojana citta ko kaluSatA vAle puruSa ko karma ke Asrava ke kAraNa hote haiM aura ina pApoM se virakta hone se Asrava kA nirodha hotA hai isa kAraNa pAMcoM bana bhI saMvara ke kAraNa hai| AdhA kama Adi doSoM vAle AhAra Adi kA sevana karane se karma kA Asrava hotA hai| usakA tyAga kara diyA jAya to Asrava nahIM honA arthAt savara ho jAtA hai| isa prakAra samiti gupti Adi pUrvokta mabhI saMbara ke kAraNa bhI hote haiM jaba ki samyagdarzana vidAmAna ho aura samyagdarzana hone para mithyaauttaraguNarUpa che. sudhA pipAsA vagere ba vIza parISahone jItavA e paNa saMvaranA kAraNa che. bAra prakAranA tapa paNa uttaraguNemAM sammilita hovAthI saMvarane prakaTa kare che. evI ja rIte prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, mithuna, parigraha ane rAtribhe jana cittanI kaluSatAvALA purUSane karmanA AsravanA kAraNa hoya che ane A pApothI virata thavAthI Amravano nirodha thAya che. AthI pAMce vrata pazu saMvaranA kAraNa che. Adha karma Adi doSe vALA AhAra AdinuM sevana karavAthI kamane Asrava thAya che. tene tyAga karI devAmAM Ave te Asara thatuM nathI arthAt saMvara thaI jAya che. AvI rIte samiti gupti Adi pUrvokata badhAM saMvaranA kAraNa che. A badhAM saMvaranAM kAraNa tyAre ja hoya che jyAre samyakdarzana vidyamAna hoya ane samyakdarzana zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa.2 saMvara hetubhUta samitiguptyAdini0 15 darzanahetukaH karmAsra ko bhavatIti samityAdayaH saMgharasyA'bhyupAyAH abhyupgmtvyaaH| evamevA'nazanaprAyazcittadhyAnAditapoyuktaH khalu nUnamevA''sravadvAraM saMvRNotIti bhaavH| tathAcai-jAni samiti-gupti-dharmA'nuprekSA-parISahajaya cAritra-tapAsi karmAsravatirodhalakSaNasaMvarakAraNAni bhavanti / uktazcasthAnAGge prathamavRttisthAne-'samaI guttI dhammo' aNupehaparIsahA carittaM ca / sattAvannaM bheyA' paNatiga bheyAI sNvrnne-19|| iti, samiti-1 gupija2 dharmoM 3 'nuprekSA-4 parIpahA-5 zcAritra-6 ca / saptapazcAzadmedA: paJcatriMzabhedAH saMparaNe // 1 // iti / 'uttarAdhyayane triMzadadhyayane SaSThagAthAyA roktam-'evaM tu saMjayassAvi paavkmmniraasve| bhavakoDIsa ciyaM kammaM tavasA nijjaissaha // 3 // iti evaJca saMyatasyApi pApakarmanirAstravaH / bhavakoTI sazcitaM karma tapasA nirjariSyati'-iti // 2 // darzana hetuka karmakA Asrava ruka jAne se bhI saMbara hotA hai| tAtparya yaha hai ki anazana prAyazcitta dhyAna Adi tapoM se jo yukta hotA hai, vaha nizcaya hI AsravahAroM kA nirodha karatA hai| isa kAraNa ye samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa, karmoM ke Asrava ke nirodha rUpa saMvara ko utpanna karate haiN| sthAnAMgasUtra ke prathama vRttisthAna meM kahA hai-samiti, gupti, dharma, anuprekSA aura cAritra ye saMvara ke sattAvana bheda hote haiM // 1 // uttarAdhyayana ke tIsaveM adhyayana kI chaThI gAthA meM bhI kahA hai'isa prakAra saMyamavAn puruSa pApa karmoM ke Asrava se rahita ho jAtA hai aura tapazcaraNa ke dvArA koTi-koTi bhavoM meM upArjita karmoM kI nirjarA ho jAtI hai // 2 // hAvAthI mithyAdarzana hetuka kamane Azvava rekAI javAthI paNa saMvara thAya che. kahevAnuM e che ke anazana prAyazcitta dhyAna Adi tapathI je yukta hoya che te nizcayapaNe ja AsravadvAno nirodha kare che. A kAraNathI A samiti, guti, dharma, anuyA, parISahajA, cAritra ane tapa karmonA AsavanA aTakAva rUpa saMvarane ujana kare che sthAnAMgasUtranA prathama vRtti sthAnamAM kahevAmAM AvyuM che-samitigupta, dharma, anuprekSA ane cAritra A saMvaranA sattAvana bheda thAya che tenA uttarAdhyAyananA trIsamA adhyayananI chaThI gAthAmAM paNa kahyuM che-A prakAre saMyamavAna purUSa pApakarmonA AzvavathI rahita thaI jAya che ane tapazcaryA dvArA kaTi-keTi bhamAM upAjita karmonI nirjarA thaI jAya che parA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre mUlam - samiio paMca, IriyA - bhAsA - esaNA- AyANanikkhevaNA parivaNiyA bheyao // 3 // chAyA - 'samitayaH paJca, I- maassaissnnaa''daannikssepnn| pariSThApanikA bhedataH 3 / 116 tatvArthadIpikA - pUrvasUtre tAvada - AsA nirodhalakSaNa saMvarasya heturUpANi samiti-gupti-dharmAnuprekSA- parISahajaya-cAritratAMsi proktAni, sampati - tatra prathamopAttAyAH samiteH svarUpaM prarUpayitumAha 'samiIo paMca, IriyA mAsA esaNA AyANanikkhevaNA- paridvAvaNiyA bheyao' iti, samitayaH - mANipIDAparihArArthaM samyagayanarUpAH pazca bhavanti, IrSyA - 1 bhASA - 2 eSaNA - 3 AdAnanikSeNa-4 pariSThApanikA - 5 cetyetAH paJca samitayo jJAtatasya zravaNasya prANipIDAparihArA'bhyupAyA agantavyAH purato jIvarakSArtha yugyamAtrabhUmArga nirIkSaNa gamanam IryA samitiH- 1 sAvadhaparihAra 'samiIo paMca IriyA' ityAdi / sUtrArtha - IrmA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura pariSThApanikA ke bheda se samitiyAM pAMca haiM // 3 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM samiti, gupti, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa ko AsravanizeSa rUpa saMcara kA kAraNa kahA hai| aba ina meM saba prathama ginAI samiti ke svarUpa kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM samitiyAM pAMca haiM - (1) Isimiti (2) bhASAsamiti (3) eSaNA samiti (4) AdAna nikSepaNAsamiti aura ( 5 ) pariSThApanikAsa miti ye samitiyAM tattva ke jJAtA zramaNa ke lie prANiyoM kI pIDA ko 'samiio paMca IriyA' tyAhi sUtrA--iryo. bhASA eSaNA nikSepaNu ane pariSThApanikAnA bhedathI samitie pAMca che gA tattvArtha hI piDA- pUrva sUtramAM samiti gupti, dharma, anuprekSA, priissddjya cAritra ane tapane AsravanirodharUpa 'saMvaranA' kAraNa kahyAM che. have e paikI prathama gacAvelI samitinA svarUpanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe smiti| yAMya che - (1) ryAsamiti (2) bhASAsamiti (3) bhessnnaasamiti (4) AdAna nikSepaNAsamiti ane (5) pariSThApanikAsamiti A samiti tatvanA jJAtAzramaNa mATe prANionI pIDAne bacAvavA mATenA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 3 samitibhedanirUpaNam pUrvakaM niravadya bhASAbhASaNam-bhASAsamitiH 2 gaveSaNA pUrvaka dvAcatvAriMzadoSAn varjayitvA''hArAdigrahaNam eSaNAsamitiH 3 vastra pAtrAdyupakaraNAnA supatilekhita-supramArjitAdi krameNA''dAnanikSepaNam-AdAnanikSepaNA samiti:-4 uccAra-prasravaNAdInAM sthaNDiladoSaparihArapUrvakaM pariSThApanam-pariSThApanikA samitiH-5 artha bhAva:-gacchataH zramaNasya caturhastamAtramArganirIkSaNapUrvaka sAvahitadRSTeH zAntacittasya samyaktayA vijJAtajIvasthAnasvarUpasya-Iyo samitiragantavyA-1 hita-parimitam asandigdhaM satyam-amayAvarjitam-miyaM sandehavanitaM - krodhAdikaSAyAnutpAdakam-du-dharmAvirodhi - dezakAlAvucitaMbacAne kA upAya haiN| (1) jIvoM kI rakSA ke lie sAmane cAra hAtha bhUmi dekhakara calanA Imimiti hai| (2) sAvadha vacanoM kA tyAga karake niravaca bhASA bolanA bhASA samiti hai / (3) bayAlIsa doSa TAlakara gaveSaNA pUrvaka AhAra Adi ko grahaNa karanA eSaNAsamiti hai| (4) vastra pAtra Adi upakaraNoM ko bhalI bhAMti dekhakara aura pUMja kara grahaNa karanA aura rakhanA AdAnanikSepaNAsamiti hai| mala-mUtra Adiko nirjIva bhUmi para dekha-bhAla kara tyAganA pariSThApanikA samiti hai| tAtparya yaha hai-(1) sAdhu jaca gamana kare to cAra hAtha rAstA dekhakara, upayoga pUrNa dRSTi vAlA, evaM zAntacitta hokara jIvasthAnoM ke svarUpa ko samyak prakAra se jAnakara cale, yaha IryAsamiti hai| (2) hitajanaka, parimita, asaMdigdha, satya, IrSArahita, priya, sandeharahita , krodha Adi kaSAyoM kona utpanna karane vAle, komala upAya che (1) chAnI rakSA kAje najara sAmenI cAra hAtha jamInanuM paDi. lehana karIne cAlavuM Isamiti che. (2) sAvadya vacanane tyAga karIne niravA bhASA belavI bhASAsamiti che. 3 beMtAlIza Sa TALIne gaSaNApUrvaka AhAra Adine grahaNa karavA eSaNa samiti che. (4) vasa pAtra Adi upa karaNene sArI peThe jaIne ane pUjyA bAda levA tathA mukavA AdAna nikSepaNa samiti che. maLa-mUtra Adine nirjIva bhUmi upara bArIkAIthI joI tapAsI tyAga kare (nAkhavA) pariThA panikAsamiti che. tAtparya e che ke-(1) sAdhu jayAre gamana kare tyAre cAra hAtha raste, joIne, upagapUrNa dRSTivALA tathA zAtacitta thaIne jIva sthAnanA varUpane samyakArathI jANIne cAle, e iryAsamiti che (2) hitajanaka, parimita, asaMdigdha, satya, IrSArahita, priya, saMdeha rahita dha Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tattvArthakhare hAsyAdirahitaM vaco'bhidhAnam - bhASAsamiti rucyate--2 udgamotpAdanAdi doSa. rahitam -parArthaniSpAditaM samucitakAle AhAragrahaNam-eSaNAsamiti rucyate-3 dharbhIyakaraNagrahaNe samyag vilokya rajoharaNAdinA patilikhya grahaNasthApanam AdAnanikSepagAsamitiH-4 mANinA mavirodhenA'GgamalatyAgaH zarIrasya sthApanazca pariSThApanikAsamiti rucyate-5 ityetAH paJca samitayaH pANipIDA parihArasyA'bhyupAyA avagantavyAH // 3 // tatvArthaniyukti:--'pUrva tAvat-saMkarakAraNabhUtAni samityAdIni moktAni, tatsevanAdeva savarasiddhiH pratipAditA, sampati-karmAsayanirodha dharma se aviruddha, deza-kAla ke anukUla tathA hAsyAdi se rahita vacana bolanA bhASA samiti hai / (3) udagAma aura utpAdana sambandhI doSoM se rahita, dUsaroM ke nimitta banAye hue AhAra ko ucita kAla Ane para grahaNa karanA eSaNA samiti hai| (4) dharmopakaraNoM ko grahaNa karate samaya samyaka prakAra se avalokana karake aura rajoharaNa Adi se pUMja kara grahaNa karanA aura imI vidhi se rakhanA AdAnanikSepaNA samiti hai| (5) kisI bhI prAgI ko kisI prakAra kI pIDA utpanna na ho, isa prakAra zarIra ke mala kA utsarga karanA pariSThApanikAsamiti kahalAtI hai| yaha pAMca samitiyAM prANiyoM ko pIDA se bacAne ke lie upAya haiM // 3 // tattvAniyukti-isase pUrva samiti Adi saMbara ke kAraNa kahe gae haiM aura yaha bhI batalAyA gayA hai ki unake sevana se hI saMghara kI kaSAyone utpanna na karanAra, kamaLa, dharmathI avirUddha dezakALane anukULa tathA hAsyAdithI rahita vacana belavA bhASAsamiti che (3) urdU gama ane utpAdana saMbaMdhI doSothI rahita bIjAne batAvelA AhArane egya samaya thAthI grahaNa kare eSaNa samiti che, dharma upakaraNane grahaNa karatI vakhate samyaka prakArathI avalokana karIne ane rajoharaNa AdithI paMjane levA ane AvI ja vidhithI pAchA mukavA AdAna nikSepaNe samiti che. (5) koI paNa prANIne kaI rIte pIDA na udbhave e rIte zarIranA maLane tyAga kara pariSThApanikAsamiti kahevAya che. A pAMca samitio prANi ene pIDAthI bacAvavAnA upAya che ? tatvArthaniyati-AnI agAu samiti Adi saMvaranA kAraNe kahe vAmAM AvyA ane e paNa sAbita karavAmAM AvyuM ke temanA sevanathI ja zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 . 3 samitibhedanirUpaNam 119 lakSaNasaMvara siddhayarthaM pUrvaM tadgatasamitisvarUpaM marUpayitumAha- samiIo paMca, IriyA - mAsA - esaNA- AyANanikkhevaNA paridvAvaNiyA bheyao' iti / samitaya:- samyagayanarUpAH paJca bhavanti / IrSyA - bhASaiSaNA''dAnanikSepaNapariSThApanikA bhedataH / tathA ca IryAsamitiH, bhASAsamitiH, eSaNAsamitiH, AdAnanikSepaNAsamitiH pAriSTha panikA samitizve yevaM pazca samitayaH - avaga ntavyAH / tatra - AgamAnusAreNa IraNa mIryAM gatipariNAmaH samyagAgamAnusAriNI gatiH IryAsamitirucyate -1 evam eSaNAsamitiH khal - samyag AgamAnusAreNA''hArAde ranveSaNaM - gaveSaNarUpA bodhyA-2 evam samyag AgamAnusAreNA''ddAnaM - grahaNaM, nikSepaH-sthApanam tayoH samitiH pravacanoktena vidhinA sagatAssdAnanikSepaNA samitiH - 4 evam - AhAropadhiyyoccArAderAgamAnusAreNa pariSThApanam pariSThApanikA samiti rucyate-5 'uktaJca ' siddhi hotI hai / aba karmoM ke Amratra ke nirodha rUpa saMvara ko siddhi ke lie una meM se sarvaprathama samitiyoM ke svarUpa kI prarUpaNA karate haiM samitiyAM pAMca haiM- (1) IryAsamiti (2) bhASAsamiti (3) eSaNA samiti (4) AdAnanikSepaNAsamiti aura (5) pariSThA pani kAmamiti / inameM se (1) zAstra patipAdita vidhi se gamana karanA Iyasamiti hai (2) prayojana hone para zAstrAnukUla vacanoM kA prayoga karanA bhASAsamiti hai / (3) Agama ke anusAra AhAra Adi kI gaveSaNA karanA eSaNA samiti hai (4) Agama ke anukUla vidhi se kisI vastu ko rakhanA aura uThAnA AdAnanikSepaNA samiti hai / (5) acinabhUmi dekha- -bhAla kara mala-mUtra Adi kA tyAga karanA pariSThApanikA samiti hai kahA bhI haisaMvaranI siddhi thAya che. have karmAMnA AsravanA nirodha rUpa saMvaranI siddhi mATe temAMthI sarvaprathama samitienA svarUpanI prarUpaNA karIe chIe. samitiyoM yAMya he-(1) ryAsamiti (2) bhASAsamiti (3) ghoSaNA samiti (4) AdAnanikSepaNAsamiti ane (5) pariSThApaniAsamiti AmAMthI (1) zAstrapratipAdita vidhithI gamana karavuM iryAsamiti che. (2) pratyeAjana thathI zAstrAnukULa vacaneAnA prayoga karavA bhASAsamiti (3) bhAgabha anusAra AhAra vagerenI galeSaNA karavI eSaNAsamiti che (4) mAgamana anukULa vidhithI keI vastune mukavI-upADavI AdAna nikSepaNa samiti che. (5) acetabhUmi joi-tapAsIne maLa-mUtra vagerene paraThavavA papinikAsmiti che. pazu - zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - -- tattvAryasUtre 'tadguNa parizuddhayartha-mikSormusIrjagAdati sohain / 'ceSTitukAmasya punaH-samitIH mAjijJast pazca / / 1 // iti dazavaikAlike pazcamAdhyayane prathamodezake tRtIya-caturthastre coktam---- 'puro jugamAyAe pehamANo mhiNcre| vajjito vIyahariyAI pANeya dagamaDiyaM // 1 // ovAyaM visamaM khANuM vijjalaM privjje| saMkameNa na gacchijjA vijjamANe parakkame // 2 // iti 'cAritraguNa kI vizuddhi ke lie arhanta bhagavazanne sAdhu ke lie tIna putiyoM kA pratipAdana kiyA hai, kintu jaba kisI prakAra kI pravRtti karanI ho taba usake lie pAMca samitiyoM kA kathana kiyA hai / / dazavakAlikasUtra paMcama adhyayana ke prathama uddezaka kI gAthA tIsarI aura cauthI meM kahA hai-- 'sAmane cAra hAtha-yugaparimita-bhUmi kA nirIkSaNa karatA huA aura bIja tathA haritakAya kI rakSA karatA huA tathA dIndriya Adi prANiyoM ko, sacitta jala evaM mRtta kA ko pacAtA huA cle|1|| ___'gaDahA ubaDakhAvaDa, DhUMTha aura kIcaDa se bce| dasarA marga ho to saMkrama-mArga se gamana na kare arthAta aise mArga se na jAve jise pAra karane ke lie patthara, iMTa, yA lakkaDa Adi rakkhA ho aura uma para pAMva rakhakara gamana karanA paDe ||2|| cAritraguNanI vizuddhi kAje ahaMta bhagavAne sAdhu mATe traNa guptionuM pratipAdana karyuM che. paraMtu jayAre ke I prakAranI pravRtti karavI hoya tyAre tenA mATe pAMca samitie kahevAmAM AvI che dazavaikAlika sUtranA pAMcamA adhyayananA prathama uddezakanI gAthA trIjI ane cothImAM kahyuM che 'sAme cAra hAtha-yugaparimita-bhUminuM nirIkSaNa karate thako, ane bIja tathA lIletarInI rakSA karato thake tathA hIndriya Adi prANionI, saceta pANI tathA saceta mATInuM rakSaNa karatA karate cAle che? "khADo, khADA TekarA, ane kAdavathI bace. bIje mAga hoya te sAMkaDA mAgathI gamana na kare arthAta evA mArgathI na jAya ke jene pAra karavA mATe paththara, ITa athavA lAkaDA vagere rAkhavAmAM AvyA hoya ane tenA upara paga mukIne cAlavuM paDe mArA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 7 s. 3 samiti medanirUpaNam 'purato yugamAtrayA pekSamANo mahIzvaretvarjayana bIjaharitAni prANina zrodaka - mRttikAm // 1 // avapAtaM viSamaM sthANu bijalaM ( sa kardamaM -) parivarjayet / 'saMkrameNa - (asthireNa) na gacched vidyamAne parAkrame - (sthire - ) // 2 // iti / punarapi dazavaikAlike saptamAdhyayane dvitIyodeza ke dvitIyasUtre coktam'jA ca saccA avanttavvA - saccA mosAtha jA musA / jAya buddhehiM nAiNNA na taM bhAsijja paNNavaM // 1 // yA ca satyA'vaktavyA satyA mRSA ca yA mRSA / yAca buddhairanAcIrNA na tAM bhASena prajJAvAn ||1|| iti, 'IryAsamitisvarUpaM khalvanyatrApi proktam'upayogodyota lamvanamArgavizuddhimiryate zvarataH / sUtroditena vidhinA bhavatIya samitiranavadyA | 1 // iti, tyaktA'nRtAdidoSaM satyamasatyAnRtaM ca niravadyam / sUtrAnuyAyivadato bhASAsamiti maMtrati sAdhoH // 2 // iti, dazavekAlikasUtra meM hI sAtaveM adhyayana ke dUsare uddezaka ke dUsare sUtra meM haikahA buddhimAn sAdhu aisI bhASA kA prayoga na kare jo satya hone para bhI bolane yogya na ho, jo satyAmuSA (mizra) ho, jo mithyA ho aura jJAnI janoM ne jisakA prayoga na kiyA ho // 1 // 121 - yukta anyatra bhI IryAsamiti kA svarUpa kahA gayA hai - jo muni prakAza mArga meM, upayogapUrvaka, zAstrokta vidhi se calatA hai usake samiti hotI hai // 1 // bhASA samiti ke viSaya meM kahA hai-anRta Adi doSoM se baca dazavakAlika sUtramAM sAtamAM adhyayananA bIjA uddezakanA khIjA sUtramA 4 che buddhimAna sAdhu evI bhASAnA prayAga na kare je sa ya hAvA chatAM paNa khelavA cegya na taiya.. je satyAsatya (mizra) DaeNAya je mithyA hAya tema ja jJAnIpurUSAe jenA prayAga na DI hAya 5,15 anyatra paNa IsamitinuM svarUpa kahevAmAM AvyuM che--je muni prakAza yukta rastAmAM, upayAgaka, zAstrokata vidhithI gamana kare che tenI IrSA samiti hAya che // 1 // ta0 16 bhASA samitinA viSayamAM kahyuM che--amRta Adi doSothI bacIne zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tattvAryasUtre evazvA''vazyakArthameva saMyamAya saptadazavidhAya sarvato yugamAtranirIkSA''yu. ktasya zanaiH zanaiH sthApita padAgati riiryaasmitiH| hitamitA'sandigdhA'navadyA 'rthaniyatabhASaNaM bhaassaasmitiH| anna-pAna-rajoharaNo-padhi-yava-pAtrAdInAM dharmasAdhanAnAM zayyAyAzco-gamotpAdanaiSaNA doSavarjana meSaNAsamitiriti / uktazca-- 'utpaadno-dmaissnn-dhuumaa'nggaar-prmaann-kaarnntH|| saMyojanAcca viNDaM zodhayatA messnnaasmiti-1||1|| iti / rajoharaNapAtracIvarAdInA-pIThaphalakAdInAcA''vazyakArtham udayakAle vilokya, pramRjya ca grahaNa-sthApanarUpA''dAnanikSepaNAsamiti rucyate uktazcakara niravadya evaM AgamAnukUla satya lathA asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA bolane vAle sAghu kI bhASAsamiti hotI hai // 2 // isa prakAra Avazyaka kArya ke lie, sattaraha prakAra ke saMyama ke lie sAmane cAra hAtha pramANa bhUmikA nirIkSaNa karate hue upayoga pUrvaka dhIre-dhIre gamana karanA IyaryAsamiti hai| hita, mita, asaMdigdha anavadha aura niyata arthavAlI bhASA kA prayoga karanA bhASAsamiti hai| anna, pAnI, rajoharaNa Adi upadhi, vastra, pAtra Adi mopakaraNoM meM udgama, utpAdana evaM eSaNA ke doSoM se bacanA eSaNAsamiti hai| kahA bhI hai- jo muni utpAdanA, udgama, eSaNA, dhUma, aMgAra, pramANa kAraNa, saMyojanA Adi doSoM se vizuddha piNDa grahaNa karatA hai, vaha eSaNA samiti se sampanna hotA hai / 1 // rajoharaNa. pAtra, vastra, DhiA, pATA Adiko abazyaka prayojana ke lie udayakAla meM avalokana karake evaM pramAna karake grahaNa karanA niravadya tathA Agama-agphaLa satya tathA amaya mRA (02vahAra) bhASA bolanArA sAdhunI bhASA samiti che jarA AvI rIte Avazyaka kamane mATe, sattara prakAranA saMyama mATe sAmenI cAra hAtha pramANa bhUminuM nirIkSaNa karatA thakA, upaga pUrvaka dhIme-dhIme gamana karavuM Isamiti che, hita, mina, asaMdigdha, anavadya ane niyata arthavALI bhASAne prayAga kara bhASAsamiti che. anapANI rajoharaNa Adi upadhi, vasa, pAtra Adi dharmopakarakamAM tathA upAzrayamAM udgama utpAdanA tathA eSaNanA dethI bacavuM eSaNasamiti che kahyuM paNa che-je muni utpAdanA, udugama, eSaNadhUma, aMgAra pramANu kAraNa saMjanA Adi dezathI "vizuddha piNDa grahaNa kare che te eSaNasamitinI saMpanna hoya che. 2joharaNa, pAtra, vastra pITha pATa vagerene Avazyaka prayojana mATe udayakALamAM avakana karIne ane pramArjana karIne le tathA muke AdAna zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 3 samitimedanirUpaNam 123 'nyAsAdhikaraNa doSAn-parihRtya dayAparasya nikssiptH| 'nyAse samiti rathAdAne c-tthaivaaddaansy-||1|| iti, evaM-sthaNDile prasasthAvaramANirahite vilokya pramRjya ca mUtrapurIvAdInAM pariSThApanaM-pariSThApanikAsamiti rucyte| tathA coktam 'bhyAsAdAnasamityA vyutsarge cApi varNitA samitiH sUtrektena ca vidhinA vyummujato'the pratiSThApyam / / 1 / / 'evaM sAdho nityaM-yatamAnasyA'pamattayogasya / mithyAtvA virati-pratyayaM niruddhaM bhavati krm-12|| iti / yA rakhanA AdAnanikSepaNA samiti hai| kahA bhI hai-jo sAdhu dharaneuThAne sambandhI doSoM kA parihAra karake, dayAparAyaNa hokara apane upakaraNoM ko dharatA yA uThAtA hai, vaha AdAnanikSepaNa samiti se sampanna kahalAtA hai / / 1 / / ____ isI prakAra trasa aura sthAvara jIvoM se rahita bhUmi kA pratilekhana aura pramArjana karake malamUtra Adi kA tyAga karanA pariSThApalikA samiti hai| kahA bhI hai rakhane baThAne meM tathA mala-mUtra Adi kA tyAga karane meM bhI samiti-yatanApUrvaka pravRtti kA upadeza kiyA gayA hai| pariSThApanIya padArtha ko jo zAstrokta vidhi se paThatA hai, vaha isa samiti se yukta kahalAtA hai ! // 1 // isa prakAra yatanA pUrvaka pravRtti karane vAle aura pramAdayoga se rahita sAdhu ke mithyAtva aura avirati ke nimitsa se Ane vAle karmoM kA nirodha ho jAtA hai // 2 // nikSepaNusamiti che. kahyuM paNa che-je sAdhu mukavA upADavA saMbaMdhI doSane tyAga karIne dayAparAyaNa thaIne pitAnA upakaraNe muke athavA upaDe, te AdAna nikSepaNasamitithI sampana kahevAya che ? evI ja rIte trasa ane sthAvara jI viheNI jamInanuM paDilehana temaja pramArjana karIne vaDI nIti-laghunIti vagerene tyAga kare (pAThavavA) pari0Apani samiti hai. yu 555 cha levA-mukavA mAM maLa-mUtra vagerene tyAga karavAmAM paNa samiti-yatanA pUrvaka pravRtti-no upadeza ApavAmAM AvyA che. pariSThApanIya padArthane je zAstrokata vidhithI paDe che te A samitithI sampana kahevAya che. 1 A mujaba jatanApUrvaka pravRtti karanArA ane pramAdaga rahita sAdhanA mithyAtva ane aviratinA nimittathI AvanArA karmone nirAdha thaI jAya che, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D 124 tattvArthasUtre uktaJca samavAyAGge 5-samabAre-'paMca samiIo paNNattAo' taM jahA IriyA samiI, bhAsAsamiI, esaNAsamiI, AyANabhaMDAmattanikkhe. vaNAsamiI, uccArapAsavaNakhelasiMghANajallapariTThAvaNiyA samiI' iti paJca samitayaH prajJaptAH, tadyathA-IsimitiH, bhASAsamitiH, eSaNAsamitiH, AdAnabhANDA'matra nikSepaNAsamitiH, uccArapasravaNazleSmasiMghANajallayariSThApanikAsamitiH iti // 3 // mUlam-asuhajoganiggaheNaM attassa govaNaM guttI // 4 // chAyA--azupayoganigraheNA''tmano gopanaM guptiH-14 tatvArthadIpikA--pUrvamUtra-karmAsAnirodhalakSaNasya saMrasya kAraNabhUteSu pazca'pathamaH sa matirUpaH uAyaH prarUpitaH, sammati-tasyaiva dvitIya kAraNabhUtAyA gupteH svarUpaM palpayitumAha-'asu majoganiggaheNaM attassa govaNaM guttI' samavAyAMgasUtra ke pAMcaveM samavAya meM kahA hai-samitiyAM pAMca kahI gaI haiM, ve isa prakAra hai-Isimiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti AdAnabhANDAmana nikSepaNAsamiti, uccAraprasravaNa zleSmasiMghANa jallapariSThApanikA samiti / 3 // 'asuhajoganiggaheNaM' ityAdi / sUtrArtha-azubha yoga kA nirodha karake AtmA kA gopana karanA gupti kahalAtA hai // 4 / / tatvArthadIpikA- pUrva sUtra meM karmoM ke Asrava nirodha lakSaNa vAle saMbara ke pAMca kAraNoM meM se prathama kAraNa samiti kA prarUpaNa kiyA gayA aba dUsare kAraNa gupta ke svarUpa kA pratipAdana karate haiMazubha yoga kA arthAt mana vacana aura kAya ke aprazasta samavAyAMgasUtranA pAMcamAM samavAyamAM kahyuM che samitio pAMca kahe. vAmAM AvI che te A mujaba AdAna bhADAtra nikSepaNusamiti uccAra prastravaNa kRSNaziMghANajalAriSTha:panA samiti kA 'asuhajoganigAheNaM' yA sUvArthaazubha yegane nirodha karIne AtmAnuM gepana karavuM (rakSaNa) guNi kahevAya che. tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM kamenA AsavanA nirodha lakSaNavALA saMvaranA pAMca kAraNothI prathama kAraNa samitinI prarUpaNa karavAmAM AvI have bIjA kAraNa guNinA svarUpanuM pratipAdana karIe chIe azubhagane arthAt mana vacana ane kAyanA aprazarata vyApAranA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 4 guptisvarUpanirUpaNam 125 iti, azubhayogasya kAyika3- vAcika-2 mAnasika 3 varmalakSaNasya yoganigraho nirodho-nivRttiH azubhayoganigrahaH viSayasukhabhogA'bhilApArtha pravRttiniSedhA tenA''tmano gopanaM saMrakSaNaM gupa, azubha mAnasikAdi yoganigrahe sari-a raudradhyAnalakSa gasaMklezasya prAdurbhAvo na bhavatIti bhAvaH, tasmizca-3thAvidha saMkleza prAdurbhAbhAve sati karmAsAdvArasaMgharaNaM bhavati, tenA''tmano gopana saMrakSaNaM gupti rityucyate / sA ca gupti svadhA manoguptiH-vacanaguptiH kAyagumi zreti tatra-viSayasu vAbhilASArthapravRttiniSedhAya samyagiti vizeSaNaM bodhyam / evaJca-bacogupti caturvidhA satyA-1 mRSA-2 satyAmRSA 3 asatyAmRSA-4 ceti, tatra satpadArtha kathana rUpavacoyoga viSayA satyAcacoguptiH 1 tada viparItavyApAra ke nirodha se AtmA ko gopana rakSaNa karanA gupti kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki mana Adi ke vyApAra kA nigraha karane se ArtadhyAna aura raudradhyAna rUpa sakleza ke utpanna hone se karmoM ke Asava kA dvAra ruka jAtA hai, isa kAraga azubha yoga se AtmA kA gopana karanA gupita hai aura vaha saMvara kA kAraNa hai| gupti tIna prakAra kI hai-manogupti, vacanagupti aura kaaygus| viSaya sukha kI abhilASA se manoroga Adi ke vyApAra ko rokanA gusi samajhI jAya, ataeva yahAM 'samyakU' vizeSaNa aura samakSa lenA caahie| vacanagupti cAra prakAra kI hai-(1) satyA (2) mRSA (3) satyAmRSA aura (4) astyaamRssaa| satpadArtha kA kathana rUpa vacanoM kA nigraha karanA satyavacana gupti hai / usase viparIta vacanayoga viSayaka mRSA nirodhathI AtmAnuM gepana (rakSaNa) karavuM gupti kahevAya che. tAtparya e che ke mana vagerenA vyApArane nigraha karavAthI A ttadhyAna ane raudradhyAna rUpa saMkaleza utpanna thato nathI. saMkalezanA utpanna nahIM thavAthI karmonA AsavanuM Agamana rokAI jAya che. AthI azubhayegathI AtmAnuM ge pana karavuM-rakSaNa karavuM-gupti che ane te saMvaranuM ka ra che. gupti traNa prakAranI che-mane gupti, vacanagupti ane kAyasi viSaya sukhanI abhilASAthI maneyoga a dinA vyApArane rokavAne gupta samajavI joIe AthI ahIM-samyapha vizeSaNa samajavuM joIe. payanati yA2 pranI hai-(1) satyA ,2) bhUSA (3) satyAbhUSA bhane (4) asatyAmRSA satyapadArthanA kathanarUpa vacanano nigraha kara satyavacana zakti che. enAthI viparIta vacanaga viSayaka mRSA vacanagupti che. satyAsatya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tattvArthasUtre cacoyoga viSayA mRSA 2 umayAtmaka vacoyogaviSayA satyAmRSA 3, ubhayasvabhAvarahita vacopArarUA vavoyogaviSayA'sata mRSA vacoguptiH 4 evaM-manoguptirapi, satyA-mRSA satyAmRSA asatyAmRSA cintanarUpabhedena cturvidhaa| kAyaguptirapi satpAdibhedena caturvidhA kAyavyApArarUpa kAyayogaviSayA-satyA, mRSA, satyAmRSA, 'satyA mRSA bhAvena kAyavyApAraH kAyagutiH iyamanekadhA-sthAna niSadana svaratano llaMghanapalaMghanendriyayojanasaMrambhasabhAramnapravRttinivRttibhedAt / etAn bhedAnA. zrityA''tmanaH sampa kUtayA saMrakSaNa rUpA trividhA gupti rucyate / tathA coktamvacana gupti hai ! satyAsatya vacanoM kA nirodha satyAmRSA vacanagupti hai aura jinheM satya bhI na kaha sakeM aura asatya bhI na kaha sake aise vyAvahArika vacanayoga kA nirodha honA asatyAmRSA vacanagupti hai| manogupti ke bhI cAra bheda haiM-sasthA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAmRSA / vacanagupti meM vacana ke prayoga kA niSedha hotA hai aura manogupti meM satya Adi ke cintana kaa| kAyagupti bhI prokta prakAra se satya Adi ke bheda se cAra prakAra kI hai athavA isake aneka bheda haiM, khaDA honA, baiThanA, leTanA, lAdhanA, kUdanA, indriyaye jana, saMrambha samArambha sambandhI pravRttiko rokanA, yaha saba kAyagupti hai| ina saba bhedoM kI apekSA se AtmAkA samyaka prakAra se saMrakSaNa karanA tIna prakAra kI gupti hai| kahA bhI hai-'samasta kalpanAoM ke vacanane nire dha satyAmRSA vacanagumi che ane jene satya paNa na kahI zakAya ane asatya paNa na kahI zakAya evA vyavahArika vacanayogane virodha tha asatyAmRSA vacana gupti che. managuptinA paNa cAra bheda che-satyA, mRSA, satyAmRSA ane asatyA mRSA vacanaguptimAM vacananA prayogane niSedha hoya che ane mane guptimAM satya AdinA cittanano. kAyagupti paNa pUrvokata prakArathI-satya AdinA bhedathI cAra prakAranI cha 551 // manA bhane le che. 3mA resa subu, sUjyA 2', kadavuM Indriyajana, saMraMbha, samAraMbha saMbaMdhI pravRttione rikavI A badhuM 'yati ' che. A tamAma bhedanI apekSAthI AtmAnuM samyak prakArathI saMrakSaNa karavuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.4 guptisvarUpanirUpaNam 127 'cimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manastajjJai mano gupti rudAhatA // 1 // upasargaprasaGgepi kAyotsargajuSo mune| sthirIbhAvaH zarIrasya kAyagupti nigacate // 2 // zayanA''sananikSepA''dAnasaMkramaNeSu ca / sthAneSu ceSTAniyamaH kAyaguptistu sA parA // 3 // akuzala mano vAk-kAyavyApArAn nirudhya kuzalAnAM manovAkU kAya vyA. pArANA mudIraNe manovAkAyagupirityarthaH / // 4 // tasvArthaniyukti:-pUrva tAvad AsravanirodhalakSaNasaMvarasya samityAdiSu pazcasu hetuSu prathamaH samitirUpo hetuH pratipAditaH, sammati- saMvarasya dvitIyo. samUha se rahita, samabhAva meM pratiSThita aura AtmA meM ramaNa karane vAle mana ko manogupti kahA hai // 1 // ___'upasarga upasthita hone para bhI muni kAyotsarga se yukta hokara apane zarIra ko sthira rakhatA hai, yaha usakI kAyagupti hai // 2 // 'zayana' Asana, rakhane, uThAne calane-phirane yA sthira rahane meM zArIrika ceSTAoM kA niyamana karanA kAyagupti hai // 3 // Azaya yaha hai ki akuzala (azubha) mana, vacana aura kAya ke vyApAroM ko roka kara mana vacana kAya ke kuzala gApAra karanA gupti kahalAtA haiM // 4 // tattvArthaniyukti--saMbara ke samiti Adi jo pAMca kAraNa batalAe gae haiM, una meM se samiti ke svarUpa kA pratipAdana kiyA jA cukA, traNa prakAranI gupta che. kahyuM paNa che-"samasta kalapanAe nA samUhathI rahita samabhAvamAM pratiSThita ane AtmAmAM ramaNa karavAvALA manane mane gupti kahela che ? upasarga AvI paDyA chatAM paNa muni kAyotsargathI yukta thaIne pitAnA zarIrane sthira rAkhe che, A tenI kAyagupti che. rA zayana, Asana, levA-mukavAmAM, cAlavA pharavA athavA aDaga rahevA mATe zArIrika ceSTAonuM niyamana karavuM kayagupti che kA kahevAnuM e che ke akuzaLa (azubha) mana, vacana ane kayAnA vyApArone rekIne manavacana kAyAne kuzaLa vyApAra kara gupti kahevAya che. jo tatvArthaniyukita - saMvaranA samiti Adi je pAMca kAraNa batA vavAmAM AvyA che, temAMthI samitinA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tattvArthasUtre pAyabhUtAM gupti prarUpayitumAha-'asujoga niggadeNaM attassa govaNaM guttI' iti| azubhayoganigraho'zubha kAyAdiyoga nirodhaH tenA''zmano gopana-saMrakSaNaM guptiH, bhavArNavAda AtmasaMrakSaNarUpacyate / manovyApAro vAg vyApAraH - kAyavyApArazca yogA steSAM khalvazumAnAM mano vAkkAyayogAnAM nigraho nirvyApAratA guptirityucyate, na tu pratyagrAparAdhasyApi stenasyeva gADhabandhanabaddhasyA'tyanta pIDita cittapradezasya parAdhInAtmano'nicchato yoganigraha iSyate / evaJca sAvadha saGkalAdibhedabhinnaM manoyogam 1 satyAmRSAdi bhedabhinnaM vAgyogam - 2 auArika - vaikriyA''hAraka- tejasakArmaNabhedabhinnaM kAyayoga - 3 ca prazama - saMvega - nirvedA''stikyA'nukampA'bhivyaktilakSaNasamyagdarzana pUrvakaM aba dUsare kAraNa gupti kA pratipAdana karate haiM azubha kAyayoga Adi se AtmA kI rakSA karanA gupta hai / mana, vacana aura kAya kA vyApAra yoga kahalAtA hai / ina mana, vacana aura kAya ke azubha vyApAra ko roka denA gupti hai| tIna aparAdha karanevAle, gADhe bandhanoM se baddha, atyanta pIDita cittavAle, parAdhIna cora ke yogoM kA bhI nigraha kiyA jAtA hai, kintu use gupti nahIM samajhanA caahie| karmoM kI nirjarA ke uddezya se svecchA pUrvaka yogoM kA jo nigraha kiyA jAtA hai, vahI samyakU gupti kahalAtI hai / isa prakAra sAvadha saMkalpa Adi ke bhedoM vAle manoyoga ko, satyAmRSA Adi bhedoM vAle vacanayoga ko, audArika kAyayoga, vaikiyakAyayoga AhArakakAyayoga, kArmaNakAthayoga Adi bhedoM vAle kAyayoga kA prazama, saMvega, nirveda, Astikya aura anukampA kI abhivyakti lakSaNa gayu' have khIjA kA2Na guptinuM pratipAdana karIe choe azubha kAyayeAga AdithI AtmAnI rakSA karavI gupti che. mana, vacana ane kAyAnA vya pAra yAga kahevAya che. A mana, vacana ane kAyAnA azubha vyApArAne rokavA gupti che. bhayaMkara aparAdha karavAvALe, gADhA anyaneAthI badhAyelA atyantapa Dita cittavALA, parAdhIna cAranA cegene paNa nigraha karI zakAya, che parantu tene gupti samajavAnI bhUla karavI na joie. karmonI nirAnA uddezathI svecchApUrvaka cAgenA je nigraha karavAmAM Ave che teja samyakdgupti kahevAya che. A rIte sAvadya sa'kalpa vagerenA bhedovALA manece gane, satyA, mRSA Adi bhedevALA vacanAgane audArikakAyayeAga, veMkriya kAryace ga, AhAnaika kAcacega, kAma jIkAyasega Adi bhedavALA kAcaceAgane prazama, sa Mvega, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 4 guptisvarUpanirUpaNam 129 pathAyadavagamya bhASataH khalu' ekmeMte yogAH karma nyAya pariNatA santi, ataH karmanirjarAyai teSAM yogAnAM karmabandhAya pariNatAnAM trividhAnAM mUlabhedAnAmuttara bhedAnAJca yogAnAM nigrahaH svavaze vyavasthApanaM svAschandhapatiSedhena mokSa mArgAnukUla pariNati guptiH, atyanta bhayajanakasasAra karmavandhana rUpa ghAtaka zatrutaH-AtmanaH saMrakSaNa mitibhAvaH / sA ca gupti svidhA bhavati manoguti:vAggupti:-kAyaguptizva, tatra manogupti stAvat manoguptiA, unmArga vicAra. NAd AtmanaH saMrakSaNam sarakSitaM khalu mano nAtmAna sAhanti / evaM- vacoguptiA, kAyaguptirapi tathA ca-no guptiH sAyadyasya saGkalpasya garditA''ta- raudradhyAna vAle samyagdarzana pUrvaka samIcIna rUpa se jAna kara aura yaha samajha karake ki ina yogoM kA pariNamana kameghadha kA kAraNa hai, ataeva koM ko nirjarA ke lie mUla evaM uttara bhedoM vAle ina yogoM kA nigraha karanA hI zreyaskara hai, inakI pravRtti karmabandha kA kAraNa hai, inako svAdhIna karanA, inakI svacchanda pravRtti na hone denA aura unheM mokSamArga kI aura pravartInA gupta hai / tAtparya yaha hai ki atyanta bhaya utpanna karane vAle, saMsAra evaM karmabandhana rUpa ghAtaka zatru se AtmA kA rikSaNa karanA gupti kahalAtA hai| gupti tIna prakAra kI hai-manogupti, vacanagupti aura kAyagupti / manakA gopana karanA arthAt use unmArga meM jAne se rokakara AtmA kI rakSA karanA manogupti hai / gopana kiyA huA mana AtmA kA hanana nahIM karatA / vacanagupti aura kAyagupta bhI isI prakAra samajha lenA caahie| nive, AstikAya ane anu pAnI abhivyakti lakSaNavALA saphadarzana pUrvaka samIcIna rUpathI jANIne ane evuM samajIne ke A gonuM pariNamana karmabandhanuM kAraNa che, AthI karmonI nirjarA karavA mATe mULa tathA uttara bhedovALA A rogane nigraha karavo e ja zreyaskara che. enI pravRtti karma bandhanu kAraNa che, emane svAdhIna karavA emanI svachaMda pravRtti na thavA devI ane emane mekSama nI dizA tarapha vALavA e gupti che. tAtparya e che ke atyanta bhaya utpana karavAvALA saMsAra temaja karmabandha rUpa ghAtaka zatruthI AtmAnuM rakSaNa karavuM gupti kahevAya che. | gupti traNa prakAranI che ane gupti, vacanagupti, ane kAyagupti. mananuM gepana karavuM arthAta tene umArga tarapha jatuM reTIne AtmAnI rakSA karavI mane gupti che. gopavAmAM AveluM mana AtmAne ghAta karatuM nathI. vacanagupti ane kAyagupti paNa A rIte ja samajavAnA che taka 17 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ DRONARIE S tattvAryastra rUpasya, pApayuktakarmapariciTanasya vA nirodhaH karaNe pravRttivarjanaM, sarAgasaMya mAdilakSaNakuzalasaMkalpA'nuSThAna vA manoguptiH, yena vA saMkalpena dharmo'nurudhyate gAMcA'dhyavasAyaH karmocchedAya bhavati / tathAvidha kuzalasaMkalpo vA manoguptibhavati / yadvA-sarAgasaMyamAdau kuzale'pi na pravRttiH nApi-aMkuzale saMsAra helo pravRttirvA manoguptiH, yoganirodhAvasthAyAM kuzalAkuzalasaMkalpanirodhAt tadayasthAyAM dhyAnasambhavena sakalakarmakSayArtha eva hi-AtmanaH pariNAmo bhavatItibhAvaH / evaM-vAggupti khalu yAcanA pRcchA prazna vyAkriyAdiSu vAniyamana sAvadha arthAt pApamaya saMkalpa kA arthAt nindita AtadhyAna aura raudradhyAna kA athavA pApayukta karma ke cintana kA nirodha kara denA aisA karane meM honevAlI pravRtti ko tyAga denA athavA sarAga saMyama Adi rUpa zubha saGkalpa kA anuSThAna karanA manoguti hai| jisa saGkalpa se dharma kA anubandha hotA hai aura jo adhyavasAya ko ke uccheda kA kAraNa hotA hai, vaimA zubha saGkalpa karanA manogupti hai| athavA nato sarAga sayama adi zubha anuSThAna meM pravRtti karanA aura na saMsAra ke kAraNabhUta azubha karma meM pravRtti karanA manogupti hai kyoMki jaba yoga kA nirodha ho jAtA hai uma avasthA meM na zuma saGkalpa rahatA hai aura na azubha saGkalpa hI zeSa rahatA hai ! usa avasthA meM AtmA kA jo pariNAma hotA hai, vaha sakala ko ke kSaya ke lie hI hotA hai| ___ yAcanA, pUchanA aura uttara denA bhAdi vAcanika kriyAoM meM sAvadya arthAt pApamaya saMka9panuM arthAta nidita AdadhAna ane raudradhyananuM athayA pApayukata karmanA cintanane virodha kare, Ama karavA mATe thatI pravRttione tyAga kare athavA sarAga saMyama Adi rUpa zubha saMkalpanuM anuSThAna karavuM mane gupti che. je saMka9pathI dharmano anubaMdha thAya che ane je adhyavasAya karmonA ucchedanuM kAraNa hoya che, evo zubha saMka9pa kara manogupti che. athavA na te sarAga saMyama Adi zubha anuSThAnamAM pravRtti karavI athavA na saMsAranA kAraNabhUta azubha karmamAM pravRtti karavI mane gupti che. kAraNa ke jyAre yogane nirodha thaI jAya che te avasthAmAM nathI zubha saMkalapa rahe athavA na to azubha saMkalpa paNa bAkI rahe che. e avasthAmAM AtmAnuM je pariNAma thAya che, te sakaLa karmono kSaya mATe ja thAya che. mAgavu, pUchavuM ane javAba deve vagere vAcanika kriyAomAM vacananuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.7 2.4 guptisvarUpanirUpaNam 131 rUpA, maunavA-vAggupti rucyate / tatra-yAcanaM tAvata bhojano-padhi-zacyAdInA manyato gRhasthAdeH prArthanam, tasmin viSaye vA niyamane sati sadoraka mukha. vatrikAbaddhamukhabhAgasya pravacanavihita vAvapazuddhimanusRtya bhASaNaM kurvANasya vAgguptibhAti, evaM-mArga gamanAdiviSayaM pracchanaM kurvataH AgamavidhyanusAriNo vAniyamanena vAgguptiH, evaM-'dharmamupadize' ti kenacit-zrAvakeNa pRSTaH san samyagupayuktaH AgamoktarItyA cakSa ta, anya dvA sA sAvadhamana dhaMvA pRSTaH san lokAgamAvirodhena samAdhAya pArSIta, tathAvidhaHpracchanAdiviSayo vAra niyamo vAggupti rucyate / evaM-aunevA'bhASaNa rUpe vacogupti bhAti tathA cektam 'anRtAdinivRttirvA maunaM vA bhavati vAgguptiH' iti / mUlabhedata triviSeSvazubheSu yogeSu nigRhItavyeSu kAyayoganigraharUpA kAyaguptiH khaluvacana kA niyamana karanA yA sarvathA mauna dhAraNa kara lenA vacanagupti hai| inameM se yAcanA kA artha hai-gRhastha Adi kisI dUsare se bhojana, upadhi evaM upAzraya Adi kI prArthanA-mAMga-karanA / usa viSaya meM vacana kA niyamana hone para mukha para DorA sahita mukhavastikA bAMdhane vAle evaM zAstrokta vacanazuddhi kA anusaraNa karake bhASaNa karane vAle sAdhu kI vacanagupti hotI hai| isI prakAra Agama kI vidhi kA anusaraNa karane vAle evaM mArgagamana saMbaMdhI pRcchA karane vAle puruSa kI vacana ke niyamana se vacana gupti hotI hai| mauna dhAraNa karane se bhI vacanagupti hotI hai / kahA bhI haiM-'asatya Adi vacana kA tyAga karanA athavA mona dhAraNa karanA vacanagupti hai| mala bhedoM kI apekSA tInoM prakAra ke azubha yoga nigraha karane niyamana karavuM athavA sarvathA maunavrata dhAraNa karI levuM vacanagupti che. AmAMthI mAgavAne artha che-gRhastha Adi koI bIjA pAse bhojana upAdhi tathA upAzraya AdinI yAcanA mAMgaNI karavI karavI te viSayamAM vacananuM niyamana hevAthI mukha para dorA sahita mukhavastrikA bAMdhavAvALA ane zAstro. kata vacanazuddhinuM anusaraNa karIne bhASaNa karanArA sa dhunI vacanagupti hoya che. AvI ja rIte AgamanI vidhinuM anusaraNa karavAvALA tathA mArgagamana saMbaMdhI pRcchA karavAvALA purUSanI vacananA niyamanathI vacanagupti heya che. mauna dhAraNa karavAthI paNa vacanagupti thAya che. kahyuM paNa che-"asatya Adi vacanane tyAga kare athavA mauna dhAraNa karavuM vacanagupti che. mULa bhedanI apekSA traNa prakAranA azubhayoga nigraha karavAne gya zrI tatvArtha sUtra 2
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 tattvArthasUtre zayanA''sanAdAnanikSepa-sthAnasaMcaraNeSu viSayeSu kAyakRta ceSTArUpakAyika vyApArasya niyamanam-'evaM kartavyam evaM na kartabyam' ityevaM vyavasthArUpo bodhyaH / tathA coktam ---- kAyakriyA nivRttiH kAyotsarge zarIraguptaH syAt / / doSebhyo vA hiMsA-dibhyo viratistayorguptiH // iti / uktabottarAdhyayane 24-adhyayane paDviMzati gAyAyAm -'guttI niyattaNe buttA, asu. bhatthetu savvaso iti, gupa niyantraNe-uktA, azubhastheSu sarvazaH iti|4 mUlam-dasavihe samaNadhamme, khaMti-mutti-ajjavaM-maddavalAghava-sacca-paMjama-tava-ciyAya-baMbhaceravAsabheyA // 5 // - chAyA-'dazavidhaH zramaNadharmaH, kSAnti-muktyA-rjana-mArdava-lAghava-satyasaMyama-tapa-styAga-brahmavaryavAsabhedAt-'151 ke yogya haiM, unameM se kApayoga kA nigraha karanA kAyagupti hai arthAt zayana, Asana, grahaNa, nikSepaNa, khaDA honA, calanA-phiranA, ityAdi zArIrika ceSTA rUpa kAyika vyApAra kA niyamana karanA evaM 'esA karanA cAhie aura aisA na karanA cAhie, isa prakAra kI vyavasthA kAyagupti hai / kahA bhI hai 'kayotsarga meM zArIrika kriyA kI nivRtti ko athavA hiMsA Adi doSoM se virati ko kAyagupta kahate haiN|' uttarAdhyayanasUtra ke cauvIsaveM adhyayana kI 26 vIM gAthA meM kahA hai-'azubha viSayoM meM pUrNa rUpega vyApAra ko roka denA gupta haiM // 4 // 'dasavihe samaNadham' ityAdi / sUtrArtha-dhatidharma dama prakAra kA hai-(1) kSamA (2) mukti (3) che temAMthI kAgano nigraha kare ka yagupti che arthAt zayana, Asana, grahaNa, nikSepaNuM, ubhA thavuM halana-calana ItyAdi zArIrika ceSTArUpa kAyika vyApAranuM niyamana karavuM ane "Ama karavuM joIe ane Ama na karavuM joIe e prakAranI vyavasthA kAyagupti che. kahyuM paNa che kAtsargamAM zArIrika kriyAnI nivRttine athavA hiMsA Adi doSathI viratine kAyagupti kahe che. uttarAdhyAyana sUtranA cevIsamAM adhyayananI 26mI gAthAmAM kahyuM cheazubha viSayamAM pUrNa rUpathI vyApArane reka gupti che. pAkA 'dasavihe samaNadhamme' tyAdi sUtrAya-yatiya 43 542 // -(RI) (2) bhuti (3) mA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.5 dazabidha zramaNadharmanirUpaNam 133 tasvArthadIpikA-dazavidhaH khalu mUlottAguNayogAt prakRSTaH zramaNadharmo'. nagAradharmoM vartate, kSAnti-mukyA-jaya-mAdava-lAghara-satya-saMyama-tapa styAga brahmacaryavAsabhedAt / tatra-zarIrasthiti nirvAhAyA''hArAdi yAcanArtha paragRha mupagacchanaH zramaNa duSTajanA''koza-prahasanA'pamAna-tADanAdi satve'pi tatsahanam, kASyotpAdAbhAvaH kSAntiH vyapadizyate 1 mamatvabuddhirAhityamuktiH, upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArA''saktinirAsAya 'mamedam' ityevaM mamatvabuddhi nivRtti rUpA-itiyAvara 2 mRdusvabhAvaH kAgAdiyogasyA'kuTilatA Arjava (4) mArdava (5) lAghava (6) satya (7) saMyama (8) tapa (9) tyAga aura (10) brahmacarya // 5 // tattvArthadIpikA-mUla-uttara guNoM ke yoga se zramaNadharma dasa prakAra kA hai-(1) kSAnti (2) mukti (3) Arjava (4) mArdava (5) lAdhava (6) satya (7) saMyama (8) tapa (9) tyAga aura (10) brahmacarya / inakA svarUpa nimna prakAra hai (1) kSamA-zarIrayAtrA kA nirvAha karane ke lie AhAra Adi kI yAcanA karane ke lie parAye ghara jAne vAle sAdhu ko duSTa janoM kA Akroza (DATa-DapaTa , prahasana (upahAsa), apamAna, tADana Adi hone para bhI use sahana kara lenA aura citta meM kaluSatA utpanna na hone denA kSamA dharma hai| ___ (2) mukti-mamatvabhAva na ho mukti hai| arthAt prApta athavA gRhIta zarIra Adi ke prati Apakti ko dUra karane ke lie 'mamedama (5) bhAI 5 (5) 65 / (9) satya (7) saMyama (8) ta5 () tyA ane (10) brahmayaH // 5 // tatvArthadIpikA-muLa-uttara guna egathI zramaNadharma daza prakArane che-(1) kSAnti (2) bhuDita (3) mA (4) mA 1 (5) 1 (6) satya (7) sayama (8) ta5 () tyAsa mane (10) prajhayaya samanu 2135 nIya mujaba che (1) kSamA zarIra yAtrAnA nirvAha mATe bhejana vagerenI yAcanA karavA mATe pArakA ghare janArA sAdhune duTa janene Akroza (dhAka-dhamakI) prahasana, (mazkarI) apamAna tADana Adi thavA chatAM paNa tene sahana karI levuM ane cittamAM kalupatA utpana na thavA devI kSamAdharma che. (2) mukti-mamatvabhAva na hai mukti che. arthAt prApta athavA gIta AN2 mAhita23nI bhAsahitane 2 42vAne bhATe-mamevam-mA mA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tattvArthasatre saralA ''nam 3 jAtikulAdimadA'haGkArAdabhimAnA'bhAvo mArdavam 4 atya ntalomAnnivRtti lAghavam 5 santaH pANinaH, padArthAvA-munayovA, tebhyo hitaM satyam, uttamajaneSu satsu samIcInaM yadvacanaM tatsatyam ucyate, prabajiteSu zramaNeSu tadbhateSu ca dharmopabRhaNArtha sAdhu satyaM jJAnacAritrAdikaM bahvapi kartavya mityeya manujJAvacanaM satya mucyate 6 IsimityAdiSu vartamAnasya prANAtipAta paJcandriya no indriya viSayaparityAgaH saMyamaH / sAvadyayogAt samyaguparamaNaM vA sNymH| -yaha merA hai' isa prakAra mamatAbhAva ko tyAga denA mukta hai| (3) Arjava-svabhAva kI saralatA arthAt kAyayoga Adi kI kuTilatA kA abhAva Arjava dharma hai| (4) mArdava-jAtimada, kulamada, balamada, ahaMkAra evaM abhimAna kA tyAga karanA mArdava hai| (5) lAdhava-lobha kA sarvathA tyAga / (6) satya-sat arthAt prANiyoM, padAthoM yA muniyoM ke lie jo hitakara ho vaha satya / uttama janoM meM samIcIna vacana satya kahalAtA hai, zramaNoM meM aura una ke bhaktoM meM dharma kI vRddhi ke lie 'jJAna cAritra Adi khUSa karanA cAhie' isa prakAra kA anujJAvacana satya hai / (7) saMghama-Isimiti Adi meM pravatamAna sAdhu kA pAMcoM indriyoM ke aura mana ke viSaya kA tyAga kara denA saMyama hai / athavA sAvadhayoga se samyak prakAra se virata honA saMyama hai / athavA jisake che e prakAre mamatabhAvano tyAga kara mukti che. (3) Ajava-svabhAvanI saraLatA arthAt kAyayoga AdinI kuTilatAne mA. ma. 1 che. (4) mArdava-jAtimada, kuLamada, baLamada, ahaMkAra tathA abhimAnane tyAga kara mArdava che. (4) saa-saamne| savathA tyAsa. (9) satya-sat arthAta prANio, padArtho athavA munirAje mATe je hitakara hoya te satya, uttama janamAM samIcIna vacana satya kahevAya che, zramamAM ane temanA bhaktomAM dharmanI vRddhi mATe "tIvra cAritra Adi khUba karavA joIe" A prakAranuM anujJA vacana satya che. (7) saMyama-Isamiti AdimAM pravartAmAna sAdhunuM pAMce IdrinA tathA mananA viSayane tyAga karI de saMyama che. athavA sAvadha rogathI samyaka prakArathI virata thavuM saMyama che. athavA jenA dvArA agamAM pApa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.7 sa.5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 135 yadvA-saMpamyate nivatya te niyamataH pApasamArambhA dAtmA'neneti saMyamaH / sa ca pRthivIkAya, saMyamAdi bhedena saptadazavidhaH / savistara meMtasya vyAkhyAnaM dazavaikAlikasUtre prathamAdhyayanasya prathama satra maskRtAyAm 'AcAramaNimaMjUSA''khyAyAM nyAkhyayAM vilokanIyam 7 tapati-dahati, tApayativA'STavidhaM karmeti tapaH 8 tyajanaM tyAgaH saMvignaikasAmbhogikAnAM bhaktAdidAnaM tyAgaH, sa ca dvividhaH dravyatyAgo bhaavtyaagshc| tatrA''hAropadhizayyAnAm apAyogyANAM parityAgaH pAyogyAnA yatijanebhyo dAnaM dravyatyAgaH 1 krodhAdInAM tyAgaH jJAnAdInA yati. jane vitaraNama bhAvatyAgaH 2 / 9x anubhUta vanitAsmaraNakathAzravaNasvIsaMsaktabArA AtmA pApasamAraMbha se saMyata-nivRtta kiyA jAya vaha saMyama hai| pRthvIkAyasaMyama Adi ke bheda se saMyama sattaraha prakAra kA hai / isakA vistAra pUrNa vivecana dazavakAlikAtra ke prathama adhyayana kI prathama gAthA kI mere dvArA racita 'AcAramaNimaMjUSA' nAmaka TokA meM dekha lenA caahie| (8) tapa-jisake dvArA ATha prakAra kA karma bhasma ho jAya (9) tyAga-saMvega se sampanna saMjogI zramaNoM ko AhAra Adi denA tyAga kahalAtA hai| tyAga ke do bheda haiM-dravyatyAga aura bhAvatyAga / ayogya AhAra, upadhi evaM upAzraya kA tyAga karanA aura yogya AhAra Adi sAdhujanoM ko denA dravyatyAga hai aura krodha Adi kA varjana karanA tathA sAdhuoM ko jJAnAdi denA bhAvatyAga hai| samAraMbhathI saMyata-nivRtta karI zakAya te saMyama che pRthvIkAya saMyama AdinA bhedathI saMyama sattara prakAra che. AnuM vigatavAra vivecana dazavaikAlika sUtranA prathama adhyayananI prathama gAthAnI mArA vaDe racAyelI "AcAramaNi maMjUSA' nAmanI TIkAmAM joI levA bhalAmaNa che. (8) tapa- jenA vaDe ATha prakAranA karmo bhasma thaI jAya te tapa che. (9) tyAga-saMvegathI sampanna saMjogI zramaNane AhAra Adi Apa tyAga kahevAya che. tyAganA be bheda che, dravyatyAga ane bhAvatyAga agya AhAra, upAdhi tathA upAzrayane tyAga kare ane yogya AhAra Adi sAdhujanene ApavA te dravyatyAga che ane krodha Adino tyAga karavo tathA sAdhuone jJAnAdi ApavuM bhAvatyAga che. zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra zayanA''sanAdivarjanaM, maithunavarjanazca brahmacarya tatra vAso vasanaM brahmacaryavAsaH 10 tAnyetAni khalu dharma vyapadezyAni bhAvyamAnAni karmAstravanirodhalakSaNasaMvarakAraNAni bhavanti // 5 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-paJcapamititriguptInAM saMvarahe tutvaM pratipA. ditam, sampati dazavidhasya zramaNadharmasya saMvarahetutvaM pratipAdayitumAha-'dasa visamA dhamme khaMti musi ajjava mahara lAghava saccasayama tava ciyAya camaceravAsabheyA' iti / dazavidhA zramaNadharmaH zramaNasya saMvarApAdanasAmarthyahetubhUtadharmavizeSo mUlottaraguNaprakarSayuktaH khalu yatidharmoM vartate ete daza kSAntyAdayaH saMvaraM dhArayantI tyato dharmazabdena vyapadizyate ! atra= (10) pUrvabhukta vanitA ke smaraNa, kathA zravaNa evaM strI ke saMsarga vAle zayana Asana Adi kA tyAga karanA aura maithuna kA tyAga karanA brahmacarya yA brahmacaryavAsa kahalAtA hai| ina dasa prakAra ke dharmoM kA paripAlana karane se karmAsrava kA nirodha rUpa saMvara utpanna hotA hai // 5 // tatvArthaniyukti-isase pahale samiti aura gupta ko saMbara kA karaNa batalAyAgayA thA, yahAM dasa prakAra ke zramaNadharma ko usakA kAraNa kahate haiM zramaNa kA saMvara ko utpanna karane meM samartha tathA mUlaguNoM evaM uttara guNoM ke prakarSa se yukta dharma dasa prakAra kA hai| ye kSAnta Adi dasa maMvara ko dhAraNa karane ke kAraNa dharma kahalAtA haiN| kSAnti Adi ko 'zramaNadharma' zabda se kahA gayA hai, ata: unameM mUla aura uttara (10) pUrve bhagavelI strInuM maraNa. kathA zravaNa tathA strInA saMsarga vALI pathArI Asana Adine tyAga karavo ane maithunane tyAga kare brahmacarya athavA brahma vAsa kahevAya che. A daza prakAranA dharmonuM paripAlana karavAthI kasavanA niSedha rUpa saMvara utpanna thAya che. pa tatvArthaniyukita-AnAthI pahelA samiti ane guptine saMvaranA kAraNa tarIke batAvavAmAM AvyA che, ahIM have daza prakAranA zramadharmane saMvaranA kAraNa tarIke kahevAmAM Ave che. zramaNane, saMvarane utpanna karavAmAM samartha tathA mULaguNa ane uttaraguNenA prakarSathI yukta, dharma daza prakAra che. A kSAnti vagere dasa saMvarane dhAraNa karavAnA kAraNe dharma kahevAya che. kSatti Adine zramaNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 137 kSAntyAdInAM zramaNadharmatvakathanena teSu mUlottaguNaviziSTatvalAbhAva agAriSu tadvyAvRtti rucyate, malottaraguNayuktAH khalu zAntyAdayo gRhastheSu nopalabhyante yathA sarvAvasthAsu anagArAH zramaNAH kSamamANAH sakalamadasthAnanigrahakAriNaH suvarNAdidhanarahitAH santaH sarvathaiva brahmacarya dhArayanti na tathA'gAriNaH prakRSTa kSAnyAdizAlino bhavanti tatra zaktizAlina: khalvAtmanaH kSamaNaM sahanapariNAma: zAntiH kSamA / azaktasya pratIkArA'nanuSThAnaM titikSArUpAH kSamA sahanazIlatA krodhodaya nirodhaH udita krodhasya vA vivekabalena viphalatA''pAdAnam, tatrAnyaiH prayuktasya krodhahetubhUtasya doSAdeH sadbhAvA'sadbhAvaparicintanAt kSamA krtvyaa| guNoM kI viziSTatA kA lAbha hone se gRhasthoM meM unakA abhAva kahA gayA hai / arthAt malaguNoM aura uttara guNoM se yukta kSamA Adi dasa dharma gRhasthoM meM nahIM pAye jAte / jaise anagAra zramaNa kSamAprANa hote haiM, mada ke samasta sthAnoM kA nigraha karate haiM, svarNa Adi dhana se rahita hote haiM aura pUrNa rUpa se brahmacarya kA pAlana karate haiM, vaise gRhastha utkRSTa kSamA Adi ke dhAraka nahIM hote| (1) kSAnti-pratIkAra kI zakti se yukta hone para bhI kSamA kara denA arthAt AtmA meM sahana karane kA pariNAma honA kSAnti hai| azakta kA pratIkAra na karanA titikSA rUpa kSamA, sahanazIlatA, krodha ke udaya kA nirodha yA utpanna hue krodha ko viveka ke bala se niSphala kara denA kSAnti hai / jatha koI apane meM kisI doSa kA Aropa kare ma" zabdathI kahevAmAM AvyuM che AthI temAM mULa ane uttaraguNonI viziSTatAne lAbha hovAthI gRhasthAmAM temanI gerahAjarI gaNavAmAM AvI che. arthAt muLaguNe ane uttaraguNothI yukta kSamA Adi daza dharma gRhasthAmAM jovAmAM AvatAM nathI. jevI rIte anagAra zramaNa kSamAprANa hoya che. madanA tamAma sthAnane nigraha kare che, suvarNa Adi dhanathI rahita hoya che ane pUrNa rUpathI brahmacaryanuM pAlana kare che, tevI rIte gRhastha utkRSTa kSamA AdinA dhAraka hotA nathI. (1) kSAntiH-pratikAranI zaktithI yukta hovA chatAM paNa mAphI ApavI arthAta AtmAmAM sahana karavAnuM pariNAma hovuM kSAnti che. azaktane pratikAra na kare titikSArUpa kSamA, sahanazIlatA krodhanA uyane nirodha athavA utpanna thayelA koine vivekanA baLathI niSphaLa karI de zAnti che. jyAre koI pitAnAmAM kaI doSanuM AropaNa kare ane tethI krodha utpanna ta018 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ wom 138 tattvArthasUtre tatra-doSAdi sadbhAvacintanaM yayA-'santyeva ete mayi doSAH na kima pyAsI mRSA vadatI'-tyevaM kSantavyam / evaM-doSAdInAmasadbhAvacintanaM yathA naiva khalu mayi vartate-ete doSAH' yAnajJAnAdinA'sau vadatIti kSantavyam / evam-krodha doSa paricintanAdapi kSantavyam tathAhi-kruddhasya janasya vidveSA''. sAdanasmRtibhraMza vratalopAdayo doSA bhavanti, krodhakaSAyapariNato jIvo vidveSI san karma badhnAti-anyaM vA nihanti, tena-prANAtipAtavirativratalopo bhavet aura usase krodha utpanna hone kI saMbhAvanA ho to apane meM usa doSa kA sadbhAva hai athavA nahIM, aisA vicAra kara kSamA karanA caahie| yadi vAstava meM doSa kA sadbhAva ho to socanA cAhie-'ye doSa mere andara haiM hI, yaha kucha bhI mithyA nahIM kaha rahA hai| yadi doSa na ho to vicAra karanA cAhie-'ajJAna ke kAraNa yaha jina doSoM kA honA kahatA hai, ve mujhameM nahIM haiM aisA vicAra karake use kSamA kara denA caahie| ___ krodha se utpanna hone vAle doSoM ko vicAra karake bhI kSamAbhAva dhAraNa karanA cAhie, jaise-jo manuSya krodha ke vazIbhUta ho jAtA hai, usake citta meM vizeSa kA bhAva utpanna hotA hai, yaha hiMsA para utArU ho jAtA hai, usakI smRti naSTa ho jAtI hai aura usake vratoM kA vilopa ho jAtA hai| krodha kaSAya ke adhIna huA jIva dveSa se yukta hokara karma kA bandha karatA hai yA dUsare kI hatyA kara DAlatA hai jisase usake prANAtipAtaviramaNa vrata kA nAza ho jAtA hai| vaha thavAnI zakyatA ubhI thAya te pitAnAmAM te deSane sadUbhAva che ke nahIM evuM vicArIne kSamA pradAna karavI joIe. je hakIkatamAM potAnA dezane saddabhAva hoya te vicAravuM joIe-"A deSa mArAmAM to che ja, A kazuM ja khoTuM kahetA nathI je deSa na hoya te A pramANe vicAravuM joIe-"ajJAnanA kAraNe A je doSa hovAnuM kahe che, te mArAmAM nathI' e mujaba vicAra karIne tene mAphI bakSavI joIe. krodhathI utpanna thanArA dene vicAra karIne paNa kSamAbhAva dhAraNa karavo joIe, jemake-je manuSya kodhane vazIbhUta thaI jAya che, tenA cittamAM viSano bhAva utpanna thAya che, te hiMsA para savAra thaI jAya che, tenI smRti nAza pAme che temaja tenA vatene vikSepa thaI jAya che. krodha kaSAyane tAbe thayela chava zreSathI yukta thaIne karmo bAMdhe che, athavA bIjAnI hatyA karI nAkhe che ke jethI tenA prANAtipAta viramaNa vratane nAza thaI jAya che. zrI tatvArtha sUtra 2
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 s.5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 139 gurUnapi mAtA-pitrAdIn AsAdayeta adhikSipeta kruddhaH khalu bhraSTasmRtiko bhUtvA mRSApi vadata vismRta pravajyA pratipattiH pareA'ittamapi gRhIyAt evamamadveSa. rAgAta-maithunamapi Ase vesa, evaM -pradveSarAgayukta sahAya buddhayA'virateSu gRhastheSu tadyogoSakaraNeSu ca mUpi vidhyAt tena parigrahadoSo'pyApayeta, evaM kruddhaH san uttaraguNa maGgapi kuryAt / uktazca-kruddho handhAdagurUnapi' iti evaM-mRDhasvabhAvaparicintanAcca kSantavyam tathAhi parokSA'parokSA''kroza tADana hanana dharmabhrazAnA muttarottararakSArtha kSamA kartavyA, parokSamAkrozati sati muDhe kSamAkaraNena pratyakSAkrozanaM rakSitaM bhavati / eva muttarottaratrApi bodhyam / evaM apane mAtA-pitA Adi gurujanoM para bhI AkSepa karane se nahIM cktaa| smRti zUnya hokara mithyA bhASaNa bhI karatA hai| vaha bhUla jAtA hai ki maiMne dIkSA aMgIkAra kI hai aura adatta ko bhI grahaNa kara letA hai| rAga-dveSa ke vazIbhUta ho maithuna kA bhI sevana karatA hai| isI prakAra rAga-dveSa se yukta hokara gRhasthI ko apanA sahAyaka samajha kara una para yA unake upakaraNoM para mUrchA bhI dhAraNa karatA hai, isa kAraNa parigraha ke pApa kA bhI bhAgI hotA hai| isI prakAra krodhI puruSa uttara guNoM ko bhI bhaMga karatA hai| kahA bhI hai-'krudha huA jIva gurujanoM kA bhI ghAta kara DAlatA hai|' isI prakAra mUDha-svabhAva kA vicAra karake kSamA dhAraNa karanA cAhie aura-parokSa, aparokSa, Akroza, tADana, hanana aura dharmabhraMza kI uttarottara rakSA kA vicAra karake kSamA karanA cAhie / jaise koI mUDha puruSa yadi parokSa meM Akroza karatA hai to socanA cAhie ki vaha te pitAnA mA-bApa vagere vaDIla leke para paNa AkSepa karavAnI hada sudhI jAya che. smRtizUnya thaIne mithyAbhASaNa paNa kare che. pite dIkSA aMgIkAra karI che e vAta paNa bhUlI jaIne nahIM ApelI vastuno paNa svIkAra karI le che. rAga-dveSane vazIbhUta thaIne maithuna paNa seva hoya che. evI ja rIte rAga-dveSathI yukta thaIne gRhasthAne pitAnA madadagAra samajIne temanAmAM athavA temanA upakaraNe paratve meha paNa dhAraNa kare che. A kAraNe pari. grahanA pApane paNa bhAgIdAra bane che. vaLI AvI ja rIte kodhI purUSa uttaraguNane paNa bhaMga kare che. kahyuM paNa che-krodhI thayele jIva vaDIlajanonI paNa hatyA karI nAkhe che. evI ja rIte mUDha-svabhAvane vicAra karIne kSamA dhAraNa karavI joIe ane parokSa aparokSa, Akroza, tADana. hatyA ane dharmabrazanI uttarottara rakSAne vicAra karIne kSamA ApavI joIe jema koI mUDha-purUSa kadAca zrI tatvArtha sUtra 2
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre bhAgyena mAM parokSamAkrozati na pratyakSam' ityevaM lAbhamatvA kSantavyam' evam pratyakSamAkrozayapi na mAM tADayati iti kSantavyameva, ityAdirItyA kSamitavyam evam tADanaM kurvatyapi bAle mRDhe kSantavyam, evaM svabhAvAH khalu muDhA bhavantIti matvA kSamA kartavyAH bhAgyena mUDho'yaM tADayatyeva na pANaiviyojayatIti bhaavH| evaM prANairviyojayatyapi mUDhe kSantavyam, bhAgyena khalu maho'yaM mANaireva viyojayati na mAM dharmAd bhraMzayati iti mattvA kSantavyam / evaM-janmAntaropArji pratyakSa meM Akroza nahIM karatA, yaha merA lAbha hI hai, aisA soca kara kSamA karanA caahie| Age bhI isI prakAra samajhanA caahie| agara koI pratyakSa meM Akroza kare to socanA cAhie-'yaha Akroza karake hI raha jAtA hai, merA tADana nahIM kara rahA haiM aura isa lAbha kA vicAra kara ke kSamA karanA caahie| agara tADanA karane vAle para bhI kSamAbhAva dhAraNa karanA ucita hai| usa samaya socanA cAhie ki mUDha janoM kA svabhAva hI aisA hotA hai| yaha mUDha bhAgya se tADanA karake hI raha jAtA hai, prANoM se rahita to nahIM karatA, yahI ganImata hai, aisA vicAra kara usa mUDha ko kSamA kara denA cAhie / kadAcit koI ajJAnI prANa lene para utArU ho jAya to vicAra karanA cAhie -'sadbhAgya se yaha mUDha prANI mujhe prANoM se hI rahita kara rahA hai, dharma se bhraSTa nahIM kara rahA, aura aisA vicAra karake kSamA bhAva dhAraNa karanA caahie| ajANatA Akroza kare te vicAravuM joIe ke te pratyakSamAM Akroza karate nathI. e ja mArA phAyadAmAM che evuM samajIne kSamA ApavI joIe. AgaLa paNa A mujaba ja samajavAnuM che. agara je kaI pratyakSamAM Akroza kare te vicAravuM joIe-"A krodha karIne ja rahI jAya che, mane mArato nathI ane A lAbhane vicAra karIne kSamA ApavI joIe. agara mAranArane paNa kSamA ApavI joIe te ucita gaNAya. te samaye ema vicAravuM ke mUDha mANasane svabhAva ja e hoya che. A mUDha mArA sArA nasIbe mAra mArIne ja saMtoSa mAne che paNa mane jIvathI te mAratuM nathI eTaluM ja sAruM che. e vicAra karIne te mUDhane kSamA ApI devI joIe kadAcit kaI ajJAnI prANa haNavA sudhInI hada AvI jAya te vicAra kare jaIe-"sadbhAgye A mUDha prANI ane prANethI ja rahita karI rahyo che, dharmathI bhraSTa karatuM nathI ane AvI bhAvanA bhAvIne kSamAbhAva dhAraNa karavuM joIe, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.5 dazavidha zramagadha manirUpaNam 11 tasya karmaNaH khalvayaM vipAko mama vartate yadayaM pratyakSa parokSaM vA''krozati mAM tADayativA, mama pUrvamavakRtakarmodayasya nimittamAtramayaM vartate yato dravyakSetra kAla bhAvAnusAreNaiva karmaNA mudayo bhavatIti matvA svakRtakarmaphalAmyAgamo'yaM mama vartate nimittamAtraM para iti kSantavyam, kSamArUpo dharmaH saMvarahetutayA'vagantavyAH 1 mamatvavuddhirAhityaM muktiH sA ca upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArA''sakti nirAsAya 'mamedam' ityevaM mamatvabuddhinivRttirUpA 2 evam RjorbhAvaH karma vA''rjavam sAralyam bhAvavizuddhiH kAyavAGmAnasabhAvAnAM kuTilatA rAhityam zaThatAvirahitatvaM ca, bhAvadoSa mAyA chalakapaTAdi vivarjanam Arjavam / isI prakAra muni ko socanA cAhie ki-'yaha pUrvajanma meM upArjita mere karmoM kA hI phala hai ki yaha pratyakSa meM yA parokSa meM mere tADanA kA rahA hai athavA mujha para Akroza karatA hai| yaha becArA mere karmoM kA nimitta mAtra bana rahA hai, kyoM ki karma dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra hI phala denA haiM / isa prakAra yaha to vAstava meM mere karma kA hI phala hai, dUsarA to isameM nimitta mAtra hai, aisA vicAra karake kSamA karanA cAhie / kSamAdharma saMvara kA kAraNa hotA hai| (2) mukti-mamatvabuddhi se rahita honA mukti dharma hai| prApta yA gRhIta zarIra Adi para-padArthoM meM saMskAra evaM Asakti kA nivA. raNa karane ke lie 'yaha merA hai' isa prakAra kI mamatva buddhi kA na honA mukti kA lakSaNa hai| AvI ja rIte munie vicAravuM joIe ke-"A pUrvajanma upArjita mArA ja karmonuM phaLa che ke A pratyakSamAM athavA pakSamAM mane tADana kare che athavA mArA upara krodha kare che. A bApaDo mArA karmonuM nimitta mAtra banI rahyo che, kAra ke karma dravya kSetra, kALa ane bhAva anusAra ja phaLa pradAna kare che. Ama A badhuM hakIkatamAM te mArA karmo ja vipAka che, bIje te AmAM nimitta mAtra che. evuM vicArIne kSamA karavI joIe A kSamAdharma saMvaranuM kAraNa hoya che. (2) bhuti:-mamatva muddhithI 2hita 2' muhita cha. prAta yA gRhIta zarIra Adi para-padArthomAM saMskAra tathA AsaktinuM nivAraNa karavA mATe "A mArUM che e prakAranI mamatvabuddhinuM na hovuM muktinuM lakSaNa che. (3) Arjava-jutA, saraLatA bhAvavizuddhi, kAyA vacana ane mananI kuTilatA na hevI zakatA-luccAIne abhAva athavA bhAva doSarUpa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tattvArthasUtre bhAvadoSayukto jano nikRtiyuktaH san ihA mutrAzubhaphalajanakama kuzala karmopa cinoti, akuzalakarmopacitazcopadizyamAnaM zreyo'pi mokSasAdhanaM samyagdarzanAdikaM na zradadhAti tasmAt - ArjavadharmaH karmAstranirodhalakSaNasaMvara hetu bhavati- 3 evam - mRdoH komalasya bhAvaH karma vA mArdavam, vinamra mAtraH garvarAhitpazca jAti kulasampadAdimadanigrahaH mAnavighAtazca bhavati madena, abhyutthAnA''sanadAnaJjalagraha yathAyogya vinayakaraNarUpavinamra bhAvena cittapariNAma vizeSotsekarUpa garAhityena ca jAti-kulAdimadanAzo bhavati jAtikularUpaizvarya vijJAnazruta (3) Arjava - RjutA, saralatA, bhAvavizuddhi, kAya vacana aura mana kI kuTilatA na honA, zaThatA- - dhUrtatA kA abhAva yA bhAvadoSa rUpa mAyA, chala, kapaTa Adi kA varjana Arjavadharma hai / bhAvadoSa se yukta jana mAyAcAra se yukta ho kara isa loka aura para loka meM azubha phala utpanna karane vAle akuzala karmo kA upacaya karatA hai / akuzala karmA kA upacaya karane vAlA zreyaskara evaM mokSa ke sAdhana samyagdarzana Adi para bhI zraddhA nahIM karatA / yaha Arjava karmAstraca ke nirodha rUpa saMvara kA kAraNa hotA hai / (4) mArdava - mRdu arthAt komala kA bhAva yA karma mArdava hai / vinamratA, garva se rahita honA, jAti kula sampatti Adi ke mada kA nigraha karanA yaha saba mArdava hai / mada karane se mAna kA vighAta hotA hai / gurujanoM ke Ane para uTha kara khaDA ho jAnA, unheM Asana pradAna karanA, hAtha joDanA, yathAyogya vinaya karanA tathA citta meM ahaMkAra na utpanna hone denA, ina saba se jAtimada evaM kulamada Adi kA mAyA, chaLa, kapaTa AdinA tyAga Avadhama che. bhAvadoSathI yukta manuSya mAyAcArathI yukta thaIne A leAka ane paraleAkamAM azubha phaLa utpana karavAvALA akuzaLa karmonA upacaya kare che. akuzaLa karmone upacaya karanAra zreyaskara tathA mAkSanA sAdhana sabhyaizana Adi paratve paNa zraddhA rAkhatA nathI. A Arjava dharma karmAstratranA niSa rUpa savaranuM kAraNa hAya che. (4) bhAvaH - bhRTu arthAt abhajanI lAva athavA ubha bhAIva che. vinamratA gathI rahita thavuM, jAti, kuLa sampatti vagerenA madane nigraha karavA. A badhu mAva kahevAya che, maDha karavAthI mAnanA nAza thAya che. vaDIlajanenA Agamana prasaMge UbhA thaI javu', temane Asana ApavuM, hAtha joDavA, yathAyAgya vinaya karavA tathA cittamAM ahaMkAra utpanna na thavA devA mA badhAMcI jAtimada ane kulamada AphrinA vinAza thAya che. je purUSajAtinA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nayukta TIkA a. 7.5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 153 lAbhavIryarUpa madAndha-aizvaryamadAndha-vijJAnamadAndha-zrutamadAndha-lAbhamadAndha vIryamadAndhAH khalu puruSAH bahukarmAsravAn utpAdayanti, tasmAt-tathAvidha mAdevadharmasevanena jAtikulAdi madamAnavinAzanadvArA karmAstravanirodhalakSaNa saMvara utpadyate, mArdavabhAve kila-jAti kularUpaizvaryAdibhiraSTabhirmadasthAna matto bhUtvA paranindA-svapazaMsAbhiruciH tIvrAhakAropaharu buddhiH khalu puruSo'zubhaphaladAyakamakuzalaM karma saMcinoti, zreyaH khalu-muktisAdhana bhRtaM samyag darzanAdika mupadizyamAnamapi na zraddadhate, tasmAt- eteSAM khalu jAtyAdi mada mAnasthAnAnAM samUlaghAtopaghAtApa mArdavarUpo dharmaH saMgharaheturavagantavyaH-4 evam-alobhalakSaNaM lAghavam laghubhAvo'pi saMvarahe tu bhavati, anyathA-lobhavinAza hotA hai / jo puruSa jAti ke, kula ke, rUpa ke aizvarya ke, jJAna ke, zruta ke lAbha ke athavA vIrya ke mada se aMdhe hote, ve bahuta kamoM kA bandha karate haiM / ataeva mArdavadharma ke sevana se jAtimada kulamada Adi kA vinAza hokara saMvara kI utpatti hotI hai| mArdava ke abhAva meM jAtimada, kulamada, rUpamada, aizvaryamad Adi ATha madasthAnoM se unmatta hokara puruSa paranindA aura AtmaprazaMsA kI rucivAlA, tIvra ahaMkAra se upahata buddhi vAlA hokara azubha phala dene vAle akuzala kamoM kA saMcaya karatA hai| zreyaskara aura mokSa ke sAdhana samyagdarzana Adi kA upadeza sunakara bhI una para zraddhA nahIM karatA / ataeva jAtimada Adi kA samUla vinAza karane ke lie mArdava dharma kA Asevana karanA chie| (5) lAghava-lobha kA tyAga yA aghutA kA lAghava dharma kahate kuLanA, rUpanA, mIlkatanA, jJAnanA, zratanA lAbhanA athavA vIryanA madathI AMdhaLA thaI jAya che, te ghaNuM badhAM karmo bAMdhatA hoya che AthI mArdavadharmanA sevanathI jAtimada, kuLamada Adine vinAza thaIne saMvaranI utpatti thAya che. mArdavanA abhAvamAM jAtimada, kuLamada rUpamada, ezvaryamada Adi ATha madasthAnethI utpanna thaIne, purUSa pArakI nindA ane AtmaprazaMsAnI rUci. vALa, tIvra ahaMkArathI upahata buddhivALo thaIne azubha phaLa ApanAra akuzaLa karmone saMcaya kare che. zreyaskara ane mokSanA sAdhana samyakdarzana Adine upadeza sAMbhaLIne paNa temanAmAM zraddhA rAkhatA nathI AthI jAti mada Adine samULa vinAza karavA mATe mArdavadharmanuM Asevana karavuM joIe, (5) lAghavalabhane tyAga athavA laghutAne lAghavadharma kahe che. A zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 tatvArtha sUtre mamatA doSAt krodhamAnamAyA prANAtipAta mRSAvAdastetha maithuna parigraharUpa gauravopa copacitaH khalbAtmA bhAvalAghatrarahitatvAt gurubhaivati, bhAvagauravayukta AtmA ihAmutrAzubha phaladAyakama kuzalamavadyaM karmopacinoti, azumakarmopacitatha niHzreyasa sAdhanamapi samyagdarzanAdikamupadizyamAnamapi no zradhAti, tasmAt parityAganirasa GgatvarUpabhAvalAghavaM dravyalAghavaJca saMbara heturbhavati - 5 sati - prazaste'rthe bhavaM satyam, digAditvAt yat pratyayaH, yathAvasthitArthapratItijanakaM vacaH satyam, sadasyo jIvebhyo vA hitaM satyam, tat khalu vaco - haiM / yaha bhI saMvara kA kAraNa hai| lAghavadharma ke abhAva meM lobha rUpa doSa ke kAraNa krodha, mAna, mAyA, prANAtipAta, mRSAvAda, corI, maithuna evaM parigrahaNa rUpa gaurava (bhArIpana ) se yukta huA AtmA bhAva - lAghava se rahita hone ke kAraNa guru bana jAtA hai| bhAvagaurava se yukta AtmA isa loka meM aura paraloka meM azubha phala dene vAle, akuzala pApa karmo kA saMcaya karatA hai aura jisane akuzala karmo kA saMcaya kiyA hai vaha jIva mokSa ke sAdhana samyagdarzana Adi kA upadeza sunakara bhI una para zraddhA nahIM karatA / ataeva mamatAparityAga rUpa bhAvalAghava aura niHsaMgatA rUpa dravyalAghava saMvara kA kAraNa hai / (6) satya - jo sat yA prazasta artha meM ho vaha satya hai / dik Adi meM pATha hone se 'yat' pratyaya hokara 'sat se 'satya' zabda niSpanna huA hai| tAtparya yaha hai ki yathArtha padArtha kI pratIti utpanna karane vAlA vacana satya kahalAtA hai / vaha satya vacana paruSa (kaThora) paNa savaranu kAraNa che. lAghavadhama nA abhAvamAM leAbha rUpa doSanA kAraNa krodha, bhAna, bhASA, AdhutiyAta, bhRSAvAha, yeorI, maithuna bhane parizraDa 35 gaurava (bhArepaNu)thI yukta thayele AtmA, bhAva-lAghavathI rahita havAnA kAraNe gurU SanI jAya che. bhAvagauravathI yukta AtmA A lekamAM temaja paraleAkamAM azubha phaLa ApanArA, akuzaLa pApakarmonA saMcaya kare che, ane jeNe akuzaLa pApakarmonA saMcaya karyo che te jIva meAkSanA sAdhana samyakdarzana AdinA upadeza sAMbhaLIne paNa temanAmAM zraddhA rAkhatA nathI. AthI mamatA parityAga rUpa bhAvalAdhava ane niHsa'gatA rUpa dravyalAghava saMvaranA kAraNa che. (6) satya--je sat athavA prazasta arthamAM hAya satya che dik AdimAM pATha hAvAthI 'ya' pratyaya thaIne sa'thI satya zakhta niSpanna thayela che. tAtya e che ke yathAtha padArthanI pratIti utpanna karanArUM vacana satya kahevAya che, A satya vacana parUSa (kaThAra) na hAvu joie, niSThura zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.5 dazavidha amaNadharmanirUpaNam 155 aparuSam aniSThuram-parapIDAvarjakam-apizunam-pratItikArakam-cApalyarahitam manAvilama-kaSAya kAluSyavajitam-vicchedarahitam-nirantaroccaritam aviralam asambhrAntam svarodoSarahitam spaSTam madhuram zrutisukhAvaham amijAtam savinayam asandigdham audAryayuktam auddhatyavarjitam agrAmyam vidvajjana mano'nuraJjanasamartham AtmazlAghAvarjitam prastutArthAbhidhAyi mAyA lobha krodha mAna kaSAyacatuSTayarahitaM sevyam / evaM gaNadharamatyekavuddhaviracita sUtramArgAnusArapravRttArtham arthanIyam athipurupabhAvagrahaNasamartha svaparArthAnugrahakArakaM nirupadhi nizchalam dezakAlAnupasAri-anavacam jainazAsanaprazastaM yamayuktam mitaM yAcananahIM honA cAhie, niSThura nahIM honA cAhie, para ko pIDA pahucAne vAlA na honA cAhie, cugalI rUpa athavA apratItikAraka nahIM honA caahie| vaha capalatA se rahita ho, kaSAya kI kaluSatA se rahita ho. aTaka-aTaka kara na bolA jAya-lagAtAra uccarita ho, avirala ho, abhrAnta ho, jaldabAjI se rahita ho, spaSTa madhura aura zruti sukhada ho, abhijAta ho vinayayukta ho, asaMdigdha, udAratAyukta, uddhatatA se rahita, gaMvArU na ho-vidvAn jano kA anuraMjana karane meM samartha ho. AtmaprazaMsA se rahita ho, prastuta artha kA pratipAdana karanevAlA ho, krodha mAna mAyA aura lobha kaSAya se rahita ho, sevanIya ho, tathA gaNagharoM pratyeka buddhoM aura sthaviroM dvArA racita sUtramArga ke anukUla artha vAlA ho, upadhi evaM chala se rahita ho, deza-kAla ke anukUla ho, niravadha ho, jaina zAsana dvArA prazasta ho, yama-niyama se yukta na hovuM joIe, bIjAne pIDA pahocADe evuM na hovuM joIe, cADI rUpa athavA apratItikAraka na hovuM joIe, te capaLatAthI rahita hoya, kaSAyanI kalaSatAthI rahita hoya, aTakI-aTakIne na bolavAmAM Ave-satata-ekadhAruM uccAraNa hoya, avila hAya, abhrAta hAya, chetarapIMDIthI rahita hoya, spaSTa madhura ane sAMbhaLavuM game evuM hoya, abhijAta haya, vinayayukata hoya, asaMdigdha, udAratAyukta, uddhatatAthI rahita, gAmaDiyuM na hoya-vidvAnane anaraMjana karavA mATe samartha hoya AtmaprazaMsAthI rahita hoya prastuta arthanuM pratipAdana karanArUM hoya, phodha mAna mAyA ane lAbha kaSAya yukta hAya sevana karavA yogya tathA gaNadhara pratyeka buddho tathA sthavira dvArA racita sUtramArga anukULa arthavALuM hoya arthanIya (vAMchanIya) heya svaparane anagraha karanArUM hoya, upadhi tathA chaLa-kapaTa vagaranuM heya, dezakALane anukULa hoya, nirava hAya, jinazAsana dvArA prazasta hoya, yama ta0 19 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaste pracchannaM praznottararUpaM satyaM dharmaH saMvarasya heturbhavati 6 evaM kAyAdiyoganigrahalakSaNaH saMyamaH saptadazavidho dharmaH karmAsravanirodhalakSaNasaMvaraheturbhavati 7 tapazca saMyatasyA''tmano vizodhanArtha bAhyAbhyantaratapanarUpaM bodhyam, zarIrendriya tApanAt karmanirdahanAcca tapo vyapadizyate, tacca tapo dvAdazavidham, tatra SaTkaM vAdya manazanAdikam AtApanAdivazca kAyaklezarUpam, AbhyantaraJca prAyazcicAdikaM SaTkam, / caturthaSaSThA'STamabhaktAdirUpaM vA, athavA tapo yavamadhyAdi bhedenA'nekavidham, dvAdazabhikSupratimArUpaM vA tapaH saMvarasya heturbhavatIti 8 ho, mita ho, esA praznottara rUpa vacana satya kahalAtA hai / yaha satya bhI saMvara kA kAraNa hai| (7) saMyama-kAyayoga Adi kA nigraha lakSaNa vAlA saMyamadharma hai| saMyama sataraha prakAra kA hai aura vaha Asrava kA nirodha karake saMvara kA kAraNa hotA hai| (8) tapa saMyamI AtmA kI vizuddhi ke lie bAva aura Abhyantara jo tapana hai, use tapa kahate haiM / zarIra ko aura indriyoM ko tapta kara dene tathA kamoM ko dagdha karane ke kAraNa use tapa kahate haiN| tapa ke bAraha bheda haiM, jinameM chaha anazata Adi tathA kAyakleza rUpa AtA. panA Adi haiN| prAyazcitta Adi chaha Abhyantara tapa haiN| upavAsa, velA, telA Adi ke bheda se athavA yavamadhya Adi ke bheda se athavA dvAdaza bhikSamatimArUpa se tapa ke aneka bheda-prabheda haiN| unakA yana anyatra dekha lenA caahie| yaha tapa bhI asravanirodharUpa saMcara kA kAraNa hai| niyamathI yukta haya, TuMkuM heya-evuM praznottara rUpa vacana satya kahevAya che. A paNa satya saMvaranuM kAraNa che. (7) saMyama-kAyAga AdinA nigraha lakSaNavALe saMyama dharma che. saMyama sattara prakAra che ane te Asavane nirodha karIne saMvaranuM kAraNa bane che. (8) tapa-saMyamI AtmAnI vizuddhi mATe bAhya tathA AtyaMtara che tapazcaryA che tene tapa kahe che. zarIra tathA Indriyane tasa karanAra tathA kane bhasama karavAnA kAraNane tapa kahe che. tapanA bAra bheda chejemAM cha anazana Adi tathA kAyakaleza rU5 AtApanA Adi che. prAyazcitta Adi cha AtyaMtara tapa che. upavAsa, chaTha, adama, AdinA bhedathI athavA yavamadhya AdinA bhedathI athavA bAra bhikSupratimA rUpathI tapanA aneka bheda-prabheda che. emanuM varNana anyatra joI levuM. A tapa paNa AavanirAdha rUpa saMvaranuM kAraNa che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.5 pAvidha zramaNadharmanirUpaNam 157 tyAgastAvat vAhyAnAM rajoharaNapAtrAghupadhizarIrAnapAnAdInAm AbhyantarANAJca duSTavADmano vAk kAyavyApAra krodhAdInAM mUrchAlakSaNabhAvadoSaparityAgarUpA saMvarasya hetubhavati / 'saMyamasAdhanatvAd rajoharaNAdikaM dhArayati na tu rAgA. diyuktaH zomAdyartham, tathA ca bAhyAbhyantaropakaraNAdi viSayakaparigraharUpaM bhAvadoSasya sarvathA tyAgohi AsravadvAraM saMvRNoti / evaM zarIradharmoMpakaraNAdipu bhAvadoSarUpagAgraMparityAgena mamatvarAhityaM syAgo bodhyaH tathacoktarItyA mAvadoSatyAgaM kRtvA bAyopakaraNaM rajoharaNapAtrAdika mupabhuJjAno'pi tyAgyeva bhavati, tathAvidhatyAgo'pi karmAnavanirodhalakSaNasaMvarasya heturbhavati 9 evam sarvathA (9) tyAga-rajoharaNa, pAtra upadhi, zarIra, anna-pAnI Adi bAhA padAthoM kA tathA mana vacana kAya ke dUSita vyApAra evaM krodha Adi Antarika doSoM kA parihAra karanA syAga hai| yaha tyAga saMvara kA kAraNa hotA hai / tyAgI puruSa saMyama ke sAdhana hone ke kAraNa rajoharaNa Adi ko dhAraNa karatA hai, egAdi se yukta hokara zobhA ke lie nhiiN| isa prakAra bAya aura Abhyantara upakaraNa Adi viSayaka parigraha rUpa bhAvadoSa kA sarvathA tyAga astravadvAra ko roka detA hai| isa prakAra zarIra tathA dhamoMpakaraNa Adi meM bhAva doSa rUpa Asakti kA parityAga karake mamatva se rahita honA tyAga samajhanA cAhie / ukta prakAra se bhAvadoSa kA tyAga karake rajoharaNa pAtra Adi vAhA upakaraNoM kA upabhoga karatA huA bhI tyAgI hI kahalAtA hai| yaha tyAga bhI kamoM ke Asrava-nirodha rUpa saMvara kA kAraNa hotA hai| (6) tyAga-2129, pAtra, upadhi, zarIra, manna-pANI, Ale khAdya padArthone tathA mana vacana kAyAnA dUSita vyApAra ane krodha vagere AMtarika dezone parihAra karavo tyAga che. A tyAga saMvaranuM kAraNa bane che. tyAgI purUSa, saMyamanA kAraNe hevAne lIdhe, rajoharaNa vagere dhAraNa kare che, rAgAdithI yukta thaIne mAtra zebhA khAtara nahIM A prakAre bAhya ane AtyaMtara upakaraNa Adi viSayaka parigraha rUpa bhAvadoSane sarvathA tyAga Asava dvArane baMdha karI de che. A rIte zarIra tathA dharmopakaraNa AdimAM bhAvaSa 35 Asaktine parityAga karIne mamatvathI rahita thaI javuM tyAga samaja ghaTe. ukta prakArathI bhAvedeSane tyAga karIne rajoharaNa pAtra Adi bAhya upakaraNane upalega karate thake paNa te tyAgI ja gaNAya che. A tyAga paNa kamasTiva-nirodha rUpa saMvaranuM kAraNa hoya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre maithunaprarivarjanarUpabrahmavarSe paripAlanamapi tathAvidhasaMvarasya heturbhavati 10 tathA caite kSAttyAdayo daza zramaNadharmAH karmAsyanirodhalakSaNa saMvara hetavo bhavantIti yodhyam / uktaJca samavAyAne 10 samavAye 'dasavihe samaNa dhamme' taM jahAsaMtI 1 muttI 2 ajjave 3 madhye 4 lAghave 5 sacce 6 saMjame 7 tave 8 trivAra 9 vaMbhaceravAse 10 iti, dazavidhaH zramaNadharmaH prajJaptaH, tadyathA- kSAntiH muktiH Arjavam mArdavam lAghavam satyam - saMyamaH - tapaH- tyAgaH - brahmacaryavAsaH |5| mUlam - aNuppehA aNiccAi vArasa bhAvaNArUcA ||6|| chAyA - 'anuprekSA'nityAdi dvAdaza bhAvavArUpA // 6 // tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvat-karmAkhayanirodhalakSaNa saMvarasya saptamavattvasya hetubhUteSu samiti guptidharmA'nuprekSA- parISahajaya cAritreSu saptasu kramazaH samiti(10) brahmacarya - sarvathA maithuna- tyAga rUpa brahmacarya kA pAlana bhI saMvara kA kAraNa hai ) isa prakAra kSAnti Adi daza zramaNadharma saMvara ke kAraNa hote haiN| samavAyAMgasUtra ke dasaveM samavAya meM kahA hai 19 'zramaNadharma dasa prakAra kA kahA gayA hai, yathA - (1) kSAnti ( 2 ) yukti (3) Arjava (4) mArdava (5) lAghava (6) satya (7) saMyama (8) tapa (9) tyAga aura (10) brahmacaryavAsa // 5 // 'aNuppehAaNiccAI' ityAdi / mUtrArtha - anitya Adi bAraha prakAra kI bhAvanAeM anuprekSA kahalAtI haiM // 6 // tatvArthadIpikA - isase pUrva karma ke Asrava ke nirodha svarUpavAle sAtaveM tacca saMvara ke jo kAraNa samiti, gupti dharma, anuprekSA, parI(10) zrahmaya - sarvathA maithuna- tyAga3ya brahmayaryatu pAlana savaranuM kAraNu che. paNa A rIte kSAnti Adi deza zramaNu Sama sa`varanA kAraNeA hAya che. samavAyAMgasUtranA dezamAM samavAyamAM kahyuM che-zramaNadhama dasa prakArane kahevAmAM yAcyA cheDe - (1) kSAnti (2) bhukti (3) va (4) mAheya (4) sAyapa (1) satya (7) saMyama (8) tapa (Ga) tyAga bhane (10) brahmarya vAsa // 'aNuhA aNiccAi bArasa bhAvaNAruvA' hatyAhi sUtrArtha-anitya Adi bAra prakAranI bhAvanAo anuprekSA kahevAya che. FI tA dIpikA----mAnI pahelA kramanA AsravanA nirodha svarUpavALA sAtamAM tatva sravaranA je kAraNeA samiti, gupti dhama anuprekSA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 149 guptidharmA ityete trayo bhedA lakSaNataH prarUpitAH sammati kramaprAptA manutreNAM saMvara hetubhUtAM prarUpayitumAha- 'aNuppehA aNiccAi vArasabhAvaNA rUpA' iti anuprekSA'nityAdi dvAdazabhAvanArUpA, anityasya 1 AdinA azaraNasya 2 saMsArasya 3 ekatvasya : anyatvasya 5 azucitvasya 6 Asvasya 7 saMvarAva 8 nirjarAdhAH 9 lokasya 10 bodhidurlabhasya 11 dharmasAdhakA Isvastha 12 ityevaM dvAdazAnAM bhAvanA'nucintanam, tadrUpA anuprekSA vyapadizyate / evaJcA'nityavA anuprekSA azaraNAnuprekSA saMsArAnuprekSA ekatvAnuprekSA'nyatvAnuprekSA'zucitvAnuprekSA SsstrayAnuprekSA saMvarAnuprekSA nirjarAnuprekSA lokAnupakSA yodhiradurlabhAnuprekSA dharmasAdhakatvAnuprekSAH ityevaM dvAdazavidhAnuprekSA saMvarasya hetavo bhavanti / pahajama aura cAritra kahe gaye the, unameM se samiti gupti aura dharma kA nirUpaNa kiyA gayA, aba anukrama se prApta anuprekSA kA prarUpaNa kiyA jAtA hai anitya Adi bAraha bhAvanAeM anuprekSA haiN| sUtra meM prayukta 'Adi' zabda se azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asava, saMcara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharmasAdhakAItva kA grahaNa hotA hai / ina bAraha bhAvanAoM kA punaH punaH cintana karanA anuprekSA hai / isa prakAra (1) anityatvAnuprekSA (2) azaraNasvAnuprekSA (3) saMsArAnu. prekSA (4) ekatvAnupekSA (5) anyasvAnuprekSA (6) azucitvAnupekSA (7) AsravAnuprakSA (8) saMvarAnupekSA (9) nirjarAnuprekSA (10) lokAnuprekSA (11) bodhidurlabhatvAnuprekSA aura (12) dharmasAdha kAhatyAnupekSA, ye bAraha anuprekSAeM saMvara kA kAraNa haiM / ina anuprekSAoM kA parISahujaya ane cAritra kahevAmAM AvyA hatA temAMthI samiti, gupti ane dharmanuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayu, have krama prApta anuprekSAnuM vivecana karavAmAM AvI rahyuM che. anitya Adi khAra bhAvanAo anuprekSA che. sUtramAM prayukta Adi zabdathI azaraSu, sauMsAra mestva anyatva, azuyitva, bhAva, saMpara, nirbha lAbha, kheAdhidula bha ane dharma sAdhakatvanuM grahaNa thAya che. A khArenuM vAravAra cintana karavuM anuprekSA che. AvI rIte (1) anityatyAnuprekSA (2) azaraNatvaanuprekssaa (3) saMsArAnuprekSA (4) goDavAnuprekSA (4) anyatvAnuprekSA (6) azucivAnuprekSA (7) AsavAnuprekSA (8) sadavarAnuprekSA (9) nijAnuprekSA (10) sAThaanuprekSA (11) modhihurta latvAnuprekSA bhane (12) dharma sAdhA. vAnuprekSA A khAsa anuprekSAo savaranA kAraNeA che. A anuprekSAonuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasase tathA''tmano jJAnadarzanopayogasvabhAvAd anyanna kizcit samuditaM vastu dhruvamasti, imAni khalu zarIrendriyaviSayazabdarUpagandharasasparzavanitA(pabhogaparibhogadavyANi samudAyarUpANi jala budbudavadanavasthitasvabhAvA nivartante, mohavibhramAdatrA'jJo jano nityatvaM manyate ityevaM khalvanucintanam anityAnuprekSA vodhyA evaM khalu cintayataH zarIrAdiSu mamatvalakSaNA'bhiSvaGgAbhAvAt bhuktozita gandha mAlyAdiSviva viyogakAle'pi vivekabhrazalakSaNo vinipAto notpate 1 evaM maraNakAle mitrabAndhavaputrakalatrAdayo'pi paritrAtuM na samAH 'dharma eva kevalamekazaraNaM nA'nyat, ityevaM bhAvanA azaraNAnupekSA, evaM khalu bhAvayato svarUpa nimnalikhita hai (1) anityatvAnuprekSA- jJAnadarzanarUpa upayoga svabhAvavAle AtmA ke atirikta koI bhI anya samudita vastu sthAyI nahIM hai| yaha zarIra evaM indriyoM ke viSaya zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza, vanitA Adi jo bhI upabhoga-paribhoga ke sAdhana haiM, sabhI jala ke bula bule ke samAna vinAzazIla haiN| apanI mUDhatA evaM vibhrama ke kAraNa hI ajJAnI jana inheM nitya mAna te haiM, aisA cintana karanA anityatvAnuprekSA hai| isa prakAra ke cintana se zarIra Adi saMbaMdhI mamatA aura Asakti kA abhAva ho jAtA hai aura jaise bhoga kara pheMkI gaI mAlA Adi ke viyoga se duHkha nahIM hotA, usI prakAra zarIra Adi ke viyoga ke samaya bhI duHkha nahIM hotaa| (2) azaraNatvAnupekSA-manuSya ke mastaka para jaba mRtyumaMDarAtI hai taba mitra, bAndhava, putra, kalatra Adi koI bhI trANa karane meM samartha svarUpe nIce jaNAvyA mujabanuM che.- (1) anityasvAnuprekSA-jJAna-darzana rUpa upayoga svabhAvavALA AtmA sivAya koIpaNa anya samUdita vastu kAyamI nathI. A zarIra ane indrienA viSaya zabda rUpa, gaMdha, rasa, sparza, strI vagere jeTalA paNa upabhogaparibheganA sAdhane che, e badhAM ja pANInA parapoTAnI jema kSaNabhaMgura che, pitAnI mUDhatA tathA vizvamanA kAraNe ja ajJAnI purUSa ane nitya mAne che, AvI jAtanuM cintana karavuM te anityasvAnuprekSA che. A prakAranA cintanathI zarIra Adi saMbaMdhI mamatA ane Asaktine abhAva thaI jAya che ane jema ekavAra vAparIne pheMkI dIdhelI mALA vagerenA viyegathI jema dukha thatuM nathI tevI ja rIte zarIra AdinA vicAranA samaye paNa duHkha thatuM nathI. (2) azaraNatyAnuprekSA -manuSyanA mAthA upara jyAre mRtyu sakiyuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 . 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 151 nityamahamazaraNo'smIti bhRzamuddignasya saMsArikabhAveSu nirmamatva mupajAyate 'asmaNItameva mArga' pratipadyate 2 evaM pUrvopArjitakarmavipAkavazAdAtmatro bhavAntarAvAptiH saMsAra ucyate tasmin saMsAre jIvo naTa iva raGgabhUmau mAtRpitRbhrAtRdAsasvAmitva nAnAvidha bhUmikAmAsAdya janmamaraNayantraNA manu bhavan bhavAdbhavAntaraM paribhramati, kimadhikena svayamadhyAtmanaH putro bhavati ityevaM saMsAra svabhAvAnucintanaM saMsArAnuprekSAH / uktaJcottarAdhyayane UnaviMzatyadhyayane nahIM hote| usa avasara para eka mAtra dharma hI zaraNabhUta hotA hai, anya koI bhI nahIM, isa prakAra kA cintana karanA azaraNatvAnuprakSA hai / jo isa prakAra kA cintana karatA rahatA hai vaha 'maiM zaraNahIna hU" aisA soca kara atyanta virakta ho jAtA hai aura sAMsArika padArthoM ke viSaya meM usakA mamatva nahIM rahatA / yaha arhanta bhagavAn dvArA pratipAdita mArga kA hI avalambana letA hai / (3) saMsArAnupekSA -- pUrvopArjita karmavipAka ke anusAra bhavAntara kI prApti ko saMsAra kahate haiM / saMsArI jIva isa saMsAra meM, raMgabhUmi meM naTa ke samAna mAtA, pitA, bhrAtA, dAsa, svAmI Adi kI vividha prakAra kI bhUmikAeM (pArTa) prApta karatA huA janma-maraNa kI yaMtraNAeM bhugata rahA haiM / eka bhaya kA tyAga karake dUsare bhava meM jAtA hai / adhika kyA kahA jAya, vaha Apa hI apanA putra bana jAtA hai / isa prakAra saMsAra ke svabhAva kA vicAra karanA saMsArAnuprekSA hai / uttarAdhyayana sUtra ke unnIsaveM adhyayana kI bArahavIM gAthA meM kahA hai| kare che tyAre mitra, bhAI, putra, patnI vagere kAI paNa tene bacAvavA samatha thatAM nathI. A avasare ekamAtra dhama ja tenA rakSaNArthe' AvIne ubhuM rahe che, bIjuM kAI ja nahIM, A jAtanI bhAvanA keLavavI azaraNAnuprekSA che je A prakAranuM cintana karatA rahe che te huM zaraNu vagaranA chu" ema vicArIne atyanta virakta thaI jAya che ane sAMsArika pudgalenA viSayamAM tenu mamatva rahetuM nathI. te ahunta bhagavAn dvArA pratipAdita mArganA ja Azaro le che. (3) saMsArAnuprekSA--pUrvopArjita krama' vipAka anusAra bhavAntaranI prAptine soMsAra kahe che. sa'sArI jIva A sa'sAMramAM ragabhUminA naTanI bhAI bhAtA, pitA, AtA, hAsa, svAbhI mAhinI nuhI buddI lUbhiThAmo (pArTa) prApta karatA thake janma-maraNathI viTabaNAe bhegavI rahyo che. eka bhavanA tyAga karIne bIjA bhavamAM jAya che. vadhAre zu kahevu...? te pAte ja pAtAnA putra banI jAya che. A rIte sAMsAranA svabhAvane vicAra karave| sa'sArAnuprekSA che. uttarAdhyayanasUtranA ogaNIsamAM adhyayananI khAramI gAthAmAM kahyuM che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tatvArtha sUtre dvAdazagAthAsu 'imaM sarIraM aNiccaM, asuI, asuisaMbhavaM / asAsathA vAsamiNaM, dukkha ke sANabhAyaNaM' (chAyA) idaM zarIra manityam, azuci, azucisambhavam, azAzvatAvAsamidaM duHkhaklezAnAM bhAjanam, iti anyatrApyuktam dhI saMsAro jammiya, juvANao paramarUyagavviyao / mariuNa jAyai kimI, tattheva kaDevare niyae // 1 // dhik saMsAro yasmitha yuvakaH paramarUpagarvitaH / mRtvA jAyate kRmiH tatraiva kalevare nijake // 1 // iti, evaM bhAvayataH saMsArabhayAd udvignasya vairAgyamutpadyate, saMsArAd viraktava tadduHkhamahANAya prayatate 3 evaM janmajarAmaraNa paramparAnuvRttijanya mahApIDAnubhan ekAkyameva tu zaknomi na tadartha kazcidanyo me svo vA paro vA sahAyo 'yaha zarIra anitya hai, azuci hai aura azuci padArthoM se raja - vIrya Adi se, isakI utpatti huI hai| yaha asthAyI AvAsa hai - thoDe dina isameM Tika kara cala denA hai ? yaha duHkhoM aura klezoM kA bhAjana hai arthAt vividha prakAra ke kaSTa isa zarIra kI badaulata hI isa jIva ko bhogane paDate haiM / anyatra bhI kahA hai- 'isa saMsAra ko dhikkAra hai jisameM apane rUpa saundarya se garviSTa banA huA puruSa yuvAvasthA meM hI maraNa ko prApta hokara usI apane kalevara meM kIDe ke rUpa meM paidA ho jAtA hai / aisI bhAvanA karanevAlA puruSa saMsAra ke bhaya se udvigna ho jAtA hai aura saMsAra se virakta hokara saMsArika duHkhoM kA anta karane ke lie prayatnazIla hotA hai / (4) ekatva - janma, jarA aura maraNa ke pravAha meM utpanna hone mA zarIra anitya che, apavitra che ane malIna padmAAMthI raja-vIya vagerethI, enuM sarjana thayu' che. A kAmacalAu AvAsa chentheADA divasa sudhI emAM rahIne nikaLI jayAnu che. A zarIra duHkhe| tathA lezenuM pAtra che arthAt vividha prakAranAM kaSTa A zarIrane lIdhe ja bIcArA jIvane bhAgavavA paDe che. anyatra paNa kahyu che--dhikkAra che A sasArane ke jemAM peAtAnA rUpa saundaryathI garviSTha khanelA purUSa yuvAvasthAmAM ja maraNane prApta thaIne te ja peAtAnA kalevaramAM kIDA svarUpe utpanna thaI jAya che A jAtanI bhAvanA karanArA purUSa sasAranI mAyAjALathI udvigna thai jAya che, ane saMsArathI virakta thaIne sAMsArika duHkhAnA aMta karavA mATe prayatnazIla bane che. (4) ekatva----janma jarA ane maraNanA pravAhamAM utpanna thanArI ghera zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 153 vartate, ekAkI evAhaM jAtaH eka eva mriye ca na kazcitsvajanaH parajanoassdhivyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapahartu mama samarthaH, suhRdabAndhavAdayospi mazAnabhUmiparyantameva gacchanti kevalaM dharma eva me sahAyo'napAyo vartate, evaM cintanamekatvAnuprekSA / uktaJca - ' egohaM natthi me koi nAhamannassa kassa ci / evaM adINa maNasA appANa maNusAsae // 1 // (chAyA) - eko'haM nAsti me ko'pi nAha manyasya kasyacit / evam adInamanasA - AsmAna manuzAsayet // 1 // punarapyuktam 'rous bhUmau pazavazca goSThayAM bhAryA gRhadvAri janA imazAne / deha citAyAM paralokavAse- dharmA'nugo gacchati jIva ekaH // 1 // iti vAlI ghora pIDA kA anubhava mujhe akele ko hI karanA paDatA hai / usameM koI bhI apanA-parAyA sahAyaka nahIM hotaa| maiM akelA hI janmA hUM, akelA hI marUMgA, koI svajana athavA parijana mere Adhi, vyAdhi, jarA maraNa Adi duHkhoM ko dUra karane meM samartha nahIM hai / mitra aura bandhu - bAndhava bhI adhika se adhika zmazAna bhUmi taka hI sAtha jAte haiN| eka mAtra dharma hI saccA sahAyaka-sAthI hai| aisA cintana karanA ekatvAnuprekSA hai| kahA bhI haiM 'maiM ekAkI hu / merA koI nahIM hai aura na maiM kisI kA hU~ isa prakAra dainya hIna mana se apanI AtmA para anuzAsana kare / ' dhana aura bhI kahA hai- 'jaba jIva mRtyu ke caMgula meM par3atA hai taba - daulata dharatI meM dabI raha jAtI haiM, pazu vADe meM baMda raha jAte hai, pIDAnA anubhava mAre ekalAne ja karavA paDe che. temAM koI paNa peAtAnA ke pArakA sahAyaka banatAM nathI. hu ekalA ja janmyA chuM, ekaleA ja maraNa pAmIza kAi svajana athavA parajana mArA Adhi, vyAdhi jarA (ghaDapaNa) maraNa vagere du:khAne dUra karavA mATe samatha nathI. mitra tathA bhAI-snehIe paNa bahu-mahuM te zmazAnabhUmi sudhI ja sAthe Ave che, eka mAtra dharma ja sAcA sahAyaka mitra che, A jAtanu cintana karavuM ekatvAnuprekSA che-kahyuM paNa che huM ekAkI chuM. mArU kAi nathI ane huM koInA nathI. A rIte dainyahIna manathI pAtAnA AtmA para anuzAsana karavuM. AgaLa paNa kahyuM che-jyAre jIva mRtyunI pakaDamAM Ave che tyAre dhana-dolata jamInamAM dATelAM ja rahI jAya che, pazu vADAmAM mAMdhelA ja rahI jAya che. patnI gharanA dvAra sudhI ane svajana zmazAna sudhI sahArA Ape che, zarIra citA sudhI sAtha ta0 20 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtra evaM khalu bhAvayataH svajanakuTumbaparivArAdiSu pItyanubandho mamatvaJca notpadyate, parajaneSu dveSAnubandhazca na jAyate, tatohi-niHsaGgatA mabhyupagacchan mokSAyaiva ceSTate-4 evaM-zarIrendriyAdibhya Atmano'nyatvacintanam anyatvAnapekSA-ucyate, paudgalikazarIrAdahaM cetano'nya eva zarIramanityam, ahaM tu nityaH, ajJa zarIram, ahantu jJo'smi, zarIraM sAdinidhanam, ahaM punaranAdiranidhanaH bahUni me zarIrANi vyatItAni saMsArakAntAraM paribhramataH / eva mindriyAdipatnI ghara ke dvAra taka aura svajana zmazAna taka sAtha dete haiM / deha citA taka sAtha detI hai| paraloka kI ora prayANa karate samaya inameM se koI sAthI nahIM bntaa| eka mAtra dharma hI usa samaya sAtha jAtA hai|' isa prakAra vicAra karane se svajanoM tathA kuTumba-parivAra Adi ke prati prIti nahIM utpanna hotI-mamatA haTa jAtI hai aura para-janoM para deSa nahIM hotaa| isa kAraNa aisA vicAra karane vAlA ni:saMgatA ko aMgIkAra karake mokSa ke lie prayatna karatA hai| (6) anyatSAnuprekSA-zarIra aura indriyoM Adi se AtmA kI bhinnatA kA cintana karanA anyatvAnuprekSA hai| zarIra acetana hai, meM cetana huuN| zarIra anitya hai maiM nitya hUM, zarIra ajJAnamaya hai, maiM jJAnamaya, zarIra kI Adi hai-anta hai, maiM anAdi anidhana huuN| isa saMsAra -aTavI meM bhramaNa karate karate maiMne bahutere zarIra dhAraNa karake tyAge haiN| isI prakAra ina pudgalamaya aura anitya indriyoM se bhI maiM bhinna Ape che. paralekanI yAtrA tarapha prayANa karatA samaye AmAMnuM keI sAthI banatuM nathI. eka mAtra dharma ja sAthe jAya che. AvI rIte vicAra karavAthI svajane tathA kuTuMba-parivAra Adi tarapha prIti utpanna thatI nathI-mamatA cAlI jAya che ane anya mANaso tarapha teSabhAva thatuM nathI. A jAtane vicAra karanAre nisaMgatAne dhAraNa karIne mekSa prApti mATe ja prayatna kare che. (5) anyatvAnuprekSA-zarIra ane Indriye AdithI AtmAnI bhinnatAnuM cintana karavuM anyatvAnuprekSA che, zarIra acetana che, huM cetana chuM, zarIra bhanitya cha, hunitya chu, zarIra 2majJAnamaya cha, hujJAnavatA chu, zarIranI Adi cheanta che, huM anAdi ananta chuM, A saMsAra-aTavImAM bhamaNu karatA karatA meM ghaNI jAtanA zarIra dhAraNa karyA che ane tyAga paNa karyo che e ja rIte A pudgalamaya ane anitya IndriyathI paNa huM ne chuM. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa.6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 155 bhyo'pi paudgalikebhyo'nityAdibhyaH khalvahaM bhinna evAsmi, yadA ca-svazarIrAdimyo'pi me'nyatvaM vartate-tadA kimuta vaktavyam vAdyaparigrahebhyaH-3 ityevaM bhAvayataH khalu manaH samAdadhataH zarIrAdiSu spRhA nopajAyate, tatazcAtmajJAna bhAvanApUrvakanirvedaprakarSe sati AtyantikamokSasukhamAptistasya bhavati 5 evaMzarIramidamatyantAzucisthAnaM vartate / zukrazoNitasamudbhUtatvAt-trapurISAdi puktasvAcca snAnAnulepanAdi bhirapyasyApyazucitvaM nApahata zakyate samyagdarzanAdikaM punarbhAvyamAnaM jIvasyAtyantikI buddhimAvirbhAvayati, ityevaM tattvato vicAraNam-azucitvAnupekSA, evaM saMsmaraNaM kurvataH zarIrAdiSvasaGgatA. huuN| java apane zarIra Adi se bhI merI bhinnatA hai to bAhya vastuoM kA to kahanA hI kyA hai ! zarIra hI merA nahIM to anya padArtha mere kaise ho sakate haiN| aisI bhAvanA karane vAle aura mana kA samAdhAna karane vAle puruSa ko zarIra Adi meM spRhA nahIM rhtii| aisI sthiti meM AtmajJAna kI bhAvanA utpanna hokara vairAgya kI vRddhi hotI hai aura taba jIva mokSa ke Atyantika sukha ko prApta karatA hai| (6) azucitvAnupekSA -yaha zarIra atyanta hI azuci kA sthAna hai| raja aura vIrya se utpanna hone ke kAraNa tathA mala-mUtra Adi gaMdI vastuoM se yukta hone ke kAraNa, kitanA hI snAna aura vile. pana kyoM na kiyA jAya magara isakI gaMdagI dUra nahIM ho sktii| samyagdarzana Adi kI bhAvanA kI jAya to jIva kI Atyantika zuddhi utpanna hotI hai| isa prakAra cintana karanA azucitvabhAvanA jyAre mArA zarIra AdithI paNa mArI bhinnatA che te pachI bAhya vastu enuM te kahevuM ja zuM? je zarIra mAruM pitAnuM nathI te anya padArtho mArA kevI rIte heI zake? evI bhAvanA bhAvanAra ane mananuM samAdhAna karanArA purUSane zarIra AdimAM spRhA rahetI nathI. AvI sthitimAM AtmajJAnanI bhAvanA utpanna thavAthI vairAgyanI vRddhi thAya che tyAre jIva mokSanA AtyaMtika sukhane prApta kare che. (6) azucitAnuprekSA-A zarIra puSkaLa gaMdakInuM sthAna che. raja tathA vIryathI utpanna thavAthI tathA maLa-mUtra vagere gaMdI vastuothI yukta hevAnA lIdhe, keTalI vAra snAna tathA vilepana karIe te paNa A zarIranI gaMdakI dUra thatI nathI-thaI zakatI nathI-samyakdarzana vagerenI bhAvanA karavAmAM Ave te jIvanI AtyaMtika zuddhi utpanna thAya che. AvuM cintana karavuM azu zrI tatvArtha sUtra 2
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tattvArthastre vibhavati, viraktazca-bhavArNavocaraNAya samAhitacitto bhavati 6 indriyakaSAya kodhamAnamAyAlobhamANAtipAtAdayaH karmAvakAraNarUpAH santi, sparzanAdoni-indriyANi patanamAtakurajabhRmInAdIn prANino bandhavyasanArNave pAtayanti, kaSAyAdayo'pi vadhabandhapariklezAdIn utpAdayanti narakAdigatiSu ca nAnAvidhaduHkhamajvalitAsu paribhramayanti, ityevamAsravadoSAnucintana mAnavAnumekSA-ucyate, evaM bhAvAdayaH kSamAdiSu zreyasvabhAvo na pacyuto bhavati, sarvaete-AsravadoSAH karmavat saMvRtAtmano na sambhavanti-7 evaM-saMvaraguNA hai / jo aisA cintana karatA hai, vaha zarIra Adi ke prati mamatvahIna mana jAtA hai aura virakta hokara saMsAra-sAgara se pAra hone ke lie udyata ho jAtA hai| (7) AsraSAnupekSA-indriyAM, krodha mAna mAyA loma rUpa kaSAya aura prANAtipAta Adi karma ke Asrava ke kAraNa haiN| ye sparzana Adi indriyAM pataMga, mAtaMga (hAthI) kuraMga (hiraNa), bhRga (bhramara) aura mIna Adi prANiyoM ko bandhana ke duHkha sAgara meM paTa katI haiN| kaSAya Adi bhI vadha, bandhana Adi ke klezoM ko utpanna karate haiM aura nAnA prakAra ke duHkhoM se prajvalita naraka Adi gatiyoM meM paribhramaNa karAte haiN| isa prakAra Asrava ke doSoM kA vicAra karanA AtravAnupekSA hai / jA isa prakAra vicAra karatA hai usake citta meM se kSamA Adi prati zreyaskaratA kA bhAva cyuta nahIM hotaa| jo apane Apako kUrma ke samAna saMvRta (saMvara yukta) kara letA hai, usameM citvabhAvanA che. je A jAtanuM cintavana kare che te zarIra vagere prati mamatvahIna banI jAya che ane virakta thaIne saMsAra-sAgara tarI javA mATe ta5ra thaI jAya che. () AsavAnuprekSA-Indriya, krodha mAna mAyA lAbha rUpa kaSAya ane prANAtipAta Adi, kamanA AzravanA kAraNa che. A sparzana vagere indri patA (patIyu) bhAta (8thI) 2 (25), bhUma (bhamare!) ane bhIna (mAchalIvagere prANIone badhAnA duHkhasAgaramAM pheke che. kaSAya Adi paNa vadha, bandhana AdinA kalezane utpanna kare che ane judA judA prakAranA dothI prajavalita naraka Adi gatiomAM paribhramaNa kare che. A rIte AmravanA dene vicAra karo AsavAnuprekSA che. je A rIte vicAra kare che tenA manamAMthI kSamA Adi pratye zreyaskaratAnI bhAvanAmAM oTa AvatuM nathI. je pita-pitAne kAcabAnI mAphaka saMvRta (saMvarayukta) karI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 157 guNAnucintanaM-saMsarAnuprekSA, yathA-samudre nAco vivarapidhAnAbhAve kramazo vicaH rataH praviSTajalAbhiplave sati nAvArUDhAnAmavazyaM vinAzo bhavet vivarapidhAnetunirupadrayamiSTadezAntaramAptiH evaM karmAgamAsravadvArasaMvaraNe sati zreyaH-prativandho na bhavati / uktazco-carAdhyayane-'jA u assAviNI nAcA na sA pArassa gAmiNI jA ya nissaviNInAyA sA u pArassa gAmiNI // 71 // (adhyayane-23) yA tu-AsAviNI naukA na sA pArasya gAmiNI / yA ca nimsA. viNI naukA sA tu pArasya gAminI // 1 // iti, evaM bhAvayataH saMvare karmAstrayaH pUrvokta AnayadoSa kA saMbhava nahIM hote / (8) saMvarAnupekSA--saMvara ke guNoM kA cintana karanA saMvarAnuH prekSA hai / samudra meM koI chidroMvAlI naukA ho aura usake chidroM ko agara baMda na kara diyA jAya to chidroM dvArA usameM jala kA praveza hotA hai aura usa para savAra loga avazya hI vinAza ko prApta hote haiN| isake viparIta yadi chidra baMda kara diye jAe to vinA kisI upa. dava ke iSTa maMjila taka pahuMcA jA sakatA hai| isI prakAra kamoM ke AgamanadvAra-Asrava ko yadi roka diyA jAya to zreyasa kI prApti meM kisI prakAra kI rukAvaTa nahIM hotii| uttarAdhyayana meM kahA hai___ 'jo naukA chidroM vAlI hotI hai vaha pAragAminI nahIM hotii| kintu jo naukA chidrarahita hotI hai vaha pAra paryanta pahuMcane vAlI hotI hai / (adhyayana 23) jo isa prakAra kI bhAvanA karatA hai vaha sadaiva saMvara meM parAyaNa le che, tena mAM pUrvokta Asrava deSanI zakyatA rahetI nathI. (8) sa nuprekSA-sa12 zuzanu thintana 429 saMparAnuprekSA che. samudramAM kaI chidrovALI naukA hoya ane tenA chidrone je purI na devAmAM Ave te chidro dvArA temAM jaLane praveza thAya che ane temAM beThelAM pravAsIo avazya vinAzane prApta thAya che. AthI ulaTuM, je chidra purI nAkhavAmAM Ave te koI prakAranA upadrava vagara nizcita sthAna sudhI pahoMcI zakAya che. evI ja rIte karmonA AgamanadvAra-Asavane je rokI devAmAM Ave te zreyasanI prAptimAM kaI prakArane avarodha Avato nathI. uttarAyayanamAM kahyuM che-je naukA chidrovALI hoya che te pAraga minI hotI nathI paraMtu je naukA chidrarahita hoya che, te kAMThA sudhI pahoMcavAvALI hoya che, (adhyayana 23) je A prakAranI bhAvanA bhAve che te hamezAM saMvaramAM rata "nathA , zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre nirodhalakSaNe satatoyuktatA bhavati niHzreyasapadamApti theti 8 evN-mirjraayaa| nuNadoSamApanaM nirjarAnupekSA nirjarA ca karmaphala-viSAkananyA dvividhA abuddhi pUryA, kuzalamUlAca, tatra-narakAdigatiSu karmaphalavipAkajanyA'buddhi pUrNa akuzalakarmAnuSandhA, parISahajaye kRte tu-kuzalamUlA-zubhAnubandhA, niranubandhA cetyevaM cintayataH karmanirjarAye pravRtti bhavati-9 samantAdanantasyA'lokAkAzasya bahumadhyadezabhAgavatino lokasya svabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA, evaM bhAvayata. statta jJAnavizuddhi bhavati 10 saMsAre'smin manuSyabhavo durlabhaH, tatrApi samAdhi dukhAyaH sati tasmin bodhilAbhaH phalavAn bhavati ityevaM cintanaM vovilAmA rahatA hai| aura nizreyasa ko prApta karatA hai| ___ (9) nirjarAnuprekSA--nirjarA ke guNoM kA vicAra karanA nirjarAnuprekSA kahalAtA hai| karmaphalavipAka nirjarA do prakAra kI hai-abuddhi pUrvA aura kushlmuulaa| naraka Adi gatiyoM meM karma ke phala ko bhoga lene ke pazcAt usakI jo nirjarA hotI hai, vaha abuddhipUrvA nirjarA kahalAtI hai| vaha akuzala kamoM ke anubaMdha kA kAraNa hai| parISahIM para vijaya prApta karane para jo nirjarA hotI hai vaha kuzalamUlA zubhA. nubandhA yA niranubandhA kahalAtI hai / jo isa prakAra vicAra karatA hai usakI karmanirjarA meM pravRtti honI hai| (10) lokAnupekSA--sabhI ora ananta alokAkAza ke madhya meM avasthita loka ke svabhAva kA cintana karane se jJAna kI vizuddhi hotI hai| rahe che ane nakakI zreyasane prApta kare che. (nirjarAnuprekSA-nirjarAnA guNane vicAra kara nijAnuprekSA kahevAya che. karmaphaLa vipAka nirjarA be prakAranI che-abuddhipUrva ane kuzaLamUlA. naraka Adi gatiomAM karmanA phaLane bheLavI lIdhA bAda tenI je nirjarA thAya che te abuddhipUrva nirjarA kahevAya che. te akuzaLa karmonA anubaMdhanuM kAraNa che parISaha para vijaya prApta karavAthI je nijA thAya che te kuzalamUlA, zubhAnubandha athavA niranubandha kahevAya che. je A rIte vicAra kare che tenI karmanirjarAmAM pravRtti thAya che. (10) kAnuprekSA---cAre tarapha ananta alakAkAzanI maLe avasthita lokanA svabhAvanuM cintana karavuM lekAnuprekSA che. lokanuM cintana karavAthI jJAnanI vizuddhi thAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 159 nuprekSA, tathA cintayato bodhi prApya pramAdo na kadAcidapi bhavati 11 evaMdhamopadeSTA'rhana, tadupadiSTo dharmo'hiMsAdilakSaNo vinayamUlaH kSamAvalo brahmacaryagupta upazamapradhAno niSparigrahitAlambano vartate, tallAbhAnmokSapAptirbhavatIti cintanaM dharma sAdhakAnuprekSA, evaM-cintayataH khalu dharmAnurAgA tsatataM tadArAdhane yatnaparo bhavatIti bhAvaH tathA cA-'nayA khalu dvAdazavidhayA'nuprekSayA karmAstrayanirodharUpasaMvaro bhavatIti bodhyam 12 / / ___ indriyakaSAya krodha-mAna-mAyA-lobhaprANAtipAtAdayaH karmAsravakAraNarUpAH santi sparzanAdIni-indriyANi pataGgamAtaGgakuraGgabhRGgamInAdIn pANino bandhavyasanArNave pAtayanti / kaSAyAdayo'pi-badhabandhapariklezAdIn utpAdayanti narakAdi gatiSu ca nAnAvidhaduHkhapajvalitAsu paribhramayanti, ityevamAsravadoSAnucintanamAstrAnuprekSA ucyate-evaM bhAvAdetaH kSamAdiSu zreyastvamAvo na pacyuto bhavati, sarva ete AsravadoSAH kUrmavat saMvRtAtmano na sambhavanti 7 evaM-saMvaraguNAnucintanaM saMvarAnuprekSA, yathA-samudre nAvo vivarapidhAnAbhAve kramazo virataH praviSTajalAbhiplave sati nAvArUDhAnAmavazyaM vinAzo bhavet vivarapidhAne tu-nirupadravAmiSTadezAntaraprAptiH, evaM-karmAgamAsravadvArasaMvaraNe sati zreyA patibandho na bhavati / uktazcottarAdhyayane trayoviMzatyadhyayane ekasaptatigAthAyAm 'jA u astAviNI nAvA-na sA pArassa gaaminnii| jAya nissAdhiNInAvA-sA upArassa grAmiNI // 1 // yA tu AsrAviNI naukA-na sA pArasya gAmiNI / yA ca niHsrAviNI naukA-sA tu pArasya gAminI // 1 // (11) bodhidurlabhAnuprekSA-isa saMsAra meM prathama to manuSyabhava kI prApti durlabha hai| kadAcit puNyayoga se vaha prApta ho jAya to samAdhi prApta karakA kaThina hai| usake hone para bodhilAbha saphala hotA hai| aisA vicAra karanA bodhidurlabhAnuprekSA hai| jo aisA cintana karatA hai vaha bodhi ko prApta karake kadApi pramAda nahIM krtaa| (11) dhidurlabhAnuprekSA-A saMsAramAM prathama te manuSyabhavanI prApti durlabha che. kadAcita pu gathI te prApta thaI jAya te samAdhi prApta karavI kaThaNa che. tenA astitvathI ja badhilAbha saphaLa thAya che e vicAra kare be dhidurlabhAnuprekSA che. je AvuM cintana kare che te bedhine prApta karIne kayAreya paNa pramAda sevatA nathI. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryastre ityevaM bhAvayataH saMvare karmAsravanirodhalakSaNe satatodyuktatA bhavati nizreyasapadamAptizceti 8 evaM-nirjarAyAH guNadoSabhAvanaM-nijarAnumekSA, nirjarA ca karmaphalavipAkajanyA dvividhA abuddhipUrvA-kuzalamUlAca / tatranArakAdi gatiSu karmaphalavipAkajanyA'buddhi pUrvA1 akuzalakarmAnubandhA parIpahajaye kRte tu kuzalamUlA zubhAnubandhA niranubandhAcetyevaM cintayataH karma nirjarAyai pravRtti bhavati 9 samantAdanantasyA'lokAkAzasya bahumadhyadeza bhAgapatino kokasya svabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA, evaM bhAvayata statatva jJAnavizuddhibhavati 10 saMsAre'smin manuSyabhavo durlabhaH tatrApi-samAdhiduravAyA, sati tasmin bodhi lAbhaH phalavAn bhavatItyevaM cintanaM bodhilAbhAnupekSA tathA cintayato bodhi pApa pramAdo na kadAcidapi bhavati 11 evaM-dharmopadeSTAIna tadupadiSTo dharmoM hiMsAdilakSaNo vinayamalA kSamAbalo brahmacarya guptaH upazamapradhAno niSparigrahitA''lambano vartate tallAbhAnmokSa mAnirbhavatIti cintanaM dharma sAdhakAhetvAnupekSA, evaM cintayataH khalu dharmAnurAgAt satataM tadArAdhane yatnaparo bhavatIti bhAvaH, tathA cA'nayA khala dvAdaza vidhayA'nuprekSayA karmAsravanirodha rUpasaMvaro bhavatIti bodhyam // 6 // (12) dharmasAdhakAhattvAnuprekSA-dharma ke mUla upadezaka arhanta bhagavAna haiN| unake dvArA upadiSTa ahiMsAmaya dharma vinayamUlaka hai, kSamA usakA bala hai, vaha brahmacarya se gupta hai, upazama kI pradhAnatAvAlA hai aura niSparigrahitA usakA AdhAra hai| aise dharma ke lAma se mokSa kI prApti hotI hai| isa prakAra vicAra karanA dharmasAdhakAnuprekSA hai| jo isa bhAvanA kA cintana karatA hai, usameM dharma ke prati anurAga jAgRta hotA hai aura vaha dharma kI ArAdhanA karane meM nirantara tatpara rahatA hai| isa prakAra ina dvAdazavidha anuprekSAoM se Asravanirodha rUpa saMbara kI prApti hotI hai // 6 // (12) dharma sAdhakAhavAnuprekSA-dharmanA mULa upadezaka arhata bhagavAna che. temanA dvArA upadiSTa ahiMsAmaya dharma vinayamULaka che, kSamA tenuM gaLa che, te brahmacaryathI gupta che. upazamanI pradhAnatAvALo che ane niSparigrahitA tene AdhAra che. AvA dharmanA lAbhathI mokSanI prApti thAya che. A pramANe vicAra kare dharmasAdhakAhavAnuprekSA che. je A bhAvanAnuM cintana kare che. tene dharmanI tarapha anurAga jAgRta thAya che temaja te, dharmanI ArAdhanA karavAmAM lagAtAra tatpara rahe che. AvI rIte A bAra anuprekSAethI Avanirodha rUpa saMvaranI prApti thAya che. // 6 // zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 161 tatyArthaniyuktiH-pUrva tAvad guptisamitidharmAnupekSA parISahajaya cAri. bANi saMvarahetutyA pratipAditAni, tatra kramazaH samiti-guptidharmAH sabhedAra pratipAditAH sammati kramamAptA manuprekSAM marUpayitumAha-'aNuppehA aNi. ccAi vArasa bhAvaNA rUvA iti, anityAdi dvAdaza bhAvanAnAM bhAvanA. 'nucintanam tatrA'nityasyA'nucintanam, AdinA'zaraNasyAnu cintanam , saMsArasyA'nucintanam , ekatyasyAnucintanam , anyatvasyAnucintanam , azu. citvasyAnucintanam , AsravasthAnucintanam , saMvarasyAnucintanam , nirjarAyA anucintanam, lokasyAnucintanam yodhidurlabhasyAnucintanam, dharma sAdhakAhatvasyAnucintanam, ityevaM dvAdaza bhAvanA iti dvAdazAnubhekSA ucyante / tatrAnupakSaNa manuprekSA anukSyante'nucintyante iti yA'nupekSA anityatvAnucintanarUpA tatyArthaniyukti--pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki gupti, samiti, dharma, anupekSA, parISaha jaya aura cAritra saMbara ke sAdhana haiN| inameM se samiti, gupti aura dharma kA bheda pradarzana pUrvaka patipAdana kiyA gayA, aba krama se prApta anuprakSA kA prarUpaNa karate haianityatva Adi vAraha bhAvanAeM anuprekSArUpa haiM / arthAt anityatA kA anucintana karanA, azaraNatA kA anucintana karanA, saMsAra kA anucintana karanA, ekatva kA anucintana karanA, anyatva kA anucintana karanA, azucitA kA anucintana karanA, Asrava kA anu. cintana karanA, saMvara kA anucintana karanA, nirjarA kA anucintana karanA, loka kA anucintana karanA, bodhi kI durlabhatA kA anucintana karanA aura dharmasAdhakAhatva kA anucintana karanA, yaha bAraha bhAva. nAeM dvAdazAnuprekSAeM kahalAtI haiN| tatvArthaniyati-agAu pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke gupti samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra saMvaranA sAdhana che. AmAMthI samiti, gupti ane dharmanA bheda pradarzanapUrvaka pratipAdana karavAmAM AvyA have kamathI prApta anuprekSAnuM prarUpaNa karIe chIe anityatve Adi bAra bhAvanAo anuprekSA rUpa che arthAt anityatAnuM anucintana karavuM, azaraNutAnuM anucintana karavuM, saMsAranuM anucintana karavuM, ekatvanuM anucintana karavuM, anyatvanuM anucintana karavuM. azucitAnuM anucintana karavuM, AnsaranuM anucintana karavuM, saMvaranuM anucintana karavuM, nirjarAnuM anucintana karavuM, lekanuM anucintana karavuM, bodhinI durlabhatAnuM anucintana karavuM, ane dharmasAdhakAvanuM anucintana karavuM, A bAra bhAvanAo dvAdazAnuprekSAo kahevAya che, ta021 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre bhAvanA'nityAnuprekSA, yathA-bAhyAni zayyAsanavastrau-ghiko-pagrahikopaSi rajoharaNapAtradaNDAdi dravyANi / AbhyantaraM-zarIradravyam jIvaiSyaptisvAda teH sarvaiH saha saMyogAzcA'nityAH santi ityeva mnucintyet| tatra pratidinaM gRhyamANa mupabhujyamAnazca vastrapAtrAdikam audhikopadhirucyate, varSAdikAraNe kAlavizeSe samupasthite sati aniyatakAlArtha pIThaphalakAdInAM saMyamAya prahaNam aupagrahikopadhirucyate / upa-AtmanaH samIpe kAraNe sati saMyamayAtrA nirvAhArya vastuno grahaNam upagrahaH sa prayojanamagye tyaupagrAhikA, tRNakASThapIThaphala. anuprekSaNa karanA yA jisakA anuprekSaNa kiyA jAya, vaha anuH prekSA kahalAtI hai| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) anityatvAnuprekSA--anityatA kA cintana karanA anityaH tyAnuprekSA hai| zayyA, Azana, vastra, audhika yA aupagrahika upadhi, rajoharaNa, pAtra, daMDa Adi bAgha dravya kahalAte haiN| zarIra Abhyantara dravya kahalAtA hai, kyoMki vaha jIvoM se vyApta hotA hai| ina saba ke sAtha jo bhI saMyoga haiM, ve maSa anitya haiM, aisA vicAra karanA caahie| jo vastra pAtra Adi pratidina grahaNa kiye jAte aura kAma meM lAye jAte haiM, unheM audhika upadhi kahate haiN| varSA Adi kAraNa upasthita hone para, vizeSa avasara para aniyata kAla ke lie saMyama ke vAste jo pIDhA yA pATa Adi grahaNa kiye jAte haiM, unako aupagrahika upadhi kahate haiM / upa arthAt AtmA ke samIpa, kAraNa hone para saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie vastu kA grahaNa karanA 'upagraha - anuprekSaNa karavuM ane jenI anuprekSaNa karI zakAya te anuprekSA kahevAya che. emanuM svarUpa A prakAre che (1) anityAnuprekSA-anityatAnuM cintana karavuM anityAnuprekSA cha. zA, bhAsana, sa, maughira mth| mauli padhi, 2026, pAtra, daMDa Adi ba hya dravya kahevAya che. zarIra Abhyantara dravya kahevAya che kAraNa ke te jIvathI vyApta hoya che. A badhAnI sAthe je saMga che te tamAma anitya che, e vicAra kare joIe, je vasa, pAtra Adi dararoja grahaNa karavAmAM Ave che ane upagamAM levAya che temane dhika upadhi kahevAmAM Ave che. varasAda vagere kAraNe AvI paDavAne lIdhe, vizeSa avasare anizcita samaya mATe saMyama kAje je pITha athavA pATa vagere grahaNa karavAmAM Ave che, temane aupagrAhika upAdhi kahe che, "upara" arthAt AtmAnI najIka kAraNe AvI paDavAthI, saMyama zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7. 6 anuprekSA svarUpanirUpaNam 163 kAdi / tatra zarIraM tAvat janmata Arabhya pUrva svarUpaM pratikSaNaM parityajada uttarA vasthAM pratipadyate, pratipalaJcA'nyathA'nyathA bhavad jarAjarjaritasarvAvayavaM pudgalacayaviracanAmAtra paryavasAne tyaktavannivezavizeSaM vizIryate iti pariNAmAnityatayAsfreemeva zarIramiti evaM cintayata statra snehabandharUpAbhiGgo na bhavati, tatazca - snehAbhyaJjanodvartana mardanasnAnavibhUpAdiSu niHspRhasya dharmadhyAnAdiSu rucirutpadyate / tathAcAgame'pyuktam- 'jaM pi ya imaM sarIra ihUM, kaMtaM piyaM maNuNNaM, maNAmaM, dhijjaM, vesAsiya, sammayaM, aNumayaM, bhaMDakaraMDaga samANaM, rayaNakaraMDA, mANaM, sIyaM, mA NaM, unhaM, mANaM, khudA, mANaM pivAsA, mANaM vAlA, mANaM corA, mA NaM daMsA, mA NaM masagA, mANaM vAiya pittiya-saMmiya- saMtivAiya vivihA rogAyaMkA, parIsahovasaggA phAsA phusaMtu, eyaM pi ya me na tANAe vA saraNAe vA bhavai- ' kahalAtA hai / upagraha jisakA prayojana ho yaha aupagrahika hai jaise ghAsa, kASTa kA pIDhA, pATa Adi / zarIra janma se lekara kSaNa-kSaNa meM apane pUrva svarUpa kA tyAga karatA rahatA hai aura navIna-navIna avasthAoM ko dhAraNa karatA rahatA hai / vaha pratipala anya-anya rUpa dhAraNa karatA huA jarA se jarjarita ho jAtA hai aura anta meM pudgaloM kI yaha zarIra rUpa AkRti bhI naSTa ho jAtI hai / isa prakAra nirantara pariNamana karane ke kAraNa zarIra anitya hai / jo isa prakAra kA cintana karatA hai, use zarIra ke prati Asakti nahIM rahatI aura vaha taila, ubaTana, mardana, snAna aura vibhUSA Adi karane meM nispRha ho jAtA hai / dharmadhyAna Adi meM usakI ruci utpanna ho jAtI hai / Agama meM bhI kahA hai / yAtrAnA nirvAhane mAMTe vastunu' gruNu karavu' 'upamaDu' kahevAya che, upagrahu je prayeAjana hAya te auSagrahika che. dA. ta. ghAsa lAkaDAnuM pITha, pATa vagere, zarIra, janmathI laine kSaNu-kSaNamAM, peAtAnA pUrva svarUpane tyAga karatuM rahe che ane navI-navI avasthAone dhAraNa karatu rahe che. te pratyeka paLe judA judA rUpa dhAraNa karatuM thayuM' ghaDapaNathI jarjarita thaI jAya che ane chevaTe pudgalAnI A zarIra rUpa AkRti paNa naSTa thaI jAya che. A rIte nirantara pariNamana karavAnA kAraNe zarIra anitya che. je A rItanu cintana kare che, tene zarIranI prati Asakita rahetI nathI ane te telamAliza, vaTana, mana, snAna ane viSA vagere karavAmAM nispRha thaI jAya che. dhama dhyAna AdimAM tenI rUci utpanna thaI jAya che, AgamamAM paNa kahyu. che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUle chAyA- yadapi ca me idaM zarIram-iSTaM kAntaM priyaM manojJa manaAma dhairya vaizvAsikaM sammataM bahumataM pANDakaraNDakasamAnaM ratnakaraNDabhUtaM mA idam uSNaM, mA idaM zItaM, mA idaM kSudhA, mA idaM pipAsA, mA idaM byAlA:, mA idaM caurAH mA idaM daMzAH mA idaM mazakAH mA idaM vAtika-paittika zlaiSNika-sAnnipAtikA vividhA rogAtaGkA parISahopasargAH sparzAH spRzantu / evaM rItyA rakSitaM etadapi ca me na trANAya vA na zaraNAya bhavati, iti / evaM-zathyA tAvat pratizrayaH saMstAraphalakapaTTakAdiH pratidinaM rajodhalimi vipariNataM sat sarvathA svasannivezaM racanAkAraM parityajya _ 'aura yaha jo zarIra iSTa, kAnta, priya, manojJa, manAma (atyanta manojJa) dhairyarUpa, vizvAsapAtra, sammata, anumata, uttama bhANDa-sAmAna ke karaMDaka ke samAna evaM ratnoM ke karaMDiye ke samAna hai aura jisake viSaya meM yaha sAvadhAnI rakkhI jAtI hai ki kahIM ise ThaMDa na laga jAya, garmI na laga jAya, bhUkha yA pyAsa kI pIr3A na ho, kahIM sapena DaMsa le, cora na curA le jAeM, DAMsa aura macchara na satAeM, vAta pitta kapha yA sannipAta saMbaMdhI roga utpanna na ho jAeM, parISaha aura upasarga se kaSTa na pahuMce, use koI aniSTa saMyoga na ho, aisA yaha zarIra bhI mere lie trANa kAraNa yA zaraNadAtA nahIM hai| isI prakAra zayyA arthAt upAzraya (sthAnaka), vistara, pIDhA, paTTa Adi, ghAsa Adi ke bane hue Asana tathA cola paTTa Adi vastra pratidina raja evaM dhUla se palaTate rahate haiM aura anta meM itane jIrNa-zIrNa ho jAte haiM ki unakA pahale kA AkAra bhI naSTa ho jAtA hai| ___ mAre zarIra , Anta, priya, bhanAza, manAma (satya-1 bhanAjJa), dhiryarUpa, vizvAsapAtra, sammata, anumata, uttama, bhAnDa jevuM, sAmAnanA karaMDiyA jevuM, ane 2nA karaMDiyA jevuM che ane jenA mATe evI takedArI rAkhavAmAM Ave che ke kayAMya Ane ThaMDI na lAgI jAya, gamI na lAgI jAya, bhUkha tathA tarasanI pIDA na thAya, kyAMya sarpa na haMse, cAra corI na jAya, DAMsa ane maccha2 satAve nahIM, vAta, kapha, athavA sanepAta saMbaMdhI roga utpana na thAya parISaha ane upasargathI kaSTa na pahere tene kaI aniSTa saMjoga na AvI paDe, AvuM A mAruM zarIra mane pAra utAranArUM athavA zaraNadAtA nathI. Aja pramANe zayyA arthAt upAzraya (sthAnika) pathArI pITha-pATa Adi, ghAsa vagerenA banelA Asana tathA celavaThTha Adi vastra dararoja roTI ane dhULathI kharaDAtAM hoya che ane chevaTe eTalA jIrNa-zIrNa thaI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a. ru. 6 anuprekSAsvApanirUpaNam 165 jIrNatAM patipadyate 'saMyogA viprayogAntAH itinyAyAt yAvanto mama saMyogA: bAhayAmpatarazayyA zarIrAdimidravyaiH saMbaddhAH sambandhA vartante sarva eva te'. kANDe kSaNamagurAH santi, 'avazyameva cA''dimatA saMyogena viprayogAntena bhavitavyam' eteSAM khalu zarIrazayyAdi bAhyAbhyantaradravyANAM vinavara. vasvabhAvaH khalu vartate' ityeva manucintanena teSvAsaktikSaNAbhiSvaGgo na bhavati, taiH khalu bAhyAbhyantarazarIrAdidravyaiH saMyogaviyoge sati zArIraM-mAnasaM vA duHkhaM notpadyo ityato'nityAnumekSA paramAvazyakI bhavati 1 azaraNAnucintanarUpA -'zaraNAnupekSA, yathA-janazUnye nirAzraye ghanavipine balavatA bubhukSitena mAMsA. 'saMyogoM kA antima pariNAma viyoga hai' isa ukti ke anusAra bAhya yA Abhyantara zayyA evaM zarIra Adi ke sAtha mere jo bhI saMbaMdha haiM, ve saba akAlavinazvara yA kSaNabhaMgura haiM, kyoM ki jisa saMyoga kI Adi hai usakA anta avazyaMbhAvI hai| kyA yaha zarIra aura kyA zayyA Adi bAhya dravya, sabhI vinAzazIla haiN| isa prakAra kA cintana karane se zarIra Adi meM Asakti nahIM hotI aura zarIra Adi bAhyAbhyantara dravyoM ke sAtha saMyoga athavA viyoga hone para zArIrika yA mAnasika duHkha utpanna nahIM hotaa| isa kAraNa yaha anitya bhAvanA atyanta Avazyaka hai| (2) azaraNAnuprekSA-azaraNatA kA cintana karanA azaraNAnupekSA hai / jaise sunasAna AzrayavihIna saghana vana meM balavAn bhUkhe aura jAya che ke temane prathamane AkAra (AkRti) paNa naSTa thaI jAya che - genuM antima pariNAma viyega che." A ukti anusAra bAhya athavA Abhyantara zayyA ane zarIra vagerenI sAthenA mArA je paNa saMbaMdha che te badhAM akAlavinadhara athavA kSaNabhaMgura che kAraNa ke je saMganI Adi che tene anya avayaMbhAvI che. zuM A zarIra athavA pathArI Adi bAhyadravya, chevaTe to badhAM ja nAzavata che. - A prakAranuM cintana karavAthI zarIra AdimAM Asakti rahetI nathI ane zarIra vagere bAhyAbhyantara dravyonI sAthe saMga athavA viyoga thavAthI zArIrika athavA mAnasika duHkha utpanna thatAM nathI AthI A anityabhAvanA atyanta Avazyaka che. (2) azaraNAnuprekSa-azaraNutAnuM cintana karavuM azaraNAnuprekSA che. jema sunasAna Azraya vagaranA gADha jaMgalamAM baLavAna bhUkhyA ane mAMsa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 taravArthasUtra zinA vyAgheNAkrAntasyA'bhibhUtasya mRgazAvakasya kizcidapi zaraNaM na bhavati, evaM-janmajarAmaraNA''pivyAdhi viprayogA'priyasaMyogA'niSTa prAptISTAnavApti dAridraya daurbhAgya daumanasyAdi janyena duHkhenA'bhibhUtasya prANinaH saMsAre'smin na kimapi zaraNaM vidyate 'dharmavinA' ityevamanucintayato jIvasya 'nityamahamazaraNo'smi' iti sarvathodvignasya sAMsArikeSu manuna-devasambandhisukheSu hiraNyaratnasuvarNAdiSu hastyavahAdiSu ca nAmiSSaGgo bhAti apitu-tIrthakaduktAgamavihita jJAnadarzanacaraNAdiSu nityaM pravartate yato hi janmajarAmaraNabhayavividhavyAdhi pariklezapariSvaktasya jIvasya jJAnadarzanacaraNameva paramazaraNam 'ityamAMsabhakSI vyAghra ke dvArA AkramaNa karane para hiraNa ke bacce ke lie koI bhI zaraNa nahIM hotA, isI prakAra janma, maraNa, Adhi, vyAdhi, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, aniSTa prApti, iSTa kI aprApti, daridratA, durbhAgya evaM durmanaskatA Adi se utpanna hone vAle duHkhoM se satAye hue prANI ke lie isa saMsAra meM dharma ke atirikta anya koI bhI zaraNa nahIM hai| isa prakAra cintana karane vAle jIva ko aisA mAna ho jAtA hai ki maiM sadaiva zaraNa vihIna hUM aisA mAna hone para vaha virakta ho jAtA hai aura manuSya tathA deva saMbaMdhI saMsArika sukhoM ke prati tathA una sukhoM ke sAdhana svarNa Adi aura hAthI ghoDA mahalamakAna Adi ke prati nirIha bana jAtA hai| itanA hI nahIM, vaha tIrthakara bhagavAna dvArA pratipAdita jJAna darzana cAritra Adi meM sadA pravRtti karatA hai, kyoMki bhakSI kaI vAgha dvArA AkramaNa thAya tyAre haraNanA baccA mATe koI paNa 22 29tu nathI, mevI zAma, 12, bha25 bhAdhi vyAdhi, 4ssttviga, aniSTasaMga, aniSTaprApti ISTanI aprApti daridratA durbhAgya ane durmanaskatA AdithI utpanna thanArA duHkhathI satAvavAmAM Avela prANIne mATe A saMsAramAM dharma zivAya bIjuM kaI ja zaraNa nathI. A rItanuM cintana karanArA jIvane e jAtanuM bhAna thaI jAya che ke huM azaraNuM chuM ane AvI pratIti thaI javAthI te virakata thaI jAya che ane manuSya tathA deva saMbaMdhI saMsArika sukha tarapha tathA te sukhanA sAdhana suvarNa Adi ane hAthI, gheDA, mahala makAna pratye nispRha banI jAya che eTaluM ja nahIM te tIrthaMkara bhagavAna dvArA pratipAdita jJAna, darzana, cAritra AdimAM hamezAM pravRtta rahe che, kAraNa ke janma jarA, maraNa, bhaya, vividha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 71.6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 167 zaraNAnuprekSA' 2 atha saMsArAnucintanarUpA-saMsArAnupekSA, yathA-sAre khalu saMsAre ghorakAntAreSu naraka-tiyag-manuSya-devabhavagrahaNeSu cakravat paribhramantA sarva eva pANinaH pita-mAva-bhAta-svasa-pati-patnI-putrAdi bhAvena padAsambandha manuvanti, anvabhUvana , anubhaviSyanti ca tadA-svajanazabdena vyapadi. shynte| yadA tu-tathAmAyena sambandhaM nA'nubhavanti, nAnvabhUn , nAnubhaviSyanti yA, tadA-parajanazabdena vyapadizyante / kintu-na niyamataH svjnprjnyo| kApi vyavasthA dRzyate, tathAhi-pitApi bhUtvA bhavAntare bhrAtA-putra-pautra:prapautrazca bhavatItyAdi, evaM rItyA-khalu caturazItilakSaparimitayoniSu rAga-dveSajanma, jarA, maraNa, bhaya, vividha prakAra kI vyAdhiyoM evaM klezoM se prasta jIva ke lie jJAna, darzana aura cAritra hI uttama zaraNa haiN| yaha azaraNAnupekSA hai| (3) saMsArAnuprekSA-saMsAra ke svarUpa kA vicAra karanA saMsArAnu. prekSA hai| jaise-isa nissAra saMsAra meM, ghora kAntAra ke samAna naraka, tiryaMca, manuSya aura devagatiyoM meM cakra ke samAna bhramaNa karate hue sabhI prANI pitA, mAtA, bhrAtA, bhAginI, pati, patnI, putra Adi ke rUpa meM java sambandhI banate haiM taba ve svajana kahalAne lagate haiM, aura jaba kiMcit kAla ke pazcAt vaha saMmbandha naSTa ho jAtA hai to vahI svajana para-jana bana jAte haiN| isa prakAra niyata rUpa se na koI svajana hai, na parijana hai, yaha saba ajJAnajanita kalpanA kA khela hai| kisI ko svajana aura kisI ko parajana samajhanA jJAniyoM kI dRSTi meM mUDha janoM kI viveka hIna ceSTA hai / jo Aja pitA hai vahI dUsare kisI bhava meM prakAranI vyAdhio tathA kalezathI pIDIta jIvana mATe jJAna, darzana ane cAritra e ja uttama zaraNa che. A azaraNAnuprekSA che. (3) saMsArAnuprekSA-saMsAranA svarUpane vicAra kare saMsArAnuprekSA che. jemake-A asAra saMsAramAM, ghera kAntAranI mAphaka naraka, tiryaMca, manuSya ane devagatiomAM cakranI mAphaka bhramaNa karatA badhAM prANI, pitA, mAtA bhrAtA, bhaginI, pati, patnI, putra AdinA rUpamAM jyAre sambandhI bane che tyAre teo vajana kahevAya che ane jyAre thoDA samaya pachI te sambanya naSTa thaI jAya tyAre te ja vajana para-jana banI jAya che. A rIte niyata rUpathI nathI keI svajana ke nathI parijana A badhuM ajJAnajanita kalpanAno khela che. keIne svajana ane keIne parajana samajavA e jJAnionI daSTie mUha mANasonI vivekazUnya ceSTA che. je Aje pitA che te bIjA koI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tattvArthasUtra mohAmibhUtAH prANina: sparzarasAdi viSayabhogatRSNA vyApRtAH parasparabhakSaNahananatADanabandhamAsanA''krozAdijanya duHsaha nitAnta tIvraduHkhAni prApnu. canti ityaho atyanta kaSTamayaH khalu saMsAro vartate ityevamanucintayato janmamaraNabhayo dvignasya vivekino vairAgyamupajAyate viraktazca-sAMsAriva duHkhajihAsayA saMsAraparityAgAya-ceSTate-pravartate ceti / saMsArAnubhekSA'vaseyA 3 evamekatrAnacintanarUpA-ekatvAnumakSA, yathA-ekAkI evAhaM jAtA, ekaka eva mariSyAmi ca natu-sasahAyo jAtaH mariSyAmiyA, evaM-rama nAnAvidhA''dhi. bhrAtA, putra, pautra yA prapautra bana jAtA hai| caurAsI lAkha yoniyoM vAle isa saMsAra meM rAga dveSa aura moha se grasta prANI sparza rasa Adi viSayoM ke bhoga kI tRSNA meM phaMsa kara paraspara eka dUsare kA bhakSaNa karate haiM tathA hanana, tADana, bandhana, bharsana aura Akroza Adi se utpanna atyanta tIvra duHkhoM ko prApta hote haiM / isa prakAra yaha saMsAra atIva kaSTamaya hai! aisA cintana karane vAle, janma jarAmaraNa ke bhaya se udvigna, vivekI puruSa ko vairAgya utpanna hotA hai aura virakta ho kara vaha sAMsArika duHkhoM se bacane ke lie saMsAra ke parityAga kA prayatna karatA hai aura usake lie ceSTA bhI karatA hai / yaha saMsArAnuprekSA hai / (4) ekatyAnuprekSA-ekatva kA puna:-punaH cintana karanA ekatvabhAvanA hai| yathA-maiM akelA hI janamA thA aura akelA hI mruugaa| bhavamAM bhrAtA, putra, pautra athavA prapautra banI jAya che corAzI lAkha jIvaniovALA A saMsAramAM rAgadveSa ane me hathI pIDAtAM prANi sparza, rasa, Adi viSayanA bheganI tRSNAmAM phasAIne paraspara ekabIjAnuM bhakSaNa kare che; tathA hanana, tADana, baghana, bhatsana ane Akroza AdithI utpanna atyanta tIvra duHkhene prApta thAya che. Ama A saMsAra ghaNe ja duHkhadAyaka che. AvuM cintana karavAvALA janma-jarA mRtyunA bhayathI udvigna vivekI purUSane vairAgya upana thAya che ane te virakata thaI sAMsArika duHkhothI bacavA mATe saMsArano parityAga karavAne yatna kare che ane te mATenI ceSTA paNa kare che. A ja saMsArAnuprekSA che. (4) ekatvAnuprekSA-ekatvanuM vAraMvAra cintavana karavuM ekatvabhAvanA che jema ke-huM ekalo ja janmyA hatA ane ekale marIza. jyAre huM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a,7 sU. 6 anuplekSAsvarUpanirUpaNam 19 vyAdhi janmajarAmaraNAdi janyaduHkhAni kadAcidapi kazcid nApaharati-aMzahArako yA duHkhAnAM na kazcidbhavati, na bA-madIyaduHkhAnubhave kazcit sahAyo bhavati, antataH sahajanmAnaH sahamaraNAzca nigodajIvA api ekaka evAhaM jAye-ghriyeca' ityevaM niyama nollayanti ekaka evAhaM svakRta karmaphalamanumavAmi' ityeva' bhAvayataH svajaneSu snehAnurAgabandho na bhavati na vA-parajaneSu dveSAnubandho bhavati tatazca-nissAtA pratigato mokSAyaiva yatate ityekatvAnuprekSA 4 athA-'nyatvAnu. cintanarUpA-'nyatvAnupekSA-yathA audArikAdi zarIrAta-paudgalikAda-aindriya jaba maiM vividha prakAra kI Adhi, vyAdhi evaM janma-jarAmaraNa ke duHkhoM se pIDita hotA hUM to akele hI unheM bhogana paDatA hai| na to koI una duHkhoM ko le sakatA hai aura na unameM hissA baMTA sakatA hai| merI duHkhAnubhUti meM koI sahAyaka nahIM hotaa| auroM kI to kathA hI kyA, sAtha-sAtha janmane vAle aura sAtha-sAtha marane vAle nigoda ke jIva bhI akele-akele hI apane janma-maraNa ke duHkha kA anubhava karate haiN| isa niyama kA ullaMghana ve bhI nahIM kara skte| jaba manuSya yaha socatA hai ki-maiM akelA hI apane kiye karma kA phala bhogA karatA hUM, to svajana kahalAnevAloM ke prati usake citta meM anurAga-bandha nahIM raha jAtA aura para kahalAnevAle jIvoM ke prati dveSAnubandha nahIM hotaa| aisI avasthA meM niHsaMgatA kI sthiti meM pahuMcA huA jIva mokSa ke lie hI prayatna karatA hai| yaha ekatvAnuprekSA hai| vividha prakAranA Adhi, vyAdhi ane janma-jarA mRtyunA dukhethI rIbAu chuM tyAre mAre ekalAne ja te bhegavavA paDe che. na te te duHkhene kaI laI zake che athavA tene amuka bhAga paNa keIne vaheMcI zakAto nathI. mArI duHkhanI anubhUtimAM kaI sahAyaka thatuM nathI. bIjAonI te vAta ja kyAM karavAnI rahI? sAthe-sAthe maranAra nigadanAM paNa ekalA-ekalA ja pitAnA janma-maraNanA duHkhano anubhava kare che. A niyamanuM ullaMghana teo paNa karI zakatAM nathI. jyAre manuSya e vicAre che ke-huM ekale ja mArA karelA karmonA phaLa bhogavuM chuM tyAre svajana kahevaDAvanArA prati tenA cittamAM anurAgabandha rahI jato nathI ane para kahevAtAM ja tarapha zreSA nuba thatuM nathI. AvA saMjogomAM niHsaMgatAnI sthitimAM pahecele java mokSanA mATe ja prayatna kare che. A ekavAnuprekSA che, ta022 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ marne mopadeohemantar 270 tatvArthasUtre kAccA-'nisyAccA-'haM khalu cetano nisyo'paurAliko-'tIndriyazcA'nyo'smi 'zarIraM khalu-cakSurAdIndriyagrAhya bhavati' ahanyAtmA jIvo na cakSurAdIndriyagrAyo'rima zarIrasyendriya grAyatyAt-AtmanaH indriyagrAhyatvA'bhAvAt , evaM khalu zarIramanityam-ahantu-nisyaH, zarIramajJam-ahaM punarno'smi, zarIraM vinazvara-sAdinidhanam, ahantu-anAdhanidhano-janmamaraNarahito'smi, zarIrasyotpAdavinAzisvAt , AtmanazcotpAdavinAzarahitatvAta, bahUni me saMsAre paribhramataH zarIrANi vyatItAni, nahi pAktanajanmazarIrANi-adhunAtanajanmazarIrANi sambhavanti-asambhavAt / ahantu-sa evA'smi yena pAktanajanmazarIrANi pUrva (5) anyatyAnuprekSA--anyatva arthAta bhinnatA kA vicAra karanA anyatyAnupekSA hai / yathA- audArika Adi pAMcoM zarIra pudgala ke piMDa haiM, jaDa haiM aura anitya haiM, maiM caitanyasvarUpa, nitya, apaudgalika aura atIndriya huuN| yaha audArika zarIra cakSurindriya Adi se grAhala hai kintu meM-AtmA-jIva, indriyoM se agocara huuN| zarIra indriyagocara hai, AtmA indriyagocara hai| phira yaha zarIra anitya hai, maiM nitya hai| zarIra ajJa hai, maiM jJa huuN| zarIra sAdinidhana hai-usakI Adi aura anta hai, maiM anAdi nidhana hUM, janma-maraNa se atIta hUM, zarIra utpAda-vinAzazIla hai, maiM utpAda aura vinAza se rahita h| isa saMsAra meM anAdi kAla se bhramaNa karate hue maiMne anantaananta zarIra grahaNa kiye aura tyAge haiN| pUrvajanma ke zarIra isa janma ke zarIra nahIM banate-aisA honA saMbhava nahIM ki pUrvajanma kA (5) anyavAnuprekSA-anyatva athavA bhinnatAne vicAra kare anyatyAnuprekSA che jema ke-dArika vagere pAMce zarIra pudgalanA piNDa che; jaDa che ane anitya che, huM caitanyasvarUpa, nitya apagalika ane atIndriya chuM. A audArika zarIra cakSurinidraya AdithI grAhya che paraMtu huM-AtmA- jIva, IndriyethI agocara che. vaLI A zarIra anitya che, huM nitya chuM. zarIra ajJa che. huM jJa chuM. zarIra sAdinidhana che-tenA Adi ane antavALuM cha, sAdhana chu, bha-marathI atIta chu, zarI2 paah-vinaashzIla che, huM utpAda ane vinAzathI rahita chuM. A saMsAramAM anAdikALathI bhramaNa karatA meM ananta-ananta zarIra dhAraNa karyA ane tyAgyA che. pUrvajanmanuM zarIra A janmanuM zarIra banatuM nathI. evuM banavuM saMbhavita paNa nathI ke pUrvajanmanuM zarIra A janmamAM kAma AvI zake paraMtu huM te zrI tatvArtha sUtra 2
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 11 mupabhuktAni santi, tasmAt-zarIrebhyaH khalu-audArikAdibhyaH paugalikebhyominno'smyaham , ityeva vibhAvayataH zarIramamatvarAhityaM bhavati vicchinna zarIramamatvazca niHzreyasAyaiva yatate'nizam iti anyatvAnupekSA 5 athA-'zucityAnucintanarUpA'zucitvAnupekSA, yathA-zarIramidamasyantamazucivatate-atyantAzucimalamUtrAzayayuktatAta, zarIrasya mUlakAraNIbhUtA'tyantAzuci zukrazoNitarahitatvAta , mAtRkukSau-utpadyamAno jIva stejasa-kArmaNazarIrI san prathamaM zukrazoNitaM khalu-audArikazarIratayA pariNamayati, tatazca-kalala-budabuda-pezI-dhanazarIra isa janma meM kAma A mke| kintu maiM to vahIM kA vahI hai jisane pUrva janmoM meM una zarIroM kA upabhoga kiyA hai| ataevaM meM paudagalika audArika Adi zarIroM se bhinna huuN| jo aisA vicAra karatA hai vaha zarIra kI mamatA se rahita ho jAtA hai aura zArIrika mamatA se rahita hokara mukti ke lie hI nirantara prayatnazIla banatA hai| yaha anyatvAnuprekSA hai| (6) azucitvabhAvanA-azucitA (apavitratA) cintana karanA azucitvAnupekSA hai / yathA-yaha zarIra atyanta azuci hai, kyoMki atyanta azuci mala mUtra Adi kI thailI hai aura zukra zoNita jaise atyanta azuci padArtha isake mUla kAraNa haiN| jaba yaha jIva mAtA kI kukSi meM janma letA hai to taijasa aura kAmaNa zarIra ke sAtha utpanna hotA hai / usa samaya yaha sarvaprathama zukra aura zoNita ko hI audA. rikazarIra kA nirmANa karane ke lie grahaNa karatA hai| unako kalala, tyAMne tyAM ja chuM jeNe pUrvajanmomAM te zarIrane upabhega karyo che. je A vicAra kare che te zarIranI mamatAthI para thaI jAya che ane zArIrika mamatAthI rahita thaIne muktine mATe ja nirantara prayatnazIla rahe che. A anyatyAnuprekSA che. (6) mazusthipAna-mazuthitA (apavitratA)nu tina 427 pshucityAnuprekSA che. jema ke-A zarIra atyanta apavitra che kAraNa ke atyanta azuci maLa-mUtra AdinI kothaLI che ane zuka-zeNita jevAM atyanta azuci padArtha enA mULa kAraNa che. jyAre A jIva mAtAnI kukhe janma le che tyAre taijasa ane kArya zarIra sAthe utpanna thAya che. te samaye A sarvaprathama zukra ane zeNitane ja dArika zarIranuM nirmANa karavA mATe dhAraNa kare che. temane kalala, buddabudu pezI, ghanahAtha, paga vagere aMge pAMga zeNita, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ORIES 172 tatvAryasUtre hastapAdAyaGgopAGga zoNitamAsAsthimajjAkezazmazrunakhazirAdhamanIromAdinA pari. Namayati mAtRbhakSitAhArarasazca rasahAriNyA parasparapatibaddhanAlikayA (nADayA) 'bhyabaharati, ityevaM rItyA malakAraNo-tarakAraNayorazucitvAta-azubhapariNAma pAkAnubandhAccA'tyantamazuci khalu zarIraM bhavati / tadyathA-bhuktA-AhArohi leSmAzayamAsAdya zleSmaNA snigdhIkRtaH sannatyantA'zucirbhavati, tatazca-pittA zayaM prApya pacyamAno malatvamApanno'zucireva bhavati, tato vAtAzayaM prApya vAtena vibhajyamAnaH khalarasarUpega pariNato bhavati, tatra khalAMzAd mUtrapurISadRSikA siMghANasvedalAlAdayo malAH prAdurbhavanti / te cA- zucibhUtaiva, rasAMzAccabudbuda, pezI, dhana, hAtha, paira Adi aMgopAMga, zoNita, mAMsa, asthi, majjA, keza, zmazru, nakha, zirA, dhamanI, roma Adi ke rUpa meM pariNata karatA hai| mAtA dvArA khAe hue AhAra ke rasa ko donoM ke sAtha juDI huI rasahAriNI nADI ke dvArA AhAra karatA hai| isa prakAra zarIra kA mUla kAraNa aura uttara kAraNa donoM hI azuci haiN| azuci rUpa meM hI unakA pariNamana hotA hai, ataeva yaha zarIra azuci hai| isa zarIra ke aMdara gayA huA uttama se uttama AhAra bhI kaphAzaya meM pahuMca kara aura zleSma se cikanA hokara atyanta gaMdA bana jAtA hai / tatpazcAt pittAzaya meM pahuMca kara vahAM pacatA hai aura mala rUpa meM pariNata hokara azuci bana jAtA hai| usake bAda vAtAzaya meM prApta hokara vAyu se vibhakta hokara khala bhAga aura rasa. bhAga ke rUpa meM pariNata hotA hai| usa khala bhAga se mUtra, mala, daSikA reTa, pasInA evaM lauTa Adi maloM kA prAyurbhAva hotA hai| ye mAMsa, asthi, majajA, keza, nakha, zirA, dhamaNI vagerenA rUpamAM pariNutA kare che. mAtA dvArA khAdhelA AhAranA rasane baMnenI sAthe joDAyelI rasahAriNe nADI dvArA AhAra kare che. A rIte zarIranuM mULa kAraNa temaja uttara kAraNa bane ja azuci che azuci rUpamAM ja tenuM pariNamana thAya che. AthI A zarIra azuci che A zarIranI aMdara gayele uttamamAM uttama AhAra paNa kaphAzayamAM pahoMcIne ane gaLaphAthI cikaNe thaIne atyanta gaMde thaI jAya che tyArabAda pittAzayamAM jaIne tyAM paripakava thAya che ane maLa rUpe parita thaIne azuci banI jAya che. tyAra pachI vAtAzayamAM prApta thaIne vAyuthI vibhakta thaIne khalabhAga ane rasabhAganA rUpamAM pariNata thAya che. te khalabhAgathI mUtra, maLa, dUSikA, lITa, parase tathA lAla vagere maLene prArdubhAva thAya che A tamAma azuci ja che. rasabhAgathI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.77.6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 173 zoNitamAMsamajnAmedo'sthizukANi saMjAyante sarvazcetat-kaphAdizukAntamazuciH bhUtameva vartate, evamazuci malamUtrakapha pattAdInAmAzrayasvAdapi zarIramazucirtate, ityevaM bhAvayataH zarIre nioMdo jAyate, nirSiyazca-zArIrikajanmaprahANAya pravartate ityazucitvAnuprekSA 6 athAsrAnucintanarUpA-AtrakAnuprekSA, yathA-indriyakaSA yAdIn AsravAn azubhapAparUpAkuzalakarmAgamadvArapuNyarUpadavidhadharmanirgama dvArabhUtAn bahuvidhatoSayuktAn atyantatIvra vegazAliyo jIvasyA'vadyakArakAna anucintayet / tatra sparzanendriyavazIkRtA bahayo jIvAH parakhIlampaTAH santA saba azuci hI haiN| rasa bhoga se rudhira, mAMsa, majjA, meda, asthi aura zuka (vIrya) kI utpatti hotI hai| isa prakAra kapha se lagAkara zuka paryanta saba azuci hI haiN| ina azuci mala mUtra kapha pitta Adi kA AdhAra hone se bhI zarIra azuci hai| isa prakAra vicAra karane se zarIra ke prati virakti bhAva kI utpatti hotI hai aura zarIra ke prati virakti hone para manuSya zarIra kI utpatti ko hI roka dene meM pravRtta hotA hai arthAt sadA ke lie azarIra (yukta) banane kA prayatna karatA hai / yaha azucisva anuprekSA hai / (7) AsravAnuprekSA-Asrava kA cintana karanA AsavAnuprekSA hai / yathA-ye indriya aura kaSAya Adi Asrava pApa rUpa azala karmoM ke Agamana ke dvAra haiN| ye aneka prakAra ke doSoM se yukta haiM, isa prakAra kA vicAra karanA cAhie / sparzanendriya ke vazI. boDI, mAMsa, mamaha, asthi mana zu (vIya)nI utpatti thAya che. Ama kaphathI mAMDIne zukra sudhI badhuM azuci ja che. A azuci maLa, mUtra, kapha, pitta Adine AdhAra hovAthI paNa zarIra azuci che. A rIte vicAravAthI zarIra prati virakitanI utpatti thAya che ane zarIra para virakitabhAva jAgavAthI manuSya zarIranI utpattine ja aTakAvI devAmAM pravRtta thAya che arthAt sadA mATe azarIra (mukta) banavAne prayatna 43 2. 41 azuyitva anuprekSA cha. (7) aAsAnupresa-bhAnu yintana 42' mAlapAnuprekSA che. yathA-A Indriya ane kaSAya Adi Asava pApa rUpa akuzaLa karmonA AgamananA dvAra che. teo aneka prakAranA dethI yukta che ane atyaMta tIvra vegazAlI jIvane pApa utpanna karanArA che, e jAtane vicAra kare zrI tatvArtha sUtra 2
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 tattvArthasUtre svajIvanamapi vinAzayanti, evaM-madonmattA diggajA api sparzanendriyavazIbhUtAH evaM nigRhItA bhavanti, evaM-rasanendriyavazIbhUtAH pANinovaDizA''gata mAMsalobhagrastamatsyAdivat niyante, nANendriyavazIbhUtAH pANinaH paGkajakiJjalkalolupabhramarAdivat baddhA bhavanti prANaiviyuktAzca bhavanti, cakSurindriyavazIbhUtA jIvAH strIrUpAdi darzanAbhilASiNo dIpAlokana le lupapataGgAdivat vinAzaM prApnu panti zrotrendriyapasaktAH khalu jIvA mRgavat saMgItakAdi zabdazravaNalolupA santo badhyante-mriyante ca, evaM-kaSAyAdInAM krodhamAnamAyAlobhAnAM bhAvanena, bhUta hue bahutere jIva parastrIlampaTa hokara apane jIvana ko bhI vinaSTa kara dete haiM / madonmatta hAthI bhI sparzanendriya ke adhIna hokara kaida meM par3ate haiN| jo loga rasanendriya ke vazIbhUta ho jAte haiM ve vaDizAmachalI pakar3ane ke sAdhanavizeSa meM lage hue mAMsa ke lobha meM paDe hue matsya Adi ke samAna mRtyu ko prApta hote haiM / ghrANendriya ke vazIbhUta hue prANI kamala ke kiMjalka ke lobhI bhramara Adi ke samAna bandhana ko prApta hote haiM aura prANoM se hAtha dho baiThate haiN| cakSu-indriya ke vaza meM paDe hue prANI strI ke rUpa ke darzana ke abhilASI hokara, dIpaka ko dekhane ke lolupa pataMga Adi ke samAna vinAza ko prApta hote haiM / zrotrendriya ke viSaya meM Asakta jIva saMgIta Adi ke madhura zabdoM ke zravaNa meM le.luA hokara mRga kI bhAMti bandhana aura vadha ko prApta hote haiN| isI prakAra krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAyoM dvArA hone joIe. sparzanendriyane tAbe thayelA ghaNA badhAM jIva parastrIlappaTa thaIne potAnA jIvanane paNa nAza karI de che. manmatta hAthI paNa sparzanendriyane AdhIna thaIne kedamAM paDe che. je loko rasanendriyane vazIbhUta thaI jAya che teo viDizA-mAchalI pakaDavAnA sAdhanavizeSamAM lagADelA mAMsanA lebhamAM paDelAM matsya vagerenI jema maraNane zaraNa thAya che. dhrANendriyane vazIbhUta thayelA prANi kamaLanA kiMjakanA lebhI bhamarA AdinI mAphaka bandhanane prApta thAya che ane pitAnA prANa gumAvI bese che. cakSu indriyanA vazamAM paDelAM prANI strIne rUpanA darzananA abhilASI thaIne, dIvAne jovA mATe lAlacu pataMgIyA vagerenI mAphaka, vinAzane notare che. zrotrendriyanA viSayamAM Asakta jIva saMgIta AdinA madhura zabdanA zravaNamAM lelupa thaIne haranI jema bane ane vadhane prApta thAya che. AvI ja rIte krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa kaSA dvArA thanArAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSepikA-niyukti dIkA a.7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 175 ityevaM bhAvayataH karmAsra panirodhAya pravRtti bhavati ityAsavAnuprekSA 7 saMvarAmacintanarUpA-saMbarAnurekSA, yathA-garmAstrabadvArANAM pidhAnam-AsravadovaparivarjavaM ca saMvaraM guNata upakArakatayA samiti-gutidharmAnupekSA parISahAdiparipAlanadvArA 'nucintayet sa khalu pUrvoktAsravadoSAH saMvRtAtmano na bhavanti, evaM-bhAvayataH khalu saMvarAyaiva bhAvanA jAgati iti saMvarAnupekSA 8 atha nirjarAnucintanarUpAnirjarAnuprekSA, yathA-karmapudalAnAmudayAvalikA pravezenA'nubhUtarasAnAmuttarakAleparIvahasanarUpA karmanirjarAkRtakarmaphalavipAko bhavati, sa ca vipAko dvividhA, abuddhipUrva-kuzalamUlazca / tatra-narakAdiSu kRtakarmaphalabhogarUpo vipAkodayo'. gale apAyoM kA cintana karanA cAhie / aisA cintana karane se kamoM ke Asrava kA nirodha karane meM pravRtti hotI hai| yaha AvabhAvanA kA svarUpa hai| (8) saMvarAnuprekSA-saMbara kA vicAra karanA saMparAnuprekSA hai| jaise -dharma ke AsravadvAroM ko DhaMkanA-AsravadoSoM se bacanA saMvara hai| samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISaha jaya aura cAritra kA pAlana karane se saMvara hotA hai / jo saMvRtAtmA hote haiM, unameM AsravadoSa nahIM hote| aisI bhAvanA karane se saMvara ke lie hI prayatna hotA hai| yaha saMvara bhAvanA hai| (9) nirjarAnuprekSA--nirjarA kA cintana karanA nirjarAnuprekSA hai| yathA-karmapudgala jaba udayAcalikA meM praveza karate haiM aura unake rasa kA anubhava jIva kara letA hai to usake pazcAt ve jhaDa jAte haiN| karma vipAka do prakAra kA hai-abuddhipUrva aura kuzalamUla / naraka apanuM cintana karavuM joIe. A prakAranuM cintana karavAthI karmonA Asrava nidhi karavAmAM pravRtti thAya che. A Asrava bhAvanAnuM svarUpa che. (8) saMparAnuprekSA-sa.12naviyAra 423 / sa nuprekSA cha. 2bhkarmanA asava dvArone DhAMkavA-Asava dethI bacavuM saMvara che. samiti, gupti, dharma, anuprekSA parISahajaya ane cAritranuM pAlana karavAthI saMvara thAya che, jeo saMvRtAramA hoya che, temanAmAM Aava doSa detAM nathI. evI bhAvanA karavAthI saMvara mATe ja prayatna thAya che. A saMvara bhAvanA che. (9) nirAnuprekSA-nirjarAnuM citana karavuM nijerAnuprekSA che. yathAkarmayugala jyAre udayAlikAmAM praveza kare che ane temanA rasane anubhava jIva karI le che, tyAra bAda te cUMTI jAya che karmavipAka be prakAranA che. abuddhipUrve akuzaLamUla naraka Adi gatieAmAM karelAM kameM jogavavA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre buddhipUrvakaH 1 akuzalAnubandhazca vartate 2 ityevamavadya bhAvayataH paricintayet / bhalamUlo vipAzca tapasA dvAdazavidhena parISahajayena vA kRto vartate zubhA. nuvandho-niranubandho vA sakalakarmakSayalakSaNaH sAkSAt mokSAyaiva heturbhavatIti guNabhAvena paricintayet , tathA bhAvayataH khalu karmanirjarAyai-eva matiH pravartate iti nirjarAnuprekSA-9 atha lokAnucintanarUpA- lokAnuprekSA, yathA-pazcAstikAyAtmako dharmA'dharmA''kAza-pudrala-jIvarUpo vividhapariNAmayuktaH utpattiAdi gatiyoM meM kRta karma ke phala kA jo bhoga hotA hai, vaha abuddhi pUrva vipAkodaya hai, vaha akuzalAnubandha hai, aisA apadyarUpa se cintana karanA cAhie / kuzala mUla vipAka bAraha prakAra kI tapazcaryA karane se aura parISahoM ko jItane se hotA hai| vaha zubhAnubandha vAlA yA anuSandha se rahita hotA hai, sakala karmoM kA kSaya usakA lakSaNa hai| vaha mokSa kA kAraNa hai, isa prakAra guNa rUpa se usakA cintana karanA caahie| aisA cintana karane se karmoM kI nirjarA ke lie hI mati utpanna hotI hai| yaha nirjarAbhAvanA hai| (10) lokAnupekSA-loka ke rUpa kA vicAra karanA lokAnuprekSA hai, yathA-yaha loka paMcAstikAyamaya hai arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya rUpa hai| yaha loka vividha prakAra ke pariNAmoM se yukta hai, utpAda, vinAza aura dhrauvyarUpa hai, vicitra svabhAva vAlA hai| isa prakAra loka kA paDe che te abuddhipUrva vipAkodaya che, te akuzalAnuba che evuM avadya rUpathI cintana karavuM joIe. kuzala mUla vipAka bAra prakAranI tapazcaryA karavAthI tathA parISaha upara vijaya meLavavAthI thAya che. te zubhAnubandhavALo athavA anabanyathI rahita hoya che. sakaLa karmono kSaya tenuM lakSaNa che. te mokSanuM kAraNa che, A rIte guNa rUpathI tenuM cintana karavuM joIe. AvuM cintana karavAthI karmonI nirjarA mATe ja mati utpana thAya che. A nirjarAbhAvanA che. (1) kAnuprekSA-lokanA svarUpane vicAra kara lekAnuprekSA che yathA-A leka paMcAstikAyamaya che arthAt dharmAritakAya, adhamastikAya, AkAzAstikAya, pudgalAritakAya ane jIvAstikAya rUpa che. A leka vividha prakAranA pariNAmothI yukta che, utpAda, vinAza ane daivya rUpa che, vicitra zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 177 sthiti-vinAzayukto viciprasvabhAvo vartate ityevaM lokaM paricintayataH tatva. phAnAtmavizuddha bhavatIti lokAnumekSA-10 atha bodhidurlabhatvasyAnucintana rUpA-boghidUlamatvAnumekSA, yathA-anAdau khalu saMsAre naraka-tirthamanuSyadeva mayagrahaNeSu pauna: punyena cakravat paribhramato jIvasya nAnAbhakAraka zArIrikapAnasa-duHkhavyAptasya tattvArthA'zraddhAnA'virati-pramAda kaSAya prabhRti dopo. pahatabuddheH jJAnAvaraNAdi ghAtikakarmacatuSTayA'bhibhUtasya samyaga darzanAdi pizuddho bodhidurlamo bhavatIti cintayato bodhi prAptyA pramAdo na bhavati voSi durlamatvAnuprekSA bodhyA-11 atha-dharmadezakAhatyAnucintanarUpA'nuprekSA, yayA cintana karane vAle jIva kA tattvajJAna aura AtmA vizuddha hotA hai, yaha lokAnuprekSA hai| (11) bodhidurla matvAnuprekSA--bodhi arthAt samyaktva kI durlabhatA kA vicAra karanA bodhidurlabhatyAnuprekSA hai / jaise-isa anAdi saMsAra meM naraka, tiryaMca manuSya aura deva gatiyoM meM bAra-bAra cakra kI bhAMti ghUmane vAle, nAnA prakAra ke zArIrika aura mAnasika duHkhoM se yukta, tattvArtha ke azraddhAna avirati pramAda evaM kaSAya Adi doSoM ke kAraNa upahata buddhi vAle tathA jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtiyA karmoM se pIDita jIva ko samyagdarzana se zuddha bodhi kI prApti honA bahuta kaThina hai / jo aisA vicAra karatA hai vaha yodhi prApti karake usameM pramAda nahIM krtaa| yaha podhidurlabhatyAnuprekSA hai| ___ (12) dharmadezakAhattvAnupekSA--dharmadezakAhattva kA cintana karanA, svabhAvavALe che. Ama lekanuM cintana karanAra jIvanuM tattvajJAna ane AtmA vizuddha hoya che, A kAnuprekSA che. (11) badhidurlabhatAnuprekSA-bAdhi arthAt samyaktvanI durlabhatAne vicAra kare bAdhidurlabhatyAnuprekSA che jema ke-A anAdi saMsAramAM naraka, tiryaMca, manuSya ane deva gatiomAM vAraMvAra cakranI jema pharanAre, judA judA prakAranA zArIrika ane mAnasika duHkhethI yukta tatvArthanA azraddhAna, avirati pramAda ane kaSAya Adi denA kAraNe upahata buddhivALA tathA jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtI karmothI pIDita chavane samyakdarzanathI zuddha bedhinI prApti thavI ati muzkela che. je A vicAra kare che. te bedhi prApta karIne temAM pramAda karato nathI. A bedhidurlabhatvAnuprekSA che. (12) dharmadezakArDavAnuprekSA-dharmadezakArDanuM cintana karavuM jema ke ta023 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tattvArthasUce dharmadezako'rhan iti tat pratipAditaH khalu svAdhyAyacaraNatapazcaryA sAmAyi. kAdi lakSaNo dharmaH samyadagdarzanadvAraH samasta mUlottaraguNa paJca mahAvrata sAdhana: AcArAdi dRSTivAdaparyantadvAdazAGgopadiSTasvarUpaH caraNakaraNalakSaNaH samiti-gupti paripAlanavizuddhasvarUpAvasthAno narakAdi gati catuSTaya rUpa saMsAranistArako niHzreyasamApako vartate ityevaM-dharmadezakAhattvAnucintaneya caraNakaraNadharmAmuSThAnena samyagjJAna-samyagdarzana-samyaka cAritra-samyaktayo lakSaNaratna catuSTayamuktimArgAcyavanena ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmadezakAhatyAnu. pekSA-12 uktazca-sUtrakRtAGge 2 zrutaskandhe 1-adhyayane 13 sUtre-'anne khalu yathA-arhanta bhagavAn dharma ke Adha upadezaka haiN| unake dvArA upadiSTa dharma svAdhyAya cAritra tapazcaryA evaM sAmAyika Adi lakSaNoM vAlA hai, samyagdarzana usa meM praveza karane kA dvAra hai, samasta mUlaguNa, uttaraguNa evaM pAMca mahAvrata usake sAdhana haiM, AcArAMga se lagAkara dRSTivAda paryanta cAraha aMgoM meM usakA upadeza diyA gayA hai, vaha caraNa-karaNa lakSaNa vAlA hai, samiti evaM gupti ke paripAlana se vizuddha svarUpa-avasthAna vAlA hai, naraka Adi cAra gati rUpa saMsAra se tArane vAlA hai aura mokSa kA lAbha karAne vAlA hai / isa prakAra dharmadezakAhatva kI cintana karane se caraNa-karaNa dharma kA anuSThAna hotA hai, samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra aura samyaktapa rUpa ratnacatuSTaya se, jo mokSa ke mArga haiM, cyavana nahIM hotaa| yaha dharmadezakAhatyAnuprekSA hai| ___ sUtrakRtAMgasUtra meM, dvitIya zrutaskaMdha ke prathama adhyayana ke 13 veM ahaMta bhagavAna dharmanA Adya upadezaka che. temanA dvArA upadiSTa dhamasvAdhyAya, cAritra, tapazcaryA ane sAmAyika Adi lakSaNavALe che, samyaka darzana temAM pravezavA mATenuM dvAra che samasta mULaguNa, uttaraguNa ane pAMca mahAvrata tenA sAdhana che, AcArAMgathI laIne daSTivAda payaMta bAra aMgamAM tene upadeza ApavAmAM AvyuM che, te caraNa-karaNa lakSaNavALe che, samiti tathA guptinA paripAlanathI vizuddha svarUpa- avarathAnavALe che. naraka Adi cAra gati rUpa saMsArathI tAranAra che ane mokSane lAbha karAvanAra che. A rIte dharma dezakAIvanuM cintana karavAthI caraNa-karaNa dharmanuM anuSThAna thAya che, samyaphajJAna, samyakradarzana, samyakUcAritra ane samyapha tapa rUpa ratna catuSTayathI, ja mokSanA mArga che, tenAthI vana thato nathI. A dharmadezakArDavAnuprekSA che. sUtrakRtAMgasUtramAM dvitIyazrutaskaMdhanA prathama adhyayananA 13 mAM sUtramAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 6 anuprekSAkha panirUpagara NAti saMjogA-anno ahamasi' iti, anye khalu jJAtisaMyogA:-abhyo'hamasmIti, sUtrakRtAGge prathamazrutaska-dhe dvitIyAdhyayane prathamagAthAyAzcoktam'bIhidulkahANuppehA-11 'saMbujjhaha kina bujjhaha saMbohI khalu peca dullhaa| No hUvaNamaMti rAio-no sulabhaM puNarAvijIviyaM // 1 // iti, 'saMbudhyasva kiM na budhyasva-saMbodhiH khalu pretya durlbhaa| no hu upanamanti rAtrayaH-no sulabhaM punarapi jIvitam // 1 // iti // 6 // mUlam-saMvara maggaccavaNa NijasTuM parisoDhavAparIsahA // 7 // chAyA-saMvara mArgA'cyavana-nirjarArtha paripoDhavyAH parIpahAH // 7 tatyArthadIpikA-pUrva tAvad AsravanirodhalakSaNasaMvarahetutayA samitigupti-dharmA'nupekSA-parIpahajaya cAritrANi pratipAditAni, teSu ca-samitisUtra meM kahA hai-'jJAti saMbaMdhI saMyoga bhinna hai aura maiM bhinna huuN'| sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskaMdha ke dvitIya adhyayana kI prathama gAthA meM kahA hai-'bodhighula mAnuprekSA / samajho-bUjho, are samajhate kyoM nahIM ho ! parabhava meM ghodhi durlabha hai / vyatIta humA samaya vApisa nahIM lauTatA aura punaH mAnavajIvana milanA sulabha nahIM hai, ataeva samajho-bodha karI // 6 // 'saMvaramaggaccavaNa' ityAdi / saMvara ke mArga se cyuta na hone ke lie aura nirjarA ke lie parISahoM ko sahana karanA cAhie // 7 // tatvArthadIpikA-pahale kahA gayA thA ki samiti, gupti, dharma, anuprekSA parISaha jaya aura cAritra, ye Asravanirodha lakSaNa vAle saMvara kahyuM che-jJAti saMbaMdhI saMga bhinna che ane huM bhinna chuM. sUtrakRtAMganA prathama zrutaskaMdhanA dvitIya adhyayananI prathama gAthAmAM kahyuM che-badhidurlabhAnuprekSA samaje-bUjhe, are, kema samajatA nathI ? parabhavamAM bedhi durlabha che. vItI gayele samaya kayAre paNa pAcho AvatuM nathI ane pharIvAra manuSyadeha maLa sahela nathI AthI samaje-dha kare. dA __ 'saMvaramagaccavaNaNijjara,' tyAdi sUvAtha-saMvaranA mArgathI cuta na levA mATe tathA nijAne mATe pariSahAne sahana karavA joIe. pAchA tatvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvyuM ke samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra-A Asavanirodha lakSaNavALA saMvaranA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 tattvArthasUtre guptidharmAnuprekSAH svarUpato-vibhAgato-lakSaNatazca yathAkrama parUpitAH, sampatikramamAptasya parISahajayasya prarUpaNaM kartumAha-saMvaramagga-' ityAdi saMvara mArgAcyavana nirjarArtham-saMvaramArgAcyavanAtha-nirjarArthazca vakSyamANAH kSutpipA sAdayo dvAviMzatiH parISahAH kSudhAdivedanotpattau satyAM pUrvopArjitakarmanirjaraNArtha paritaH-samantAt sahanarUpAH kSutpipAsAdayaH parIpahAH pariSoDhavyA bhavanti kSutpipAsAdInAM sahanaM kartavyam / tatra karmAsavanirodhalakSaNasya jinopadiSTAtmArgAt samyagdarzanAde mokSa mArgAt acyavanArtham-aparibhrazArtham, tato'panayanArtha tasya nizcalatArthamitibhAvaH, kRtakarmaNo nirjarAzca AtmanaH pRthagbhAvena parizaTake kAraNa haiM / inameM se samiti, gupti, dharma aura anuprekSA kA svarUpa, bheda aura lakSaNa anukrama se kaha cuke haiN| aba kramaprApta parISaha jaya kI prarUpaNA karate haiM saMvara-mArga se cyuna na hone ke lie aura nirjarA ke lie Age kahe jAne vAlI kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISaha sahanA cAhie / kSudhA Adi kI vedanA utpanna hone para pUrvopArjita karmoM kI nirjarA karane ke lie 'parita' arthAt saba prakAra se jinheM sahana kiyA jAya, una kSudhA pipAsA Adi ko parISaha kahate haiN| tAtparya yaha hai ki kamoM ke Asrava ke nirodha rUpa saMghara ke jinopadiSTa mArga se-arthAt samyagdarzanAdi mokSamArga se, cyuta na hone ke lie yA usameM nizcalatA utpanna karane ke lie tathA kRta karma kI nirjarA ke lie arthAt unheM AtmA se pRthak karane ke lie kAraNa che. AmAMthI samiti, gupti, dharma ane anuprekSAnuM svarUpa bheda ane lakSaNa anukramathI kahevAmAM AvyA che have kemaprApta parISahajayanI prarUpaNa uzane chIre saMvara-mArgathI cuta na thavAya te mATe ane nirjarA mATe have pachI kahevAmAM AvanArA sudhA-pipAsA Adi bAvIza parISaha sahana karavA joIe, sudhA AdinI vedanA thavA para pUrvopAjita karmonI nijara karavA mATe parita arthAt badhI rIte jene sahana karI zakAya, te kSudhA pipAsA Adine parISaha kahe che. tAtparya e che ke karmonA AsavanA nirodha rUpa saMvaranA jinapadiSTa mArgathI-arthAt sabhyadarzanAdi mokSa mArgathI cuta na thavA mATe athavA temAM nizcalatA utpanna karavA mATe tathA karelAM karmonI nirjarA mATe arthAta zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7.7 parIpahasvarUpanirUpaNam nArthazcati yAvat kSutpipAsAdInAM parISahANAM sahanaM kartavyamitimAvaH jinopavi. SaTakarmAganirodhamArgAta-samyagdarzanarUpAdacyatramAnAH santa stanmArgaparikramavaparicayena karmAgamarUpAsa dviAraM saMvA :-zrIpaka mikaM karmapha manumavantaH kameva nirjIrNa karmaNaH khalu mokSamAsAdayantIti bhAvaH // 7 // __ tatvArthaniyuktiH-pUrvasUtre-saMgharahetubhUtAM kramaprAptA manuprekSAM dvAdazavidhA savizadaM prArUpayan sammati-kramAgata parISahajayaM prarUpayitumAha-'saMvaramagna cavaNanijjaralaiM parisoDhavvA parIsahA' iti, saMvaramAgIcyavananirjarArthana saMvarasya pUrvoktasvarUpasya karmAgamanirodhalakSaNasya mArgAta tIrtha kRtpadarzitA kSudhA pipAsA Adi parISahoM ko sahana karanA caahie| abhiprAya yaha hai ki jina bhAvAn dvArA udiSTa kamoM ke Agavana ke nirodha ke mArga se arthAt samyagdarzana Adi se jo cyuta nahIM hote haiM aura usI mArga para calate haiM, ve Asrava dvAra kA nirodha karate hue-aupakramika karmaphala kA anubhava karate hue, anukrama se kamoM kI nirjarA karate hue mokSa prApta kara lete haiM // 7 // tattvArthaniryakti pUrva sUtra meM saMvara ke kAraNa bAraha prakAra kI anuprekSAoM kA vizada rUpa se varNana kiyA gyaa| aba krama prAta parISahajaya kI prarUpaNA karate haiM pUrvokta svarUpa vAle arthAt karmoM ke Agamana ke nirodha lakSaNa vAle saMvara ke mArga se yA samyagdarzana Adi mokSamArga se cyuta na hone ke lie tathA pUrvAmita karmoM kI nirjarA ke lie arthAta unheM temane AtmAthI pRthapha karavA mATe sudhA pipAsA Adi parISahAne sahana karavA joIe. kahevAnuM e che ke jinezvara bhagavAna dvArA upadiSTa karmanA AgamananA nirAdhanA mArgathI arthAta samyadarzana AdithI je mRta thatAM nathI ane je te ja mArga para cAle che, teo AsravadvArano virodha karatA thaka, anukramathI karmonI nirjarA karatAM thakA mekSa prApta karI le che. keLA tatvArthaniryukita-pUrva sUtramAM saMvaranA kAraNa rUpa bAra prakAranI anuprekSAonuM vizada rUpathI varNana karavAmAM AvyuM. have kemaprApta parISahajayanI prarUpaNa karIe chIe pUrvokta svarUpavALA athata kamenA AgamananA nirodha lakSaNavALA saMvaranA mArgathI athavA samyakdarzana Adi mokSamArgathI na DagavA mATe pUrvAjita karmonI nirjarA mATe arthAt temane AtmapradezothI judAM karavA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ % D 282 tattvArthasUtre samyagdarzanAdi mokSamArgAt-acyavanam-aparibhraMzanam aripatanam,tadarthamnirjarArtha kRtakarmaNo nirjarANArthazcA''pradezebhyaH pRthagmAvena parizaTanArthazcati bhASaH atha zabdasyobhayatra sampandhAna pariSoDhavyAH parita:-samantAt seDhavyA vakSyamANa dvAviMzati kSutpipAsAdayaH parISahAH vyapadizyante, kSuttapAdivedano. tpatau satyAM kRtakarmanirjaraNArtha kSutpipAsAdayaH paritaH sahyante iti bhAvaH / evama-kSurispAsAdi parISahAdhisahane mokSamArgAcyavanaM-kRtamanirjaraNacapayojanaM vartate, ataeva parIpahajayaH paramAvazyakaH, kadAcit-kliSTacitaH khalu klIyatayA kSutpipAsAdisahanApsamarthaH san mokSamArgAt samyagdarzanAditaH acyuto'pi syAt atastena tatsahane zraddhArUpa Adarastu kartavya eka, tasya kSutpipAsAdikaM sammAdhipahamAnasya gireriva nizcalacittasya nirAkula dhyAnakatA. nasya kutakarmanirjaraNaM bhAti / tathA ca-tatvArthazraddhAnAdilakSaNa samyagdarzaAtmapradezoM se pRthaka karane ke lie kSudhA pipAsA Adi Age kahe jAne vAle bAIsa parISaha sahana karanA cAhie / isa prakAra kSudhA aura pipAsA Adi parISahoM ko sahana karane kA prayojana hai mokSamArga se cyavana na honA aura pUrva baddha karmoM kI nirjarA honaa| isa kAraNa parISadoM ko jItanA paramAvazyaka hai| kadAcit koI saMklezayukta cittavAlA durbala hone ke kAraNa bhUkha-pyAsa Adi ko sahana karane meM asamartha hokara samyagdarzana Adi mokSamArga se cyuta bhI ho jAya, to bhI use unake sahana karane meM zraddhArUpa Adara to karanA hI cAhie / jo kSudhA pipAsA Adi ko samyak prakAra se sahana karatA hai, jisakA citta parvata ke jaisA aDiga hotA hai aura jo nirAkula dhyAna meM magna hotA hai, usake pUrvopArjita karmoM kI nirjarA hotI hai| mATe sudhA pipAsA Adi AgaLa upara kahevAmAM AvanArA bAvIza parISahe sahana karavA joIe. A rIte kSudhA ane pipAsA Adi parISahene sahana karavAnuM prayojana che mokSamArgathI cyavana na thavuM ane pUrve bAMdhelA karmonI nirjarA thavI. A kAraNe parISahane jItavA paramAvazyaka che. kaddAcita koI saMkaleza yukta cittavALa, dubaLa hovAnA kAraNe bhUkha-tarasa Adine sahana karavA mATe asamartha thaIne samyadarzana Adi mokSamArgathI lapasI paNa paDe to paNa teNe A sahana karavAmAM zraddhArUpa Adara te kare ja joIe, je sudhA pipAsA Adine samyapha prakArathI sahana kare che, jenuM citta parvatanI jema aDaga hoya che ane je nirAkUla dhyAnamAM magna hoya che tenA pAjita karmonI nirjarA thAya che. A rIte tattvazraddhAnI Adi lakSaNavALA zrI tatvArtha sUtra 2
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a, 7 sU. 7 parISahasvarUpanirUpaNam 183 nAdimokSamArgAt- pracyavanaM mA bhUt' iti bhAvanayA kSutpipAsAdayaH paritaH sante iti parISahAH, evaM - jJAnAvaraNIya karmakSapaNArthaJca soDhavyAH parISahAH siddhiprApti hetu bhUta saMvara vighnakArakAH kSutpipAsAdayaH pariSoDhavyAH parISahA iti vyutpattiH, paritaH samantAt, ApatantaH kSutpipAsAdayo dravya-kSetra - kAla dhAvApekSayA soDhavyAH ye bhavanti te parIpahA iti vyapadizyante kSutpipAsAdaya iti bhAvaH karmaNi dha pratyaya: bAhulakAt pUrvapadasya dIrghaH / uktazcottarAdhyayane 2 adhyayane prathamasUtre 'iha khalu bAvIsa parIsahA- je bhikkhu soccA maccA jiccA abhibhUya bhikkhAyariyAe parivyayaMto puTTo no vinihannejjA' chAyA - iha khalu dvAtriMzatiH parISadA - yAn bhikSuH zrutvA jJAtvA - jitvA isa prakAra tatvArthazraddhAna Adi lakSaNa vAle samyagdarzana Adi mokSa mArga se cyavana na ho jAya, isa prakAra kI bhAvanA se jo kSudhA pipAsA Adi sahana kiye jAte haiM, unheM parISaha kahate haiN| isI prakAra jJAnAvaraNa Adi kamoM kA kSaya karane ke lie parISahoM ko sahana karanA cAhie / mokSa kI prApti ke kAraNabhUta saMvara meM vighna upasthita karanevAle kSudhA pipAsA Adi jo sahana karane yogya haiM, ve parISada haiM, aisI parISada zabda kI vyutpatti hai / 'paritaH' arthAt saba prakAra se saba tarapha se Aye hue kSudhA pipAsA Adi ko dravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA se jo sahana karane yogya hoM ve parISaha kahalAte haiN| yahAM karma meM 'gha' pratyaya huA hai, aura bAhulaka se pUrvapada dIrgha ho gayA hai / uttarAdhyayana ke dvitIya adhyayana ke prathama sUtra meM kahA gayA hai'isa nirgrantha pravacana meM bAIsa parISaha kahe gae haiM, jinheM zravaNa kara, samyakdazana Adi mAkSamAthI cyavana na thaI jAya, evI bhAvanAthI je kSudhA pipAsA Adi sahana karavAmAM Ave che temane parISaha kahevAmAM Ave che. Aja rIte jJAnAvaraNa Adi karmanA kSaya karavA mATe parISahAne sahana karavA joIe. meAkSanI prApti kAraNabhUta sa'varamAM vighna upasthita karavAvALA kSudhA pipAsA vagere je sahana karavA ceAgya che, te parISaha che, e pramANe parISahuM zabdanI vyutpatti che. 'pati:' arthAt khI rIte badhI bAjuthI AvelA kSudhA pipAsA Adine dravya kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAthI je sahana karavA caiAgya che te parISahu kahevAya che. ahI karmamAM-gha pratyaya thaye che ane bahulatAthI pUrva pada dIdha thai gayu che. uttarAdhyayananA dvitIya adhyayananA prathama sUtramAM kahyu` che--mA nigrantha pravacanamAM bAvIza parISaha kahevAmAM AvyA che, jene sAMbhaLIne, jANIne, jItIne zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 007--- - - ----- - - tattvArthastre (tAna) abhibhUya bhikSAcaryAyo parivrajana (taiH) spRSTaH no vinihanyAt (tairAhato na thata) iti / sthAnAGge 5-sthAne 1-uddezake 409 satre coktam-'paMcahi ThANehi udinne parIsamorasamge sammaM sahejA-mamaM ca NaM samma sahamANassa upava ahiyAsemANassa kiM manne kajjA ? egaMtaso me nijjarA kajA' __AyA-paJcabhiH sthAna rudIrNAn parISahopasargAn saheta-mama ca khalu mahamAnasya yAvat-adhyaksyataH kiM manye kriyate-? ekAntazo me nirjarA kiyate iti // 7 // mUlam te bAvIsavihA, chahA pivAsAi bheyao // 8 // chAyA-te dvAviMzatividhAH kSudhA-vipAsAdi bhedt:-8|| tatyArtha dIpikA-pUrvasatre-saMvarasya hetubhUtaparISahasvarUpaM prarUpitam, jAna kara, jIta kara, evaM abhibhUta karake bhikSAcaryA ke lie aTana karatA huA bhikSu, unase spRSTa hokara AghAta ko prApta nahIM hotaa| sthAnAMgasUtra ke pAMcaveM sthAna ke prathama uddezaka ke 409 veM sUtra meM bhI kahA hai pAMca kAraNoM se udaya meM Ae parISahoM upasagoM ko samyak prakAra sahana karanA cAhie-maiM agara samyak prakAra se sahana karUMgA yAvat adhyAsana karUMgA to mujhe kisa phala kI prApti hogI ? mujhe ekAntataH mirjarA kI prApti hogI // 7 // 'te bAvIsavihA chuhA pipAsAI' ityaadi| sUtrArtha-kSudhA pipAsA Adi ke bheda se parISaha vAIsa hai // 8 // tatvArthadIpikA-pUrvamUtra meM saMbara ke kAraNabhUta parISada ke svarUpa ane abhibhUta karIne bhikSA mATe aTana karatA thake bhikSu, temanAthI raskRSTa thaIne AghAtane prApta thatuM nathI. sthAnAMgasUtranA pAMcamA sthAnanA prathama udezakanA 40mAM sUtramAM paNa - pAMca kAraNethI udayamAM AvelA parISaha ane upasargone samyapha prakArathI sahana karavA joIe-huM je samyapha prakArathI sahana karIza, adhyavasAna karI te mane kyA phaLanI prApti thaze ? mane ekAttataH nijAnI prApti ya. // 7 // 'te bAvIsavihA, chuhA pipAsA' tyA sutrArtha-sudhA pipAsA AdinA bhedathI pariSaha bAvIsa che. 8 tatyAthadIpikA-pUrva sUtramAM saMvaranA kAraNabhUta parISahanA svarUpanuM prati zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 8 paroSahamedanirUpaNam 185 tampati-tasya bhedAn marUpayitumAha-'te bAvIsavihA' ityAdi, pUrvasUtroktAH parIpahAH dvAviMzatividhAH santi tadyathA-kSudhAparIvahaH 1 pipAsAparISahaH-2 AdinA-zItaparIpahaH-3 uSNa parISahaH-4 daMzamazakaparISahaH-5 acelaparIpahA 6 aratiparISahaH-7 svIparISahaH-8 caryAparISahA-9 niSadhAparISahaH-10 rAvyAparISahaH-11 AkrozaparISahaH-12 vadhaparISahaH-13 yAcanAparISahA-15 alAbhaparISahaH 15 rogaparISahaH-16 tRNasparzaparISahaH-17 jallamallaparISahaH-18 satkArapuraskAraparISahaH-19 prajJAparISahaH-20 ajJAnaparISahA-21 darzanapa. roSahaH-22 ityevaM bhedAt-dvAviMzatividhAH parISahA bhavanti / tathA ca-kSutpipAsAdInAM dvAviMzatiparIpahANAM sahanaM mokSArthibhiravazyaM kartavyam, tatra-niravathA kA pratipAdana kiyA gayA, aba parISaha ke bhedoM kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM pUrvasUtra meM kathita parISaha bAIsa prakAra ke hai / ye prakAra ye haiM(1) kSudhA parISaha (2) vipAsA parISaha (3) zItaparISada (4) uSNa parI. Saha (5) daMzamazakaparISaha (6) acelaparISaha (7) aratiparISaha (8) strIparISaha (9) caryAparISaha (10) niSadyAparISaha (11) zayyAparISaha (12) AkrozaparISaha (13) vadhaparISaha (14) yAcanAparISaha (15) alAbhaparISaha (16) rogaparISaha (17) tRNasparzaparISaha (18) jalla. malaparISaha (19) satkAra puraskAraparISaha (20) prajJAparISaha (21) ajJAnaparISaha aura (22) darzanaparISaha / mokSAbhilASI puruSoM ko kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM ko avazya hI sahana karanA cAhie / ina parISahoM kA svarUpa isa prakAra hai (1) kSudhAparISaha--jo sAdhu nirdoSa AhAra kI gaveSaNA karane pAdana karavAmAM AvyuM have parISahanAM bhedanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe. pUrva sUtramAM kathita parISaha bAvIza prakAranA che. A pramANe che-(1) kSudhAparISaDa (2) pipAsAparISa (3) zItaparISa (4) GYANSa8 (5) zamazeSa (6) bhayesarI57 (7) mati550 (8) strIparISa (6) niSadhAparISa (10) ryAparISa (11) zayyAparISa (12) mosapazeSaDa (14) yAyanA5zeSa (15) sAyarISaDa (16) zarISa (17) tR5255'parISaha (18) ja lamalaparISaha (19) satkArapuraskAra parISaha (20) prajJAparISaha (21) ajJAnaparISaha (22) darzanaparISaha. mekSAbhilASI purUe sudhA pipAsA Adi bAvIza paraSone avazya ja sahana karavA joIe. A parISahanuM svarUpa A pramANe che| (1) sudhAparISaha-je sAdhu nirdoSa AhAranI gaveSaNa karanAra che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 tattvArthastra hAragaveSiNa: zramaNasya mAzukAhArA'lAbhe, kizcinmAtralAbhevAnivRttavedana syA'kAle'deze ca bhikSArtha prati nirAkAizasya svAdhyAya-dhyAnAcAvazyaka marihANi kizcidapyamahamAnasya svAdhyAya-dhyAnakatAnasyA'nekavAraM svakRtagharakRtA'zanAramodayasyArasavirasAhAriNaH santaptapatitakatipayajalabindubat sahasaiva parizuSkapAnasyodI kSudvedanasyApi mikSAlAmApekSayA tadalAmamega'dhika guNaka' manvAnasya kSutpIDAmprati cintArAhityaM kSutparISahajayo ccapadizyate-1 jalasnAnaparihAriNaH pakSivat-aniyatAsanAvAsasyA'tilavAlA hai / prAsuka AhAra kA lAbha na hone para yA thoDA-sA lAbha hone para jisakI bhUkha kI vedanA nahIM miTI hai, jo akAla aura adeza meM bhikSA karane ke lie icchuka nahIM hai, jo svAdhyAya dhyAna Adi Avazyaka kriyAoM kI tanika bhI hAni ko sahana nahIM karatA, svAdhyAya aura dhyAna meM lIna rahatA hai, jisane aneka vAra anazana aura UnodarI tapasyA kI hai, jo arasa aura virasa AhAra karane vAlA hai, garma vastu para gire hue thoDe-se jala ke bUMdoM ke samAna sahasA hI jipsa kA pAna (pAnI) sUkha gayA hai, jo bhUkha se pIDita ho rahA hai aura jo bhikSA ke lAbha kI apekSA alAbha ko adhika guNa. kAraka samajhatA hai, usakA kSudhA kI pIDA kI ora se nizcinta honA kSudhAparISaha jaya kahalAtA hai| (2) pipAsA parISaha--jo jala-snAna kA tyAgI hai, pakSI ke jaise aniyata Asana aura nivAsa vAlA hai arthAt jisa ke Thaharane prAsuka AhArane lAbha na thavAthI athavA zeDo lAbha thavAthI jenI bhUkhanI vedanA maTI nathI je akALa ane adezamAM bhikSA karavA mATe icchuka nathI, je svAdhyAya dayAna Adi Avazyaka kriyAonI cheDI paNa hAnine sahana karatuM nathI, svAdhyAya ane dhyAnamAM lIna rahe che, jemaNe anekavAra anazana ane udarI tapasyA karI che, je arasa ane virasa AhAra karanAra che, garama vastu para paDelA pANInA TIpAnI jema ekAeka ja jenuM pANI sukAI gayuM che, je bhUkhathI pIDAte heya ane je bhikSAnA lAbhanI apekSA alAbhane vadhu guNakAraka samaje che, tenuM sudhAthI nizcita thavuM sudhAparISajaya upAya che. (2) pipAsAparISa-241-2nAnanI tyAgI cha, pakSInI bhA aniyata Asana ane nivAsavALe che arthAt jene rokAvAnuM keI nizcita zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 dIpikA - niyukti TIkA a. 7 sU. 8 parIpahamedanirUpaNam caNA'snigdha- rUkSa-virudvAhAragrISmAtapapittajvarA'nazanAdibhirudIrNA zarIrendriyaparitApinIM vedanAM prati pratIkAraM kartu madhyavasAyarahitasya pipAsAvahi kumpUrNa zIlAcArarasAdhisalAdhAra payasA prazamayataH pipAsAsahanaM pipAsAparISadajayaH - 2 zItaparISahajayaH punaH pracchAdanavatrarahitasya vigAdivat - anizcitAzrayasya tarumUlazilAtalAdiSu tuSArapAtazItalapavana samIraNe sati tatpratIkAraM kartuM nirIhasya pUrvAnubhUtazItapatIkArahetubhUta vastu smaraNamakurvato jJAnamAcanAlaye dhairyoSNavastrAcchannasya sukhaM vasataH zItavedanA kA koI niyata ThikAnA nahIM hai, atyanta namakIna, rUkhe evaM viruddha AhAra, grISmakAla kI dhUpa, pittajvara yA anazana Adi kAraNoM se utpanna huI tathA zarIra aura indriyoM meM vyApI huI vedanA kA pratIkAra karane ke saMkalpa se jo rahita hai, aura jo pipAsA rUpI agni kI jvAlA ko dhairya rUpI ghara meM bhare hue, zIlAcAra ke saurabha se yukta evaM samAdhi rUpI mUsala-dhAra jala se zAnta karatA hai, aise muni kA pyAsa ko sahana karanA pipAsA parISaha jaya kahalAtA hai / (3) zItaparISaha -- jo muni pracchAdana para arthAt oDhane ke vastra se rahita hai, pakSI ke samAna jisakA koI nizcita sthAna nahIM hai, jo vRkSa ke nIce yA zilAtala ke Upara tuSArapAta arthAt barpha girane se athavA zItala pavana calane se lagane vAlI ThaMDa kA pratIkAra karane kA icchuka nahIM hai, pUrva avasthA meM anubhUta zItanivAraNa ke kAraNa sthAna nathI, atyanta namakIna, rUkSa temaja virUddha AhAra, unALAnA taDako, pittajavara athavA anazana Adi kAraNeAthI utpanna thayelI tathA zarIra ane indriyAmAM vyApelI vedanAnA pratikAra karavAnA sakalpathI je rahita che ane pipAsA rUpI agninI jvAlAne taiya rUpI ghaDAmAM bharelA, zIlAcAranA saurabhathI yukta ane samAdhirUpa mUzaLadhAra jaLathI zAnta kare che, AvA muninuM tarasane sahana karavu` pipAsAMparISahajaya kahevAya che, (3) zItaparISaheH-je muni pracchAdanapaTa arthAt ADhavAnA vastrathI rahita che, pakSInI mAphaka jenuM koI nizcita raheThANa nathI, je vRkSanI nIce athavA zIlAtaLanI upara tuSArapAMta arthAt hIma paDavAthI athavA zItaLa pavana vAvAthI lAganArI TADhanA pratikAra karavAnA icchuka nathI, pU avasthAmAM, anubhUta zItanivAraNanI kAraNabhUta vastuone je yAda paNa karate zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre sahanarUpo bodhyaH-3 uSNaparISahajayazca-samIrasaMcArazUnye nirjale grISmAtapa parizuSkapatitapatrarahitanizchAyavRkSATavImadhye yathAkAmacAropAtagatasyA''hArAbhyantara sAdhanAmAvamayuktotpannadAhastha dAvAgnijvAlAnAlajalAlajaTilaparuSavAtAtapanita kaNThazoSasyA'nubhUta tatpatIkArahetu cintana mavidadhataH prANipIDA. parihAraparAyaNasya cAritrarUpoSNasahanarUpaH-4 dazamazakaparISahajayastu daMzamaza. bhUta vastuoM kA jo smaraNa bhI nahIM karatA, jo jJAna-bhAvanA rUpI mahala meM, dhairya rUpI garma vastroM se yukta hokara sukha-pUrvaka rahatA hai, aise muni kA zIta vedana ko sahana karanA zItaparISaha jaya kahalAtA hai| (4) uSNaparISaha--vAyu ke saMcAra se zUnya, jalahIna, grISmakAla kI dhUpa se sUkhe hue aura nIce gire hue pattoM se rahita, chAyAvihIna vRkSoM vAlI aTavI ke madhya meM, svechA pUrvaka vicaraNa karate hue, AhAra rUpa bhItarI kAraNoM ke abhAva se jise dAha utpanna huA hai, dAvAnala kI jyAlAoM ke samUha se vyApta niSThura pavana ke Atapa se jisakA kaMTha sUkha gayA hai, pUrva avasthA meM garmI ke pratIkAra ke jina sAdhanoM kA anubhava kiyA thA, unakA cintana bhI jo nahIM karatA aura jo prANiyoM ko hone vAlI pIDA kA parihAra karane meM tatpara hai, aisA muni garmI kA jo kaSTa sahana karatA hai, use uSNaparISaha jaya kahate haiN| (5) daMzamazakaparISaha-daMzamazaka matkUNa, mAkhI cIMTI kIDe vRzcika (vIMcchu) Adi ke dvArA kRta pIDAko cinA pratikAra sahalenA mana. nathI, je jJAna- bhAvanA rUpI mahelamAM, paiyarUpI garama vastrothI yukta thaIne sukhazAtAmAM rahe che, evA munirAjanI zItavedanAne sahana karavAne zItaparISahajaya kahevAya che. (4) uNaparISaha-vAyunA saMcArathI zUnya, pANI vagaranA, cImakALanA taDakAthI sUkAI gayelA ane nIce paDelA pAMdaDAothI rahita, chAMyaDA vagaranA vRkSAvALA jaMgalanI madhyamAM chApUrvaka vicaratA thakA AhAra rUpa AtyaMtara kAraNanA abhAvathI jene dAha utpana thaye che, dAvAnaLanI javAlAonA samUhathI vyApta niSThura pavananA AtapathI jenuM gaLuM sukAI gayuM che, pUrva avasthAmAM garamInA pratikAranA je sAdhanene anubhava karyo hato tenuM lezamAtra cintana karatA nathI ane je prANIone thanArI pIDAne parihAra karavAmAM tatpara che, evA muni garamInuM je kaSTa sahana kare che tene uSNuparISahajaya kahe che. (5) bha45zeSa-sa, bha272, mAM, bhAbha, 11, pIchI vire dvArA karavAmAM Avela pIDAne kaMI paNa pratikAra karyA vinA sahana karavI. ane zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a. 7 2.8 parISahamedanirUpaNam 189 kamakSikAmatkugakITapipIlikAvRzcikAdi kRtAM pratIkArarahitAM pIDAM sahamAnasya manovAkAyakRtAM tadvAdhAmakurvAgasya mokSapAptimAtrakRtasaGkalprAvaraNasya daMzama. zakAdivedanAsahanarUpo'vaseyaH-5 acelArIpahajayastu-manovikAravirahitatvAt srorUpANi-atyantAzuci kuNarUpeNa bhAvayato'vaNDabrahmacaryavrataM dhArayato'tapa. vastra dhAraNabra tarUpo'navadyo'vaseyaH-6 aratiparISahajayastAvat-indriyAmISTaviSaya mAptimmati-anutkaNThitasya saMyatasya gItanRtyAdi virahiteSu ekAntadhyAnasamAdhigRheSu svAdhyAyadhyAnabhAvanArati sevamAnasya dRSTazrutA'nubhUta vacana evaM kAyadvArA una kI bAdhA na pahuMcAve, evaM mokSa mArga ko prApti meM nizcita buddhivAle hokara daMzamazakAdi dvArA kRta vedanAko sahalenA daMzamazakaparISaha jaya kahalAtA haiN| (6) acelaparISaha--jo sAdhu mAnasika vikAra se rahita hai, jo strI ke rUpa ko atyanta apAvana mAMsa ke lothaDe ke samAna samajhatA hai aura jo akhaNDa brahmacaryavrata kA dhAraka hai, aise muni kA alpa vastroM ko dhAraNa karanA acelaparISaha jaya kahA jAtA hai| ___ (7) aratiparISaha-jisa sAdhu ke citta meM indriyoM ke abhISTa viSayoM kI prApti ke lie utkaMThA nahIM hai, jo gIta nRtya Adi ko rahita ekAnta dhyAna-samAdhigRhoM meM svAdhyAya, dhyAna aura bhAvanA kA abhyAsa karatA hai, jo pahale dekhI huI, sunI huI yA anubhava kI huI kAma-kathA kA smaraNa aura zravaNa nahIM karatA, jisake hRdaya meM kAma ke vANa praveza nahIM karate aura jisake hRdaya meM sadaiva dayA kA udaya mana, vacana ane kAyAthI temane bAdhA na pahoMcADavI tathA mokSamArganI prAptimAM nizcala mativALA banIne daMzamazakAdIe karela pIDAne sahana karavI te dezamazakAya parISahajaya kahevAya che. (6) acalaparISaha-je sAdhu mAnasika vikArathI rahita che, je strInA rUpane atyanta apavitra mAMsanA locA jevuM samaje che ane je akhaMDa brahmacaryavrata dhAraka che, evA muninuM apavastronuM dhAraNa karavuM acelaparISahajaya kahevAya che. (7) aratiparISaha-je sAdhunA cittamAM IdrinA aniSTa viSayanI prApti mATe utkaMThA nathI je gIta, nRtya AdithI rahita ekAnta dhyAnasamAdhigRhamAM svAdhyAya, dhyAna ane bhAvanAne abhyAsa kare che, je pahelA jeelI, sAMbhaLelI athavA anubhavelI kAma-kathAnuM zravaNa ane smaraNa karate nathI, jenA hRdayamAM kAmanA bANa praveza karatA nathI, jenA hRdayamAM sarvadA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra kAmaratikathA smaraNa zravagamadanavANa mavezavivararahitahRdayasya sadoditadayaH tyA'sati sahanarUpo bodhyaH-7 strIparIvahanayA-ekAntArAmamavanAdiSu navayauvanamada vibhramavilAsa madirAptavasevanonmatalalanAsu bAdhamAnAsu satISvapi kUrmAzyat' saMhatendripa mAnasavikArasya lalitasmitamadhurAlApavilAsa. kaTAkSavokSaga prahasana madamandagamana hAmazavyApAraviphalIkaraNa pamarthapa kAminI. vAghAsahanarUpo bodhyA-8 caryAparISahajayastAvat -adhigatabandhamokSatatvasthA. 'tyantatIkSNakaNTaka zarkarAdi vyaghanakSatajAtapAdavyathasyA'pi pUrvAnubhUtayogyarahatA hai, usa sAdhu kA arati ko sahana kara lenA aratiparISaha jaya hai| (8) strIparISaha-ekAnta udyAna yA bhavana Adi sthAna meM nava yauvana ke kAraNa caMcala manavAlI, nAnA prakAra ke zRAMgArika hAvabhAva pradarzita karane vAlI evaM madirA ke sevana se unmatta banI huI koI strI sAdhu ko saMyama se vicalita karanA cAhe to sAdhu kachuve ke jaisA apane aMgoM arthAt indriyoM aura mana ke vikAra ko roke, aura usakI lalita muskarAhaTa ko, madhura AlApa ko, vilAsapUrNa kaTAkSayukta avalokana ko, hAsya ko, mada yukta manda gati ko evaM kAma ke vANoM ke vyApAra ko viphala karade / aisA karane meM samartha muni kAminI janita bAdhA ko jo sahana kara letA hai, usakA vaha strIparISaha jaya kahalAtA hai| (9) caryAparISaha-jisane bandha aura mokSa tatva ko bhalIbhAMti jAna liyA hai, jisake pAMvoM meM atyanta tIkhe kAMTe yA kaMkara Adi cumane dayAne udaya thAya che, te sAdhunuM aratine sahana karI levuM-aratiparISaDajaya upAya che. (8) strI parISaha-ekAta udyAna athavA bhavana Adi sthAnamAM navayauvanane lIdhe nakharAvALI, vividha prakAranA zRMgArikara hAva bhAva pradarzita karanArI ane madirAnA sevanathI unmatta banelI, keI strI, sAdhune saMyamathI vicalita karavA Icche tyAre sAdhu kAcabAnI mAphaka pitAnA aMge arthAta indriya tathA mananA vikArane reke ane tenI lalita muskurAhaTa (hAsya)ne, madhura AlApane, vilAsapUrNa kaTAkSayukta avalokanane, hAsyane, madabharelI manda cAlane ane kamabaNenA vyApArone niSphaLa banAvI de. Ama karavAmAM samartha muni kAminI janita muzkelIne je sahana karI le che, tene A sIparISahajaya kahevAya che. (9) caryAparISaha-jeNe banma ane mokSatavane sArI peThe jANI lIdhA che, jenA pagamAM atyanta tIvaNa kAMTA athavA kAMkarA vagere vAgavAthI vyathA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 8 parISahamedanirUpaNam 11 yAnavAhana cArohaNagamanaramaraNama kurvato yathAkAlamAvasyakAdi parihANi mavidhatazvaryA sahanarUpo'vagantavyaH-9 niSadhAparISahajayastAvat-prakAzitamadeze kRtayina kriyasya manuSyatiryagdevAdikRteSTAniSTopasargasahanAnmokSamArgA'cyutasya vIrAH sanAcavicalitazarIrasya tatkRtavAdhAsahanarUpo bodhyA-10 zayyAparISahajana stAvad-adhazramasvAdhyAyadhyAnaparizrAntasya nimnonnatatIkSNazarkarAdi saGgha lAtizItoSNabhUmitaleSu nidrAlamamAnasya kRtavyantarAdi vividhopasargAdapi avicalitazarIrasyA'niyatakAlikatatkRtabAdhAsahanarUpo bodhyA-11 Akroza se vyathA utpanna ho rahI hai aura jo pUrva bhukta yogya yAna, vAhana para savAra hokara gamana karane kA smaraNa bhI nahIM karatA hai, jo niyata samaya para kiye jAne vAle Avazyaka Adi kriyAkalApoM kI hAni ko sahana nahIM karatA, aisA muni caryAparISaha para vijaya prApta karatA hai| (10) niSavAparISaha--prakAzayukta pradeza meM nitya kriyA karane vAle, manuSya deva yA tiyeca ke dvArA utpanna kiye hue iSTa yA aniSTa upasargoM ko sahana karane se jo mokSamArga se cyuta nahIM hotA, jisakA zarIra vIrAsana Adi se vicalita nahIM hotA, usa muni kA niSacAkRta bAdhA ko sahana kara lenA niSayAparISaha jaya kahalAtA hai| (11) zayyAparISaha-rAha calane ke zrama se aura svAdhyAya tathA dhyAna karane se thake hue, nIce, UMce, tIkhe kaMkara Adi se yukta atyanta zIta yA uSNa bhUmitala para jise nIMda nahIM A rahI hai evaM utpanna thaI rahI che ane je pUrve bhagavelA egya yAna, vAhana para savAra thaIne gamana karavAnuM smaraNa paNa karatA nathI, je nakakI karelA samaye karavAmAM AvatI Avazyaka Adi kriyAkalApanI zIthIlatAne sahana karate nathI, evA muni caryAparISaha para vijaya prApta kare che. (10) niSadhAparISaha-zata pradezamA nityajiyA 42vANA, manuSya deva athavA tiryaMca dvArA utpanna karavAmAM AvelA ISTa athavA aniSTa upasargone sahana karavA chatAM je mokSamArgathI khasatuM nathI, jenuM zarIra vIrAsana AdithI vicalita thatuM nathI, te muninI niSaghAkRta muzkelIene sahana karI levI niSadhAparISahajaya kahevAya che. (11) zayyAparISaha-raste cAlavAnA zramathI ane svAdhyAya tathA dhyAna karavAthI thAkI gayelA nIcI uMcI tIkSaNa kAMkarA AdithI yukata atyanta TADhI athavA garama bhUmi agara sapATI para jene uMgha AvatI nathI temaja vyattara zrI tatvArtha sUtra 2
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthastra parISahajaya stAvad-mithyAdarzanoda sAmarSakaThorAvajJA nindA'sabhyavacanAni krodhAgnijvAlAjaTilAni aruntudAni zRNvato'pi vivekina stadupekSAM kurvata: pApakarmavipAkamamicintataH zramaNasya tapazcaraNabhAvanAparAyaNasya krodhamAna mAyA lobhAdi kaSAyavipalezamAtrasyApi pravezarahitaM svahRdayaM vidadhata:dhAkrozasahanarUpo bodhyaH-12 yadhaparISahajayastAvad-atitIkSNadhArakhAnamulala-mudrAdi paharaNAghAtatADanapIDanAdimirhanyamAnazarIrasya ghAtakeSu myantara Adi devoM dvArA vividha prakAra te upasarga utpanna karane para bhI jisakA zarIra vicalita nahIM hotA, aisA muni aniyata kAla taka usa yAyAko jo sahana karatA hai, vaha zayyAparISaha jaya kahalAtA hai| (12) akrozaparISaha-mithyAdarzana ke udaya se bhaDake hue kodha ke kAraNa kaThora, avajJApUrNa, nindAmaya asabhya vacanoM ko, krodha rUpI agni kI jvalA se vyApta vacana DATha phaTakAra ke vacanoM ko zravaNa karake bhI jo vivekazIla hone ke kAraNa unakI upekSA karatA hai, jo apane pApakarma ke vipAka kA cintana karatA hai, jo tapazcaraNa kI bhAvanA meM parAyaNa hai, jo krodha mAna mAyA lobha Adi kaSAyoM ke viSa ke leza mAtra ko bhI hRdaya meM praveza nahIM hone detA, aise muni kA Akroza-vacanoM ko saha lenA AkrozaparISaha jaya kahalAtA hai| (13) vadhaparISaha-atyanta tIkSNa dhAra vAlI talavAra mUsala yA pudgara Adi zastroM ke AghAta, tADana, pIDana Adi ke dvArA jisakA Adi deve dvArA vividha prakAranA upasarga utpanna karavAmAM AvyA chatAM paNa jenuM zarIra vicalita thatuM nathI, evA munirAja aniyata kALa sudhI te vipattine je sahana kare che, te zAparISahajaya kahevAya che. (12) AkrozaparISaha-mithyAdarzananA udayathI agni jevA krodhanA kAraNe kaThera, avajJApUrNa, nindAmaya asabhya vacanane, ke dha rUpI agninI jvAlAothI vyApta dhAkadhamakInA vacanene sAMbhaLavA chatAM paNa je vivekazIla hovAthI temanI upekSA kare che, je potAnA pApakarmanA phaLanuM cintana kare che, je tapazcaryAnI bhAvanAmAM pravRtta che, je krodha, mAna mAyA lebha Adi kaSAyonA viSane lezamAtra paNa hRdayamAM pravezavA detA nathI, evA munirA janA Akroza-vacanene sahana karI levAnI vRttine AkrozaparISahajaya kahevAya che. (13) vadhu parISaha-atyanta tINa-dhAravALI talavAra, muzaLa athavA pudugara vagere zaenA AghAta, tADana, pIDana AdinA vaDe jenuM zarIranI sAthe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 6.8 parISahamedanirUpaNam 193 kizcidapi manovikArama kurvataH 'purAkRta duSkarmaphalamidaM vartate' natyeteSA parAkANAM kazcidoSaH, jalayudavudavat kSaNabhaGguraM samyag jJAnadarzanacArivANi mama na kenacidupahantuM zakyante iti bhAvayatovA'sItAkSaNa candanAnulepanasama. dazino yadhapIDAsahanarUpo bodhyA-13 yAcanA parISahajayastAvad-bAhyAbhyantara tapo'nuSThAnaparAyaNasya svagasthizirAdhamanIjAlamAtrazarIrayantrasya mANavirahe satyapi AhAravasati prabhRtIni dInAbhidhAnamukhavaivA''dirayAcamAnasya zarIra Ahata ho rahA hai, jo ghAtaka puruSa ke prati kiMcit bhI mano. vikAra utpanna nahIM hone detA, aura jo aisA socatA hai ki-yaha saba mere pUrvakRta duSkarmoM kA phala hai, ina becAroM kA doSa nahIM hai, zarIra jala ke bulabule ke samAna kSaNadhinazvara hai aura mere samyag jJAna, darzana aura cAritra kA koI ghAta nahIM kara sakatA tathA jo vakSale ke dvArA camaDI ke chIche jAne ko aura candana kelepana ko samAna samajhatA hai, usa muni kA vadha janita pIDA ko sahana kara lenA vadha. parISaha jaya kahalAtA hai| (14) yAcanAparISaha jo bAhya aura Abhyantara tapasyA ke anupAna meM tatpara hai, tIvra tapazcaraNa ke kAraNa jisa ke zarIra kA samasta rudhira aura mAMsa zuSka ho gayA hai, kevala tvacA, haDDI, zirA, dhamanImAtra hI zeSa raha gae haiM, prANoM ke cale jAne para bhI jo AhAra, upAzraya Adi kI dInatApUrNa zabdoM dvArA yA cehare para dInatA dhAraNa karake yAcanA pIDAI rahyuM che je ghAtaka purUSanI pratye kiMcit paNa mane vikAra utpanna thavA detA nathI ane je evuM vicAre che ke A badhuM mArA pUrvakRta duSkarmonuM phaLa che, A bicArAone koI doSa nathI, zarIra pANInA parapoTAnI mAphaka kSaNabhaMgura che ane mArA samyakdarzana, samyajJAna, ane cAritranuM kaI ja hanana karI zakatuM nathI tathA je vAMsalA vaDe cAmaDIne cholavAne ane caMdanalepana baMnene sarakhAM gaNe che, te munirAjanI vadhajanita pIDAne sahana karavAnI kSamatAne vadhaparISahajaya kahe che. (14) yAcanAparISaha-je bAhya ane AtyaMtara tapasyAnA anuSThAnamAM tatpara che, tIvra tapazcaryAne kAraNe jenA zarIranuM samasta lehI ane mAMsa sukAI gayA che, mAtra cAmaDI, hADakAM, zirA, dhamaNI mAtra bAkI rahI gayA che, prANonA cAlyA javA chatAM paNa je AhAra upAzraya mATe lAcArIpUrvakanA zabda dvArA athavA ceharA upara dInatA prakaTa karIne yAcanA karatA ta025 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMERA 194 tattvArthastre mikSAkAle'pi upasthite'nyasmin bhikSu ke svasya jhaTityalakSyazarIrasya tato'. pazaraNalakSaNo yAcanAsahanarUpojagantavyaH-14 alAbhaparISahajaya stAvadavAyuvata-asaGgAd-anekadezasaMcaraNazIlasya vAcaMyamasya bahusthaleSu bhikSA manavAyA'pi asaMkliSTacittasya dAtRvizeSaparIkSAnirutsukasya lAbhAdapi alAmaM paramaM tapo manyamAnasya santuSTasya-alAmasahanarUpo bobhyaH-15 rogaparISahajayastu-zarIre sarvAzucinidhAnatvA dAdarasaMskArAsthA rahitasyA'ntapAntatucchA'rasa-virasAdhAhAramabhyupagacchato yugapadekacyAdhiprakope satyapi nahIM karatA aura bhikSA ke samaya agara dUsarA koI bhikSuka upasthita dikhAI de to vahAM se haTa jAtA yA adRzya ho jAtA hai, aise muni kA yAcanA ko sahana kara lenA yAcanA parISaha jaya kahalAtA hai| (15) alAbhaparISaha-vAyu ke samAna nissaMga hone ke kAraNa jo aneka deza-dezAntaroM meM vicaraNa karatA hai, mauna vratI hai, bahuta se sthAnoM meM jAne para bhI bhikSA kA lAbha na hone para bhI jisake citta meM saMkleza utpanna nahIM hotA, jo dAtAvizeSa kI parIkSA karane meM utsuka nahIM hai, jo alAbha ko lAbha se bhI acchA samajhatA hai aura jo santoSazIla hotA hai, aisA sAdhu alAbhaparISaha jaya karatA hai| (16) rogaparISaha-saba prakAra kI azuci kA bhaMDAra hone ke kAraNa zarIra ke prati jo Adara, saMskAra yA AsthA se rahita hai, jo anta, prAnta, tuccha, arasa aura virasa AhAra kA svIkAra karatA hai, eka, nathI ane bhikSAveLAe je bIje kaI bhikSuka hAjara dekhAya che te thaLethI cAlyo jAya che, evI munirAjanI yAcanAne sahana karI levAnI vRtti yAcanAparISahajaya kahevAya che. (15) alAbhaparISaha-vAyunI mAphaka niHsaMga hovAnA kAraNe je aneka deza-dezAtamAM vicaraNa kare che, maunavRttimAM vicare che, ghaNA sthAnamAM javA chatAMpaNa-zikSAne lAbha na thavA chatAM paNa jenA cittamAM uga utpanna thata nathI je dAtAvizeSanI pratIkSA karavAmAM paNa utsuka nathI je alAbhane lAbha karatAM paNa sArUM samaje che ane je saMteSazIla hoya che, evA sAdhu alAbhaparISahajaya kare che. (16) rogaparISaha-badhAM prakAranI azucine bhaMDAra hovAnA kAraNe zarIra para je Adara, saMskAra athavA AsthAthI rahita che, je anta, prAnta, tuccha, arasa ane virasa AhArane ravIkAra kare che, ekI sAthe eka zrI tatvArtha sUtra 2
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 8 parISahamedanirUpaNam 195 tadadhInatA parityajataH tapo vizeSaddhiyoge satyapi zarIraniHspRhatvAda tatpatIkArama kurvato rogasahanarUpo bodhyaH-16 tRNasparzaparISahastAvata-zuSka tRNakaThoratarazarkarAmastakhaNDa kaNTaka zUlAdi vyaghanakRtakSatazarIrAghAtavedanA mAptau satyAmapi tatra prANihitacittasya caryA zayyAniSadyAsu prANi bAdhAparihAre satataM dattacittasya tRNAdisparzasahanarUpo bodhyA-17 jalla malaparISahajayastAvad-apkAya prANipIDAparihArAya maraNaparyantaM snAnavarjanavratadhAriNaH zramaNasya tIvra ravikiraNamatApajanitamasvedApavanAnIta dhUli. sAtha eka ke sAtha eka (aneka) vyAdhiyoM kA prakopa hone para bhI jo unake adhIna nahIM hotA, viziSTa Rddhi prApta hone para bhI jo zarIra ke prati nispRha hone ke kAraNa jo vyAdhi kA pratIkAra nahIM karatA, aise muni kA samabhAva pUrvaka rogoM ko sahalenArogaparISaha jaya kahalAtA hai| (17) tRNasparzaparISaha--sUkhe ghAsa, atyanta kaThora kaMkara, pASANa' khaNDa, kaMTaka-zUla Adi cumane se utpanna hone vAle zarIraghAta kI vedanA utpanna hone para bhI usakA vicAra na karane vAle, evaM caryA, zayyA aura niSadyA meM prANiyoM kI bAdhA kA parihAra karane meM sadaiva dattacitta sAdhu kA tRNasparzaparISaha kA sahana kahalAtA hai| (18) jallamalaparISaha-jalla mala arthAt pasIne se jamA huA maila ko dUra karane ke liye parihAra karane ke lie ajIvana snAnatyAgavata ko dhAraNa karane vAle, sUrya kI tIvra kiraNoM ke pratApa se utpanna hue pasIne se zarIra gIlA ho jAne ke kAraNa pavana se uDAI eka (aneka) vyAdhiono humale thavA chatAM paNa je temane tAbe thatuM nathI, viziSTa trAddhi prApta thavA chatAM paNa je zarIranI pratye nispRha hovAnA kAraNe je vyAdhionI pratIkAra karatA nathI, evA munirAjanuM samAvapUrvaka gane sahana karI levuM-rogaparISahajaya kahevAya che. (17) tR925za parISa-sudhAsa. atyanta Thora i42 // 5ththanA TuDI, kAMTA-phUla vagere vAgavAthI utpanna thanArI zArIrAghAtanI vedanA utpanna thavA chatAM paNa tene vicAra nahIM karanAra ane caryA, zamyA ane niSadyAmAM prANionI muzkelIone dUra karavAmAM hamezAM dattacitta sAdhunuM tRNasparza parISahanuM sahana karavuM ema kahevAya che. (18) jallamalaparISaha-jalalamala arthAt parasevAthI jAmelA melane dUra karavA mATe AjIvana nAnatyAgavatane dhAraNa karanAra, sUryanA pracaMDa kiraNonA pratApathI utpanna thayelA parasevAthI zarIra bhInuM thaI javAnA kAraNe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvAryasale nicayasya dadru-kacchU-kharjU dIrNakaNDUtyAM samutpannAyAmapi kaNDUyana-vimardanasaMghaTanA'vyAkulIkRtacittasya svazarIravRttimalopacayaH parazarIravRtti nairmalyayoH saGkalparahitamAnasasya samyagjJAnadarzanacAritrarUpa vimalajalapakSAlanena karma malapaGkacayApasAraNAya satatocatavuddheH- khalu malasahanarUpo'vagantavyaH-18 satkArapuraskAraparISahajayastAvat-prazaMsAtmakasatkAre kriyArammAdiSu sarvA. pekSayA'grataH karaNarUpe, AmantraNevA-puraskArecA'nAdaro mama vidhIyate / cirakAlasevitabrahmavaryasya mahAtapasvino mama praNAma-bhakti sambhramA-sana pradAnAdIni na kopi vidadhAti, mithyAdRSTayaH khalu-atIva bhaktimanto na kizci huI reta-dhUla se jisakA zarIra vyApta ho gayA hai, dAda, khAja aura kaccha paidA ho jAne ke kAraNa khujalI utpanna hone para bhI khujalAne, mardana karane yA ragaDane ke lie jisakA citta vyAkula nahIM hai, apane zarIra para jame hue maila aura parakIya zarIra kI nirmalatA kA saMkalpa bhI jisake mAnasa meM utpanna nahIM hotA, jo samyagU jJAna-darzanacAritra rUpI nirmala salila se prakSAlana karake karma-mala rUpI kIcaDa ke samUha ko haTAne meM hI sadA udyata rahatA hai, vaha sAdhu jallamalaparISaha kA vijetA kahalAtA hai| (19) satkAra puraskAraparISaha-'ye loga merA prazaMsAtmaka satkAra nahIM karate ! kAma-kAja meM mujhe saba se Age nahIM karate / AmaMtraNa evaM puraskAra nahIM karate / maiM cirakAla se brahmacarya kA pAlana kara rahA hUM, ghora tapasvI hUM, phira bhI koI mujhe praNAma nahIM, krtaa| merI pavanathI uDelI retInA-rajakaNathI jenuM zarIra vyApta thaI gayuM che, dAdara, khasa ane kaccha utpanna thavAnA kAraNe khajavALa utpanna thavA chatAM paNa khajavALavA, mardana karavA athavA masaLavA mATe jenuM citta vyAkuLa nathI, pitAnA zarIra para jAmelA mela ane pArakAnA zarIranI nirmaLatAno saMkalpa paNa jenA mAnasamAM utpanna thato nathI, je samyakajJAna-darzana-cAritrarUpI nirmaLa pANIthI prakSAlana karIne karma-maLa rUpI kAdavanA samUhane haDaselavAmAM ja sadA tatpara rahe che, te sAdhu jalamalaparISahanA vijetA kahevAya che. (19) sakArajrakAra parISaha-A leke mAre prazaMsAtmaka satkAra karatAM nathIkAma-kAjamAM mane badhAthI AgaLa karatAM nathI ! AmaMtraNa ane puraskAra jevuM paNa kaMI goThavatAM nathI ! huM cirakALathI brahmacaryanuM pAlana karI rahyo chuM, ugra tapasvI chuM te paNa koI mane praNAma karatuM nathI ! mArI bhakti zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.8 parISahamedanirUpaNam 197 jjAnantamapi sarvajJasambhAvanayA saMmAnya svasamayamabhAvanAM kurvanti, kathamanyathA tathAvidhAnAmasmAdRzAmapi sevA nAcaranti, ityevaM duSpaNidhAnavarjitacivasyasatkArapuraskAra sahanarUpo vodhyaH 19 prajJAparISahajayastAvat-mama caturdaza pUrvadharasya tathA''cArAGgAdyaGgopAGgavizAradasyA'gre khallanye raviprabhAbhibhUta khadyotodyotayat matibhAvihInAH pratimAsante, ityevaM vijJAnamadasya tathAsvasya mati-buddhayalpatve sati paraM kazcid buddhimantaM dRSTvA mAnasakhinnatAyAzca janarUpo'vagantavyaH- 20 ajJAnaparISahajayastu-'ajJo'yaM khalu pazu sadRzo bhakti nahIM karatA ! satkAra aura Asana-pradAna nahIM karatA! ye bhakti karane vAle loga sidhyAdRSTi hai ! jisase jo kucha bhI nahIM jAnatA, use sarvajJa mAnakara apane zAsana kI prabhAvanA karate haiN| ye mithyASTi-mUha na hote to mere jaisoM kI sevA kyoM na karate?' isa prakAra kA aprazasta vicAra jisake citta meM praveza bhI nahIM karatA vaha sarakAra puraskAra parISaha kA vijetA kahalAtA hai| (20) prajJAparISaha--'maiM caudaha pUrSoM kA dhAraka hUM, AcAra Adi aMgoM aura upAMgoM kA jJAtA hUM, mere sAmane dUsare loga usI prakAra pratibhAvihIna haiM jaise sUrya kI prabhAke sAmane juganU niSprabha hotA hai, isa prakAra apanI prajJA ke abhimAna ko syAganA aura apane Apako alpabuddhi samajha kara tathA dUsare ko buddhi zAlI dekha kara mana meM khinnatA na lAnA prajJAparISaha jaya kahalAtA hai| (21) ajJAnaparISaha-'yaha anajAna hai, jAnavara ke samAna hai, kucha karatuM nathI ! satkAra ane Asana pradAna karatA nathI, A bhakti karanArAo mithyAdaSTi che. je kazuM paNa jANatA nathI tene sarvajJa mAnIne potAnA zAsananI prabhAvanA kare che.! A mithyAdaSTi-mUDha na hatI te mArA jevAonI sevA kema na karata? A prakArane aprazasta vicAra jenA manamAM praveza paNa karatA nathI, te sAdhu satkArapuraskAra parISahano vijyI kahevAya che. (20) prajJA parISa-hu yo: pUrvanighA24 chu, mAyA2 mA aga ane upAMgone jJAtA chuM, mArI AgaLa bIjA leke evI rIte pratibhAvihoNA che jema sUryanI prabhA AgaLa Aga niteja thaI jAya che, A rIte pitAnI prajJAnA abhimAnane tyAga kare ane pitAne alpabuddhi samajIne tathA bIjAne buddhizALI joIne manamAM khinnatA na lAvavI prajJAparISahajaya kahevAya che. (21) ajJAnaparISa8-'mA mAnI cha, nA12 23 cha, zura zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tatvArtha sUtre na kizciddapi jAnAti' ityevaM svampati mocyamAnamadhikSepavacanaM sahamAnasya sadA pramAdarahitacetasaH paramaduzvaratapo'nuSThAnaM vidadhato me nAdyApi vijJAnAtizayaH samutpadyate' ityevamabhisandhAnamakurvataH khalu - ajJAna sahanarUpo'vaseyaH - 21 darzana parISahajaya :- darzanasya samyaktvasya parirakSaNe yaH parISahaH klezo jAyate tasya jayaH, yathA - viditasakalapadArthatastrasya paramanirveda mAvanAvizuddhacetasaH khalu cirakAla pavajitasyApi mama nAdyApi jJAnAtizayaH samutpadyate' mahopavAsAcanuSThAnavatAM prAtihAryavizeSAH prAdurbhUtAH ititu malApamAtraM vacaH niSphalaM khalu vrataparipAlanam viphaleyaM pravrajyA, ato darzanamidaM mama paraMbhArAyaiva, bhI nahIM samajhatA' isa prakAra ke apane lie kahe jAne vAle AkSepa vacanoM ko jo sahana kara letA hai, jisakA citta sadaiva pramAda se rahita hotA hai jo atyanta duvara tapa karatA hai, 'aba taka bhI mujhe jJAna kA atizaya prApta nahIM ho rahA haiM' isa prakAra kA vicAra jo nahIM karatA, aise puruSa kA apane ajJAna ko samabhAva se sahana karalenA ajJAnaparISada jaya kahalAtA hai / (22) darzanaparISaha - - samyagdarzana kI rakSA karane meM jo kaSTa utpanna hotA hai, use samatApUrvaka sahalenA darzanaparISada jaya kahalAtA hai / jaise- 'maiMne samasta padArthoM ke marma ko samajha liyA hai, merA citta utkRSTa vairAgyabhAvanA se vizuddha hai, aura meM dIrghakAla se dIkSA kA pAlana kara rahA hU, phira bhI mujhe jJAnAtizaya (viziSTa jJAna) kA lAbha nahIM ho rahA hai ! loga kahate haiM aura pothiyoM meM likhA hai ki mahAn samajatA nathI' evI jAtanA peAtAnA mATe kahevAmAM AvelA AkSepavacanane je sahana karI le che, jenuM citta sadA pramAdathI rahita hAya che, atyanta duSkara tapazcaryA kare che, hajI sudhI paNa mane jJAnanI vipulatA prApta thatI nathI, e jAtanA vicAra je karatA nathI, evA purUSanuM ajJAnane samabhAvathI sahuna karI levu' ajJAnaparISahajaya kahevAya che. (22) da'naparISaha-samyagUdananI rakSA karavAmAM je kaSTa utpanna thAya che tene samatApUrvaka sahana karI levA darzanaparISahajaya kahevAya che jema kuM-me badhAM padArthAnA mate samajI lIdhe che, mArU citta utkRSTa vairAgyabhAvanAthI vizuddha che ane huM dIkALathI dIkSAnu pAlana karI rahyo chu, tA paNa mane jJAnAtizaya (viziSTajJAna)nA lAbha thatA nathI ! lekavAyakA che ane zAstromAM lakhelu` che ke mahAn upavAsa Adi anuSThAna karanArAone zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 8 parISahamedanirUpaNam 199 prApta kintu - nAnanakhANAya bhavatItyevaM sandehasya jayarUpo bodhyaH yadvA-sAdho darzana sandeha samaye darzanApAvayituM ko'pi deva stadvastu pradarzya pralobhayati tatmalobhAdaraNe yatamAnasaH zArIrika parISaho bhavati tasya jayarUpo bodhyaH // 22 // tatvArtha niyukti:-- pUrva tAvat karmAsravanirodhalakSaNa saMga rahetutayA pratipAditAnAM samitiguptidharmA'nuprekSAparISahacAritrANAM madhye krama parISasvarUpaM nirUpitam, samprati-teSAM bhedAn prarUpayitumAha- 'te bAvIsavihA parIsahA chuhA pivAsAi bhedao' iti, dvAviMzati vidhAH parISahA ayagantavyA kSutpipAsAdibhedaH parISahA- 1 pipAsAparISahaH-2 AdinA zIta parISahaH- 3 upavAsa Adi anuSThAna karane vAloM ko viziSTa prakAra ke prAtihArya prApta ho jAte haiM, magara yaha kahanA pralApamAtra hai | vratoM kA pAlana karanA niSphala hai / yaha dIkSA bhI nirarthaka hai| ataH yaha darzana mere lie bhArasvarUpa hai / isase AtmA kA trANa nahIM hotA, isa prakAra ke saMdeha para vijaya prApta karanA darzanaparoSahajaya hai / athavA sAdhu ke darzana saMbaMdhI sandeha ke samaya koI deva kisI vastu ko dikhalAkara lubhAve to usa lobha kA anAdara karane meM jo mAnasika aura zArIrika parISaha utpanna hotA hai, use jItanA darzana parISaha jaya kahA jAtA hai // 8 // tatvArthaniryukti-- pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki samiti, gupte, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra Asravanirodha rUpa ke kAraNa haiN| inameM se kramaprApta parISaha ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba unake bhedoM kI prarUpaNA karate haiM viziSTa prakAranA prAtihA prApta thaI jAya che, paNa AvuM kahevu* pralApa mAtra che. teAnu pAlana karavuM niSphaLa che! A dIkSA paNa niraka che ! AthI A darzana mArA mATe bhArasvarUpa che. AnAthI AtmAnu` rakSaNa thaI zake nahI" A prakAranI zakA para vijaya prApta karavAdanaparISahejaya che athavA sAdhunA da"na saMbaMdhI sandehanA samaye keAI deva koI vastune batAvIne leAbhAve te te leAlanA anAdara karavA mATe je mAnasika ane zArIrika parISaha utpanna thAya che tene jItavuM, danaparISahujaya kahevAya che. 8 tattvAtha niyukita--pahelAM pratipAdana karavAmAM Avyu` hatu` ke samiti, gupti, dharmo, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra Asavaniredha rUpa savaranA kAraNA che. A paikI krama prApta parISahanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Avyu have tenA bhedAnI prarUpaNA karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre taSNaparISaha-4 dazamazakaparISahA-5 acelaparISahaH-6 aratiparIpahA-7 strIparISahaH-8 caryAparISahaH-9 niSadhAparIpadaH-10 cyAparISaha-11 Akroza parISahaH-12 vadhaparISahaH-13 yAcanAparISahaH-14 alAmaparISahaH-15 rogaparISahA-16 tRNaraparzaparISahaH-17 jaslamalaparISahaH-18 satkArapuraskAra parISahA-19 prajJAparISahaH 20 ajJAnaparISahaH 21 darzanaparISahaH-22 ityevaM dvAviMzatividhA parIpahA bhavanti / tatrA'tizAyi samudIrNakSudvedanAsahanaM samyakUtayA kurvato jATharA'travidAhinI kSudhA mAgamoktavidhinA sahamAnasyA'neSaNIyazcA''hArAdikaM pariharataH khalu zramaNasya kSudhAparISahajayo bhavati / aneSaNIyAhArAdigrahaNetu-kSudhAparIpahajayo na sambhavati, tasmAt-epaNIyAhArAdi kSudhA pipAsA Adi ke bheda se parISaha vAIsa hai| ve isa prakAra hai-(1) kSudhAparISaha (2) vipAsAparISaha (3) zItaparISaha (4) uSNa. parISaha (5) daMzamazakaparISaha (6) acelaparISaha (7) aratiparISaha (8) zrIparISaha (9) caryAparISaha (10) niSadhAparISaha (11) zayyAparISaha (12) AkrozaparISaha (13) vadhaparISaha (14) yAcanAparISaha (15) alAmaparISaha (16) rogaparISaha (17) tRNasparzaparISaha (18) jallamalaparISaha (19) saskAra puraskAraparISaha (20) prajJAparISaha (21) ajJAnaparISaha aura (22) darzanaparISaha / (1) jo zramaNa tIvra bhUkha kI vedanA ko sahana karatA hai, udara kI AMtoM ko jalAne vAlI kSudhA ko Agamokta vidhi ke anusAra mahatA hai aura aneSaNIya AhAra Adi kA parihAra karatA hai, vaha kSudhAparISaha kA vijetA kahalAtA hai| aneSaNIya AhAra Adi ko - kSadhA-pipAsA AdinA bhedathI parISaha bAvIsa che. te A prakAre che(1) sudhA559 (2) pipAsAparISa8 (3) zItaparISaDa (4) parISa (1) zamaza:5659 (6) maye15NSaDa (7) ati5Si (8) sIparISaDa (e) yA558 (10) niSadhAparISa (11) zayyA55 (12) mAoza51ghaDa 13) 1555 (14) yAyanAparISa8 (15) sAma55 (16) 20. parISaha (17) tRNasparza parISaha (18) jalamalaparISa (19) satkAra puraskAra parISa (20) prajJA5:56 (21) ajJAta5rISa bhane (22) 4zana5256. (1) je zramaNa tIvra bhUkhanI vedanAne sahana kare che, peTanA AMtaraDAne saLagAve evI sudhAne Agamokta vidhi anusAra sahana kare che ane aneSazIya AhAra Adine tyAga kare che, te sudhAparISahane vijetA kahevAya che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 8 parISahamedanirUpaNam __ 201 sadbhAve khalu mANidayA bhAvana ga samasta maneSagIya pariharan zIranirvAha kuryAt-1 evaM-pipAsAparIpahajayo'pi, uktarItyaivA'jagAtavyaH-2 zItaparISaha jayastAvat-atyadhike'pi zIte patati sati tathA vidha zItatrANAya nA-'kalpyAni vakhANi gRhNAti, apitu-jIrNa vasanameM dadhAnaH zItaparitra NavyApAravanita evaM tiSThati, AgamoktavidhinA-eSaNIyasyaiva pacchadanAcaraNavatrAdegaveSaNa kuryAt paribhuJjIta vA, nApi zItArtaH san svayaM vahni prajvAlayeta-anya majjAlita sya vA bahnaH sevanaM kuryAt ityeva manutiSThan zotaparIvahaM jayati iti zItavAdhAsahanarUpaH zItaparISahajayo'vagantavya:-3 evameva- uSNatApasantaptApi zramaNaH grahaNa karane para kSudhAparISaha kA jaya saMbhA nahIM hai| ataeva saba prakAra ke anaSaNIya AhAra kA tyAga karate hue zarIra kA nirvAha karanA caahie| (2) pipAsAparISaha jaya bhI pUrvokta prakAra se hI samajJa lenA caahie| ___(3) bahuta tIvra sardI paDane para bhI usake nivAraNa ke lie akalpanIya vastroM ko grahaNa na karanA, kintu jIrNa vastroM ko hI dhAraNa karate hue zIta se bacane ke lie koI prayatna na karanA, Agama. pratipAdita vidhi ke anusAra hI pahanane -oDhane ke vastra Adi kI gaveSaNa karanA aura usakA pari bhoga karanA, zora se pIDita hokara svayaM agni na jalAnA, dUsare dvArA jalAI huI agni kA sevana na karanA, yaha saba zItalaparISaha ko jItanA kahalAtA hai| isa prakAra zIta kI bAdhA ko sahana karanA zIta garISa jaya hai| aneSaNIya AhAra vagerene cahuNa karavAthI sudhAparISahano vijaya zakaya nathI AthI badhA prakAranA anekaNIya AhArane tyAga karatA thakA zarIranuM nirvAha (2) pipAsAparISaha paNa pUrvokta praka rathI ja samaja che. (3) ghaNI sakhata ThaMDI paDavA chatAM paNa tenA nivAraNanA mATe akalpanIya vastrone grahaNa na karavA paratuM jINuM vastrone ja dha raNa karIne ThaMDIthI bacavA mAMTe kaI prayatna na kare, AgamapratipAdita vidhi anusAra ja paheravA-oDhavAnA vastra AdinI gaveSaNa karavI ane tene paribhega kare, ThaMDIthI pIDita thaIne jAte agni ne paTAva, anya dvArA peTAvavAmAM AvelI agninI AtApanA na levI, A badhuM zItaparISahane jItyA ema kahevAya A prakAre ThaMDIthI paDatI muzkelIne sahana karavI zItaparISahajaya che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tattvArtha snAna-nyajana pavanAdikaM na sevaya te nApi kenacidabhidhAritacchAyAdikaM vA nissevte| apitu-samApatitamuSNaM samyakta yA pariSahate, na hi khalu uSNatA nivAraNAya chatrAdikaM gRhNAti ityeva muSNatA sahanena-uSNaparISahajayo bhavati-4 evaM-daMzamazakamatkuga vRzcikAdimi dezyamAnopi svAdhiSThita sthAnAnna vicaleva tato'pagacched vA, nApi hastAdinA-dhUmAdinA vA tadapanayanaM kuryAt, no vAvyajanAdinA tannivAraNaM vidadhyAt ityevaM rItyA karaNena daMzamazakaparISahajayo. bhavati-5 ena mAgamoktavidhinA zarIranirvAhArthamalpavastrAdigrahaNenA-'cela (2) garmI ke tApa se santapta hokara bhI zramaNa snAna nahIM karatA, paMkhA nahIM calAtA aura na kisI ke dvArA abhi dhArita chAyA Adi kA sevana karatA hai. apitu paDatI huI garmI ko samyak prakAra se sahana karatA hai| garmI kA nivAraNa karane ke lie chatra Adi grahaNa nahIM karatA / isa prakAra uSNatA ko sahana karane se uSNaparISaha jaya hotA hai| (5) isI prakAra DAMsa, macchara, khaTamala aura viccha Adi ke DaMsane para bhI, jisa sthAna para AsIna ho vahAM se calAyamAna na ho, anya sthAna para na jAve, hAtha Adi se yA dhuMA Adi karake unako na haTAve, na paMkhA Adi ke dvArA unheM haTAve / aisA karane se daMzama zakaparISaha jaya hotA hai| (6) Agamoktavidhi ke anusAra zarIra ke nirvAha ke lie alpa vastra Adi grahaNa karane se acelaparISaha jA hotA hai| digambaroM ke (4) gamanA tApathI akaLAIne paNa zramaNa ranAna karato nathI, paNa halAvatuM nathI athavA kaI dvArA chAMyaDe karAvara vI tenuM sevana karatuM nathI, paranta paDatI garamIne samyak prakArathI sahana kare che. garamInuM nivAraNa karavA mATe chatrI vagere dhAraNa karatA nathI. A rIte te uNutAne sahana karavAthIuNaparISahajaya thAya che. (5) AvI ja rIte DAMsa, macchara mAMkaNa ane vIMchI vagerenA karaDavA chatAM paNa, je sthAne beThA hoya tyAMthI calAyamAna na thAya, bIjA sthAne na jAya hAtha vagerethI athavA dhumADo vagere karIne temane bhagADe nahIM, athavA paMkhA vagere dvArA temane bhagADe nahIM. A pramANe karavAthI daMzamazakaparISahajaya thAya che (6) Agamokta vidhi anusAra zarIranA nirvAha mATe apavastra Adi grahaNa karavAthI acela parISahajaya thAya che. digaMbarenA kathana anusAra zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-ja yukti TokA a. 7 sU. 8 parISahabhedanirUpaNam 203 parISahajayo bhavati, na-digambaroktarItyA sarvathA prAvaraNAdi rahitatvamacelatvam, Agame khalu-dvividhaH kalpaH prajJaptaH, jinakalpa:-sthavirakalpazca- tatrasthavirakalpe pariniSpannaH krameNa dharma zraNAnantaraM pravajyAM pratipadyate, tato dvAdaza varSANi sUtragrahaNam , tato dvAdaza varSANi-arthagrahaNaM karoti, tatazca-dvAdaza varSANi-aniyatarUpeNa basan dezadarzanaM karoti, dezadarzanazca kurvanneva ziSyAn niSpAdayati, ziSyaniSpattyanantaraJcA'bhyudyatavihAraM patipadyate / jinakalpastutrividhaH prAli taH zuddhaparihAra-yathAlandabhedAna, tatra-jinapatipattiyogyazca jinakalpaM patipattumicchan prathamaM tAvat-tapaH savAdibhAvanAbhirAsmAnaM bhAvayati, kathanAnusAra vastroM se sarvathA rahita honA acelatva nahIM hai / Agama meM do prakAra ke kalpa batalAye gaye hai-jinakalpa aura sthavirakalpa / stha. vira kalpa meM pariniSpanna puruSa krama se dharmazravaNa karane ke pazcAt munidIkSA aMgIkAra karatA hai| tatpazcAt bAraha varSoM taka sUtroM kA adhyayana karatA hai, phira bAraha varSoM taka sUtroM kA artha sIkhatA hai, tadanantara bAraha varSa taka aniyata rUpa se nivAsa karatA huA aneka dezoM kA darzana karatA hai arthAt deza dezAntara meM paribhramaNa karatA hai, dezATana karatA huA ziSya banAtA hai aura ziSya banAne ke bAda abhyudyata vihAra karatA hai| jinakalpa tIna prakAra kA hai-prakalpita, zuddhaparihAra aura yathAlanda / jo jinakalpa ko grahaNa karane ke yogya hai aura jinakalpa ko aMgIkAra karanA cAhatA hai vaha pahale -pahala tapa-sasya Adi kI bhAvanA se apanI AtmA ko bhASita karatA hai aura AtmA, ko bhAvita kara cukane ke pazcAt do prakAra ke vastrothI sarvathA hata thavuM alava nathI. AgamamAM be prakAranA kalpa kahevAmAM AvyA che-jinaka9pa ane sthaviraka9pa virakapamAM pariniSpanna purUSa kramathI dha vaNa karyA bAda muni dIkSA aMgikAra kare che, tyAra bAda bAra varSo sudhI tronuM adhyayana kare che, pachI bAra varSa sudhI sUtronA artha zIkhe che, tyArabAda bAra varSa sudhI aniyata rUpathI nivAsa karate thake aneka dezonuM darzana kare che arthAt dezadezAntaramAM paribhramaNa kare che. dezATana karate karete ziSya banAve che ane ziSya banAvyA bAda ayuta vihAra kare che. jinakaH traNa prakAranA che-prakalipata, zuddha parivAra ane yathAlanda ! je jinakalpane dhAraNa karavA mATe yogya che ane jinakalpane agikAra karavA Ie che te pahelAmAM paheluM tapa-sava AdinI bhAvanAthI pitAnA A mAne bhAvita kare che ane AtmAne bhAvita karI dIdhA pachI be zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvArthasUtre bhAvitAtmAca-dvividhe'pi parikarmaNi pravRtto bhavati, tatra yadi-pANipAtra labdhi bhavati tadA tadanurUpameva parikarmA''tiSThate / pANipAtralabdhyabhAvetu-pratigraha dhaaritvprikrmaa'nutisstthne| kalpagrahaNAt-trividhaH caturvidhaH paJcavidho vAupadhirbhavati, pratigrahadhArakasya tu-avazyameva navavidhaH khalUpadhirAgame pratipAdita kalpagrahaNAta-davidhaH- ekAdazavidha-dvAdazavidho kA bodhyaH ityevaM vidhaM khaluacelatvaM prakRte'vagantavyam-6 evaM-sUtropadezena viharata stiSThano vA zramaNasya kadAcidaratiH samut dhate tatpannA'raterapi zramaNasya samyagdharmArAmaratatvenaiva bhavitavyam tathA satyeA'ratiparoSahajayaH sambhavati 7 e-kAminInAM mukhAghaGga parikarma meM pravRtta hotA hai / agara vaha pANipAtra labdhi vAlA ho to usake anurUpa hI parikarma karatA hai| agara pANipAtra labdhi na ho to pratigrahadhArita arthAt pAtra dhArIpana kA parikarma karatA hai| kalpa grahaNa se usakI upadhi tIna prakAra kI, cAra prakAra kI yA pAMca prakAra kI hotI hai| jo pAtradharI hotA hai usakI avazya hI nau prakAra kI upadhi Agama meM kahI gaI hai / kalpa grahaNa se daza prakAra kI, gyAraha prakAra kI aura bAraha prakAra kI upadhi samajhanI caahie| isa prakaraNa meM itanI upadhi rakhane vAle ko 'acelaka' samajhanA caahie| (7) zAstra ke upadeza ke anusAra vihAra karate hue yA rahate hue zramaNa ke mana meM kadAcit arati utpanna ho jAtI hai, to arati utpanna ho jAne para bhI mAdhu ko samyakU prakAra se dharma rUpI ArAma (udyAna) meM hIta rahanA caahie| aisA hone para hI aratiparISaha jaya ho sakatA hai| prakAranA parikarmamAM pravRtta thAya che. je te pANipAtra labdhivALe hoya te te mujaba ja parikama kare che. pANipAtra labdhi na hoya te pratigraha. dhAritva athavA pAtradhArIpaNuMnuM parikarma kare che. ka9pagrahathI tenI upadhi traNa prakAranI cAra prakAranI adhavA pAMca prakAranI upAdhi hoya che. je pAtradhArI hoya che tenI cekTa paNe ja nava prakAranI upAdhi AgamamAM kahevAmAM AvI che. ka65grahaNathI daza prakAranI, agIyAra prakAranI ane bAra prakAranI upadhi samajavI joIe. A prakaraNamAM ATalI rAkhanArane "alaka samajavuM joIe. (7) zAstranA upadeza anusAra vihAra karatI vakhate athavA rahetI vakhate zramaNanA manamAM kadAcit arati utpanna thaI javA chatAM paNa sAdhue samyaka prakArathI dharma rUpI ArAma (udyAna)mAM ja rata (lIna) rahevuM joIe. Ama thAya te ja aratiparISahajaya saMbhavI zake che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 8 parISahabhedanirUpaNam 285 pratyaGgasaMsthAnamaghurAlApa kalitalalitasmitavibhramavilAsAdi hAvabhAvaceSTAM na kadAcidapi cintayet nApi mokSamArgasyA'rgalAmu tAsu kAmadhiyA nayanopanipAtaM kuryAt tathA karaNe sati strIparISahajayo bhavati- 8 evaM-niralaso bhUtvA nagaragrAmakulAdiSu mamatva rAhitye nA'niyatarUpeNa kRtavasatiH zramaNaH pratimAsaM vicaraNarUpa caryA mAtiSThet tathAkRte sati caryAparISahajayaH sambhavati-9 evaM-niSadyA tAvat-niSIdantyasyAmiti vyutpatyA-saMjJAyAM samaja nipata niSada-iti sUtreNA'dhikaraNe kazvantena nipAtitena niSadyA zabdena pIThaphala. kAdi sthAnamucyate, tatra khalu-strI pazupaNDa kavivarjite sthAne iSTAniSTopasarga (8) kAminiyoM ke mukha Adi aMgopAMgo kI banAvaTa kA, madhura AlApasahita muskarAhaTa kA, vinama-vilAsa, hAva-bhAva se yukta ceSTAoM kA kadApi cintana na kare / unheM mokSa mArga meM yAdhaka samajha kara kAmabuddhi se unakI ora dRSTi nipAta bhI na kare / aisA karane para strIparISaha jaya hotA hai| (9) Alayarahita hokara nagara grAma gRha Adi meM mamatva se rahita hokara aniyana rUpa se nivAsa karane vAlA zramaNa pratimAsa vihAra-caryA kre| aisA karane se capIpaha jaya hotA hai| (10) pITha phalaka Adi baiThane ke sthAna ko niSadyA kahate haiN| jisameM niSIdana kiyA jAdha vaha nissdyaa| 'saMjJA samaja napata-niSada -isa sUtra se adhikaraNa artha meM kyacantanipAta ho kara niSadyA zabda banatA hai ! niSadyA meM argan strI pazu aura paMDaka (hIjaDe) (8) stra nA mukha Adi agopAMganI banAvaTane, madhara AlApa sahita muskarAhaTane, vizvama-vilAsa, hAva bhAvapUrNa ceSTAone kadApI vicAra na kare. A saghaLane mekSamArga mATe avarodharUpa samajIne kAmabuddhithI temanI tarapha daSTipAta paNa na kare, Ama karavAthI strI parISahajaya thAya che. (9) ALasa khaMkherI nAkhIne nagara, gAma ghara AdimAM mamatvathI rahita thaIne aniyata rUpathI nivAsa karanAra zrama pratimAsa vihAra-caya kare. Ama karavAthI caryApara pahejaya thAya che. (10) pITha phalaka vagere besavAnA sAdhanane niSadyA kahe che. jemAM nipAna 421mA mA ta niSA saMjJAyAM samajanipata-niSad-mA sUtrathI adhikaraNa arthamAM nipAta thaIne niSadyA zabda bane che. niSadyAmAM arthAt strI, pazu tathA paMDaka (vyaMDhaLa) vagaranA sthAnamAM anukULa ane pratikULa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tattvArtha sUtre jayaM kurvan anudvignaH san tiSThan niSadyAparISahajayaM kartuM zaknoti - 10 evaM - zayyA tAvat saMsAraH, pITha - phalakAdiva, kaThora-komalAdibhedena uccAvaco nimnonnataH pratizrayovA, dhUlipuJjadhUsarito bahuprakArako vA ucyate, tatratiSThan na kadAcid udvigno bhavet, ityevaM rItyA'nudvege sati zayyAparISahajayaH sambhavati - 11 Akroza stA d-abhiyavacanam aniSTavacanaM vA, ucyate tatkhalvapriyavacanaM satyaM vartate tadA tatra krodhakaragaM nocitam ayaM khalvapriyaM bruvan- mAM zikSayati nAtaH paramahamevaM kariSyAmi' ityevaM pratijAnIta, yaditu tadvacana satyameva vartate tarhi tatra vacane vaktari vA sutarAM krodho na kartavyaH yadyayaM satyamevase rahita sthAna meM anukUla aura pratikUla upasargoM ko jItane meM jo ghabarAtA nahIM hai, vaha niSadyAparISaha jaya karane meM samartha hotA hai / (11) zayyA arthAt vistara athavA pITha-phalaka Adi yA komala tathA kaThora hone me acchA-burA, UMcA-nIcA upAzraya (sthAnaka ) jisameM dhUla ke paTala ke paTala jame hoM aisI zayyA meM ThaharA huA muni kadApi udvigna na ho isa prakAra udvega na hone para zayyApArIbaha vijaya hotA hai| (12) Akroza kA artha hai apriyavacana, aniSTa vacana, DATa-phaTa kAra se bhare hue vacana / vaha apriya vacana agara satya hoM to unheM sunakara krodha karanA ucita nahIM, ulaTA aisA socanA cAhie ki apriya vacana kaha kara yaha mujhe zikSA de rahA hai, 'isake bAda maiM aisA nahIM kruuNgaa|' aura yadi usakA bacana asatya ho to bhI usa vacana para yAdakatA para krodha karanA hI nahIM caahie| socanA cAhie ki agara upagenei jItavA mATe je gabharAtA nathI, teja niSadyAparISadujaya prApta karavA mATe samatha thAya che. (11) zayyA rthAt pathArI athavA pIDha-klaka di athavA kumaLA tathA bharaNayAM hovAthI sArA-narasA, uyA-nayA sthAna ( upAzraya) premAM dhULanA tharanA thara bAjhelAM hAya evI pathArImAM sUtelAM munie dApi udvigna thAvuM nahI. A prakAre udvega na thavAthI zayyAparISaddhavijaya thAya che, (12) ADozanA artha he apriyavayana, maniSTavayana, dhADa-dhabhaDI thI bharelAM vacana te apriya vacana jo satya hAya tA tene sAMbhaLIne krodha karavA vAjabI nathI balke evuM vicAravu joi e ke apriya vacana kahIne A mane upadeza ApI rahyo che. 'A pachI huM AvuM karIza nahI... ane jo tenu vacana asatya hAya te paNa te vacana upara athavA vakatA upara krodha karavA ja zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7. 8 parISahamedanirUpaNam 207 kti tatra kossya doSaH ityevaM rItyA''krozaparISahajayaH sambhavati - 12 evaM - badha stAvat-vADanam, hasta-pAda- laguDa - kazA dimirAghAtarUpam tadapi - zarIrasya vizarArutAM matvA samaktayA soDhavyam pudgalasaMghAtarUpaM khalu zarIramidam. Atmano manameva vartate / AtmA puna rnityo'sti na kadAcidU vidhvasto bhavati tasmAt - svakRtakarmaNaH phalamida mupanataM mamAsti, ityevaM rItyA tADanAdikaM sahamAnasya zramaNasya vadhaparISahajayo bhavati - 13 evaM - yAcanaM tAvada vastrapAyAsa - pAna - pratizrayAdeH prArthanam, zramaNasya parato labdhavyameva sarvaM bhavati, kintu zramaNAnAM saGkocatayA yAcanAM pratinAdaro bhavati zramaNaiH khalu prAgalbhyavadbhi ravazyameva yAcanaM kartavyam, ityevaM yAcanAparISahajayo vidhAtavyaH - 14 alAbhastuyaha asatya bhASaNa karatA hai to mujhe krodha karane kI kyA AvazyakatA hai ! aisA vicAra karane se AkrozaparISaha jaya hotA hai / (13) tAr3ana karanA arthAt hAtha, paira, lAThI yA cAbuka Adi se AghAta karanA / zarIra ko nAzazIla samajha kara use samabhAva se sahana karanA caahie| yaha zarIra pudgaloM kA piNDa hai aura AtmA se bhinna hI hai / AtmA nitya hai, usakA kabhI vidhvaMsa nahIM hotA / ataeva yaha mere kiye karma kA hI phala prApta huA hai| aisA soca kara tADana Adi sahana karane vAlA sAdhu vadhaparISaha kA vijetA hotA hai / (14) vastra, pAtra, anna, pAna, upAzraya Adi kI prArthanA ko yAcanA kahate haiM / zramaNa ko sabhI kucha dUsaroM se hI prApta karanA paDatA hai / saMkocazIla hone ke kAraNa zramaNa yAcanA meM AdarazIla paNa joie. vicAravuM joie ke jo A asatya bhASaNa kare che te mAre krodha karavAnI zI jarUra che ? Ave! vicAra karavAthI AkrozaparISahajaya thAya che. (13) mAra mAravA arthAt hAtha, paga, lAkaDI athavA cAbuka vagerethI AghAta karavA. zarIrane nAzavata samajIne tene samabhAvathI sahana karavu ja joI e A zarIra pudgalAnuM piDa che. ane AtmAthI bhinna ja che. AtmA nitya che, tenA kadI nAza thatA nathI. AthI A mArA karelA karmAnuM ja phaLa prApta thayu che. evuM vicArIne tADana vagere sahana karanAra sAdhu vadhaparISahanA vijetA bane che. (14) vastra pAtra, anna, pAna, upAzraya sAhinI ArthanAne yAyanA kahe che. zramaNe madhuM ja khIjAe pAsethI ja meLavavu paDe che. sa kAcazIla hAvAnA kAraNe zramaNa, yAcanAmAM AdaravAn hAtA nathI pragalbha (nisa kAca) zramaNAe avazya ja yAcanA karavI joie. A rIte karavAthI yAcanAparISahejaya thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ LATED 208 tatvArthasUtre yAcane kRtepi vidyamAnasyA'vidyamAnasya vA vastuno'dAnam, tatra-yasya khalu taddhanaM vartate sa tadadhikAritvAd dAtumadAtuMbA samartho'sti ataeva-kadAcidadAti kadAcicca nApi dadAti / tatrA-'dAne na kopyaparitoSaH kartavyaH / utta zcottarA. 'dhyayane dvitIyAdhyaya ne paresu ghAsame lejA, bhoyaNe pariniTie / laddhe Dei aladdhevA, nANu tappeja paMDie // 30 // pareSu grAsameSaye bhojane pariniSThite / labdhe piNDe-'labdhevA, nA'nunayeta pniddtH|| iti chAyA, punarapyukta dazavaikAlika sUtra-pazcA'dhyayanasya dvitIyodezake vahUM paraghaDe asthi viviha khAima sAimaM / na tattha paMDibho kuppe, icch| dijja paro nvaa-||29|| vAna nahIM hote| pragalbha (niH saMkoca) zramaNoM ko avazya hI yAcanA karanA cAhie / isa prakAra yAcanAparISaha jaya hotA hai| (15) yAcanA karane para bhI, kisI vastu kA maujUda rahane yA maujUda na hone se prApta na honA alAbha kahalAtA hai| jisakI vaha vastu hai vaha usakA adhikArI (svAmI) hai, dene yA na dene ke lie svatatra hai| vaha kadAcit detA hai, kadAcita nahIM bhI detaa| agara na de to asantoSa nahIM mAnanA cAhie / uttarAdhyayana meM kahA bhI hai-sAdhu kA kartavya hai ki gRhastho ne apane lie jo bhojana banAyA ho usI meM se apane liye gaveSaNA kare, magara vivekazIla sAdhu bhojana ke lAbha -alAma ke kAraNa santApa na kare, arthAt cAhe prApti ho yA na ho samabhAva dhAraNa kare / dazavaikAlika sUtra meM bhI kahA hai-gRhastha ke ghara meM nAnA prakAra kA gvAya svAdya Adi AhAra maujUda hai aura vaha pracura (15) yAcanA karavA chatAM paNa kaI vastu hAjara hoya athavA hAjara na hovAthI maLI na zake te alAbha kahevAya che jenI vastu che te teno adhikArI (svAmI) che, ApavI agara na ApavI te mATe te svataMtra che. te kadAcita Ape athavA na paNa Ape je na Ape te asaMte.Sa na mAna joIe uttarAdhyayanamAM kahyuM paNa che- sAdhunuM kartavya che ke gRharae pitAnA mATe je bhojana taiyAra karyuM hoya temAMthI pitAnA mATe gaveSaNa kare, paraMtu vivekazIla sAdhu bhejananA lAbha-alAbhanA kAraNe sattApa kare nahI arthAt maLe athavA na maLe samabhAva dhAraNa kare dazavaikAlikasUtramAM paNa kahyuM che-hasthanA gharamAM judA judA prakAranI khAdya svAdISTa bhejana vagere zrI tatvArtha sUtra 2
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.8 parISahabhedanirUpaNam 209 bahu paragRhe'sta vividha khAdya snAyam / na tatra paNDitaH kupyet icchA dadyAt parona // iti / chAyA-tadalAbhe'pyavikRtacetase / zrapaNena bhavitavyam ityalAbhaparISahajayaH sambhavati-15 e1m uparA'tisAra-kAsa-zvAsAdi rogasya satyapi bhAdUrmAve gacchanirgatAH jinakalpikAdayaH zramaNA stattacikitsayAM na pani ganchayAsi nastu-alpa bahutvAlocanayA tathAvidha roga vedanAM sampaktayA sahante AgamoktavidhinA vA tatmatikri samAcaranti, ityevaM rogaparISahajayaH sambhavati 16 evam - gacchavAsinAM gacchanirgatAnAzca zramaNAnAM kRte'zuSirata gasya darbhAdeH paribhogo mAtrA meM hai, kintu denA yA na denA usakI icchA para nirbhara hai| agara na de to vivekI sAdhu ko krodha nahIM karanA caahie| (paMcama adhyayana. dvittIya uddezaka, gAthA 29) isa prakAra AhAra Adi kA lAbha na hone para bhI sAdhu ke citta meM vikAra utpanna nahIM honA caahie| yaha AlAbhaparISaha vijaya hai| (16) jvara, atisAra, khAMsI, zvAsa Adi roga utpanna hone para bhI gaccha se bAhara nikale hue jinakalpI Adi sAdhu usakI cikitsA karAne meM pravRtta nahIM hote| gaccha pAsI sAdhu alpatva bahutva kI Alo. canA karake roga kI vedanA ko samyak prakAra se sahana karate haiM yA Agamokta vidhi ke anusAra usakI cikitsA karavAte haiM / isa prakAra roga utpanna hone para samabhAva dhAraNa karane se rogoSaha jaya hotA hai| (17) gacchavAlI aura gacchanirgana sAdhu bho ke lie binA chidra hAjara che ane te sArA evA jaththAmAM che. paraMtu ApavuM na ApavuM e svAmInI icchA para AdhArIta che. je na Ape te viveka sAdhue krodha kare na kape. (paMcama adhyayana, dvitIya 9dezaka gAthA ra9) A rIte AhAra vagerene lAbha na thavAthI sAdhunA cittamAM vikAra udbhava na joIe. A alAbhaparISahavijaya che. (16) tApa, matisA2, 65.sa. vAsa maahishege| panta thavA chatA paNa gacchathI bahAra nikaLelA jinaka9pI Adi sAdhu tenI sAravAra karAvavA mATe pravRtta thatAM nathI. gara chavAsI sAdhu a5-bahavana Ale canA karIne reganI vedanAne samyak prakArathI sahana kare che athavA Agamokata vidhi anusAra tenI sAravAra karAve che. AvI rIte roga utpanna thavA para samabhAva dhAraNa karavAthI rogaparISahajaya thAya che. (17) gacchavAsI ane gacchanirgata sAdhuo mATe chidravagaranA ghAsa taka 27 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. tatyAne Agame'nujJAto vartate, tatra-yeSAM zayana manujJAtam te khalu rAtrau tAndarbhAn bhUmAyAstIya saMstArakottarapaTTakoca da pari kRtvA zerate, stenApahatopakaraNa: svalpasaMstArakapaTako vA 'tyantajIrNatvAt taM kaThoradarbhAdi tRNasparza yA zramaNa: samyastayA'ghisahate tasya tRNasparza parISahajayo bhavati-17 evam rajodhUlikaNa parAgarUpamalA prasvedajalasamparkajanyadhanIbhUtaH zarIre sthairya mApanno grISmo. ma sampAtajanita dharmanalAItAM gato'tyantodvegaM janayati, kintu na tadapanodAya kadAcidapi snAnAbhilASaM vidadhAti-ityevaM malaparISahajayo bhavati-18 parato. ke dhAsa DAbha Adi ke upayoga kI Agama meM anumati dI gaI hai| jina sAdhuoM ko zayana kI anujJA dI gaI hai, ve rAtri meM usa ghAsaDAma ko bhUmi para bichA kara aura usake Upara saMstAraka yA uttara paDaka karake sote haiN| agara kisI sAdhu ke upakaraNa cora curA le jAya yA kisI ke pAsa bichAne kA vastra svalpa ho to atyanta jIrNa hone ke kAraNa usa kaThora darbha Adi ke sparza ko jo sAdhu samyakU prakAra se sahatA hai, vaha tRNasparzaparISaha kA vijetA kahalAtA hai| (18) reta aura dhUla ke kaNa pasInA Ane ke kAraNa zarIra ke sAtha cipaTa gae hoM aura zarIra meM sthira ho gae hoN| vaha mala grISmaRtu kI garmI par3ane ke kAraNa utpanna hone vAle pasIne se gIlA ho gayA ho jAtA hai aura citta meM udvega utpanna karatA hai magara usa udvega ko dUra karane ke lie sAdhu snAna kI kadApi abhilASA nahIM krtaa| isa prakAra malaparISaha jItA jAtA hai| dabha AdinA upaganI AgamamAM anumati ApavAmAM AvI che. je sAdhuone zayananI rajA ApavAmAM AvI che teo rAtre te ghAsa-dAne jamIna upara pAtharIne tenI upara sastAraka athavA uttarapaTTaka karIne juve che, je kaI sAdhunA upakaraNe cera cerI jAya athavA koInI pAse pAthara. vAnA vastra a95 hoya te atyanta jINuM hovAne lIdhe te kaThora darbha AdinA sparzane je sAdhu samyak prakArathI sahana kare che, te tRNasparza parIjahane vijetA kahevAya che. (18) retI dhULanA kaNe parasevAnA kAraNe zarIra sAthe cUMTI gayA hAya ane zarIra upara jAmI gayA hoya A thara grISmaRtunI gamI paDavAnA kAraNe utpanna thatA parasevAthI bhInuM thaI gayuM hoya athavA thAya ane manamAM ullekha utpanna kare che paraMtu te udvegane dUra karavA mATe sAdhu nAnanI kadApi abhilASA rAkhatuM nathI. AvI rIte malaparISaha jItI zakAya che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.8 parISahamedanirUpaNam bhaktapAnavalapAtrAdinA sahakAraH khalu satkAraH, puraskArastu-sadbhUtagugotkIrcanam candanA'bhyusthAnA''sana pradAnAdi sadbhAva zca'cyate, tatrA-saskRtapuraskRto yA na dveSaM karoti, nApi-paraM dUSayati nA''pyAtmAnaM manovikAreNa ityevaM rItyA satkAraparIvahanayo bhavati-19 atizayavuddhirUpamajJAyAM prAptAyAmapi garvAmAvAdaraNameva prajJAparISahajayo bhavati-20 tathAvidha prajJA-viparyayeNA'jJAnaparISaho bhavati tatrAhaM na kiJcijamAne sarvathA mo'smyaha risyevaM paritApaM kurvato 'jJAnaparISaho bhavati kintu-tadakaraNAt karmaphalavipAko'yaM vartate, ityevaM paricintayato 'jJAnaparISahajayo bhavati 21 caturdazapUrvANi dvAdazAGgAni jJAnamucyate, evaM (19) AhAra, pAnI, vastra, pAtra Adi kA diyA jAnA satkAra kahalAtA hai aura sadbhuta guNoM kA kIrtana, vandana, utthAna, Asana. pradAna Adi sadbhAva puraskAra kahalAtA hai| yaha satkAra athavA puraskAra na pAkara veSa na kare, dUsare ko doSa na de aura na mana meM vikAra lAkara AtmA ko dUSita banAve / aisA karane se satkAra-puraskAra parISaha jItA jAtA hai| (20) atizaya buddhi vaibhava rUpa prajJA ke prApta hone para bhI garva na karanA prajJA parISahajaya hai| (21) pUrvokta prajJA kI viparItatA se ajJAna parISaha hotA hai| 'meM kucha bhI nahIM jAnatA, maiM sarvadhA mUrkha hUM isa prakAra paritApa karane vAle ko ajJAna kA parISaha hotA hai kintu aisA paritApa na karake 'yaha mere pUrvakRta karma kA vipAka haiM isa prakAra socane vAlA ajJAnaparISahajaya karatA hai| (19) AhAra, pANI, vastra, pAtra AdinuM pradAna satkAra kahevAya che ane sadbhUta guNenuM kaoNna, vandana, utthAna, pradAna Adi sadbhAva puraskAra kahevAya che. A satkAra athavA puraskAra na maLe te dveSa na kare, bIjAne deSa na de temaja manamAM vikAra lAvIne AtmAne dUSita na banAve A pramANe karavAthI sarakAra-puraskAra parISaha jItI zakAya che. (2) atizaya buddhivaibhava rUpa prajJA prApta thavA chatAM paNa abhimAna na karavuM prajJAparISahajaya che. (21) pUrvarita prazAnI viparItatAyI ajJAna55 thAya che. ' zu ja jANatA nathI, sarvathA mUrkha chuM" A rIte paritApa karanArane AjJA nane parISaha thAya che paraMtu A paritApa nahIM karatA A mArA pUrvakRta karmonuM phaLa che ema vicAranAra sAdhu ajJAnaparISaDajaya prApta kare che, zrI tatvArtha sUtra 2
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tatvArthasUtre jJAnavirodhinA'pi-ajJAnenA''gabharAhityena parIpado bhavati, jJAnAvaraNakSayo parAmodayavilasitamenta -iti svakRtakarmaphalaparimogA dvidhvaMsameti tapo'nu SThAnena cyetyeva vicArayatA'jJAnarISahajayo bhavati-21 darzanaparISaharatusarvA'vadyasthAnemyo virataH prakRta tapo'nu'Tha na kartA niHsaGgAzcAdamasmi, kintu tathAsattve'pi dharmA'dharmA''sma deva-gArakAdi bhAn na prekSe, / tasmAta-samasta metanmRSA, ato darzanamiI mAtmanaH kevalaM bhArarUpameva natu tat trANAya bhavatIti darzanabhra zarUpaH parISaho bodhyaH / tatraivazAlocayeta-dharmA'dhauM puNyapApAtmako AtmAcaH'rUpI tato naite dRSTigocarA bhavitu marhanti devAzcA-'tyantaratimukhA saktatvAta-duSSamA'nubhAvAcca nAgacchanti nArakAH purastIvra vedanA: pUrvakRta ___ caudaha pUrvo sahita dvAdazAMga ko jJAna kahate haiN| isa prakAra jJAna ke virodhI ajJAna se-bhAgama kI rahitatA se parISaha hotA hai| yaha to jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama aura udaya kA phala hai, apane kiye karma kA phala tapa se bhogane se usakA vinAza hotA hai, isa prakAra vicAra karane se ajJAna parISahajaya hotA hai ! (22) 'maiM samasna pApasthAnoM se nivRna ho cukA hU', tapasyA kA anuSThAna karatA hUM aura ni:saMga hUM, phira bhI dharma, adharma, AtmA, deva, nAraka Adi bhAvoM kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA, ataeva yaha saba mithyA haiM ! yaha darzana AtmA ke lie bhArarUpa hai, yaha trANa kAraka nahIM hai| aisA socanA darzanabhraMza parISaha hai / socanA yoM cAhie-dharma aura adharma dravya arUpI hai, AtmA bhI arUpI hai, isa kAraNa ye cakSugocara nahIM ho sakate / deva atyanta rati-sukha meM Asakta rahane ke - cauda pU sahita bAra aMgenuM jJAna kahe che. A rIte jJAnanA virodhI ajJAnathI-AgamanI rahitatAthI parISaha thAya che A te jJAnAvaraNa karmanA kSayo pazama tathA upanuM phaLa che, potAnA karelA karmanA phaLa tapathI bhogavavAthI teno vinAza thAya che ema vicAravAthI ajJAnaparISahajaya thAya che. (22) 'du samasta pApasthAnIya nivRtta tha yUdhye cha ta 54 dhama', adharma, AtmA deva nAraka Adi bhavano sAkSAhAra karI zakato nathI AthI A badhuM mithyA che ! A darzana mAtmAne mATe bhArarUpa che, A trANukAraka nathI,' ema vicAravuM darzanabhraMzaparISaha che. kharI rIte te A pramANe vicAravuM joIe-dharma ane adharma dravya arUpI che, AtmA paNa arUpI che e kAraNe teo daSTigocara thaI zakatAM nathI. deva atyanta zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sa. 8 parISahabhedanirUpaNam 213 karmodayA nigaDabandhanavazIkRtatvAt paratantrAH manto naiA ganchantIti paryA locanato darzana parISahajayo bhavati / athavA-tatraiva mAlocayet puNya-pAtmako khalu dharmA'dhauM yadi karmarUpau-pudagalAtmako krtete tadA-tayoH kArya darzanAdanumAtamyatvaM vartate, yadi punaH kSamA krodhAdiko dharmA'dhaustaH tadA-strAnu. bhavatvAt AtmapariNati svarUratvAta pratyakSavirodhaH, devazcA'tyantaratisukhAsakta svAta-duSpa mAnubhAvAcca na dRSTigocarA bhavanti nArakAH puna stIvra vedanArtA pUrvakRtakarmodayanigaDabandhanavazIkRtatvAt paratantrAH santo nainA gamiSyantIti kAraNa tathA duSSama kAla ke prabhAva ke kAraNa yahAM Ate nahIM haiM / nAraka jIva tIvra vedanA se pIDita rahate haiM, pUrvakRta karma rUpI veDI ke bandhana meM paDe hone ke kAraNa parAdhIna haiM, isa kAraNa ve yahAM A nahIM sakate isa prakAra kA vicAra karane se darzanaparISahajaya hotA hai / ____athavA aisA vicAra karanA cAhie-puNya aura pApa rUpa dharma aura adharma japa karma rUpa haiM-pudgalAsmaka haiM, to unake kArya kA darzana hotA hai, ataeva unakA anumAna kiyA jA sakatA hai| agara dharma aura adharma kA abhiprAya kSamA aura krodha Adi mAnA jAya to svAnubhava hone se, Atma pariNati rUpa hone se pratyakSavirodha hai / deva rati-sukha meM atyanta lIna rahane se tathA duSamakAla ke prabhAva se dRSTigocara nahIM hote, nAraka jIvatavra vedanA se pI Dana rahate haiM, ve pUrvakRta karma rUpI beDI ke bandhana meM par3e rahane ke kAraNa paratatra haiM, isa kAraNa ve yahA A rati-sukhamAM Asakta rahevAnA kAraNe tathA duSamakALanA prabhAvathI ahI AvatA nathI. nArakInA jIve tIvra vedanAthI pIDita rahe che, pUrvakRta kamarUpI jajaranA banamAM jakaDAyelA hovAne lIdhe parAdhIna che, A kAraNathI ahIM AvI zakatA nathI A prakArane vicAra karavAthI darzanaparISahajaya thAya che. athavA A pramANe vicAravuM joIe-puNya ane pApa rUpa dharma ane adhama jyAre kamarUpa che- pudgalAtmaka che. tyAre temanA kAryanuM darzana thAya che AthI temanuM anumAna karI zakAya che. je dha ane adhama artha kSamA ane koi vagere mAnavAmAM Ave te svAnubhava hevAthI, AtmapariNati rUpa hovAthI pratyakSa vire che deva rati-sukhamAM atyanta lIna rahevAthI ta: duSamakALanA prabhAvathI daSTigocara thatAM nathI, nAraka tIvra vedanAthI pIDita hoya che, teo pUrvakRta karma rUpI beDInA bandhanamAM paDyA hovAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tatvArthasUtre samAlocayataH khalu darzanaparISahajayo bhavati / iti, tathA caitAn dvAviMzati vidhAna pariSahAn sahamAnasyA'saMviduSTacittasya rAgAdi pariNAmAstra va nirodhAt saMvaro bhavatItibhAvaH // 8 // mUlam - tattha cauddasa parisahA suhumasaMparAya chaumattha vItarAgANaM // 9 // chAyA - tatra caturdazaparISadAH sUkSmasamparAya - chadmasthavItarAgayoH // 9 tatvArthadIpikA - pUrvasUtre - sutpipAsAdayo dvAviMzatiH parIpahAH prarUpitAH, samprati-teSu keSAM jIvAnAM kiyantaH parISahAH sambhavantIti prarUpayitumAha- 'tattha causa parIsahA-' ityAdi, tatra - pUrvoktasvarUpeSu dvAtriMzati vidheSu kSutpipAnahIM sakate, aisA vicAra karanevAlA darzanaparISada vijaya karatA hai / isa prakAra jo bAIsa parISadoM ko sahana karatA hai, jisake citta meM saMkleza nahIM hotA, vaha rAgAdi pariNAma rUpa Asrava kA nirodha karake saMvara prApta karatA hai ||8|| 'tattha caudasaparI sahA' ityAdi / sUtrArtha - pUrvokta vAIla paroSahoM meM se sUkSmasa rAya aura chadmasthavItarAga ko caudaha parISaha hote haiM // 9 // tatvArthadIpikA - pUrva sUtra meM kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM kI prarUpaNA kI gaI, aba yaha prarUpaNA karate haiM ki unameM se kina jIvoM ko kitane parISaha hote haiM jinakA svarUpa pahale kahA jA cukA hai, una kSuvA pipAsA Adi parataMtra che, A kAraNe tee atre AvI zakatAM nathI, A pramANe vicAra karanAra danaparISahu vijaya prApta kare che. AvI rIte je khAvIsa parISaDeAne sahana kare che, jenA cittamAM sakaleza thatA nathI, te rAgAdipAima rUpa Asravane nirodha karIne saMvara prApta 43 che. 8 'tattha caudasa parIsahA' tyAhi sutrAtha--pUrvakti mAvIsa parISaheAmAMthI saphamAparAya ane chadmastha vItarAgane yo parISaDa hoya . // // tattvAtha dIpikA-pUrva sUtramAM kSudhA pipAsA vagere bAvIsa parISahAnI prarUSaNA karavAmAM AvI have e prarUpaNA karIe chIe ke temAMthI kayA jIvAne keTalAM parISaha hAya che-- jemanuM svarUpa agAu kahevAmAM AvI gayu` che te kSudhA pipAsA Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 9 jIvAnAM katipayahasambhavaH sAdi parISaheSu caturdazamakArAH parISahAH sUkSma samparAya chadyasthavItarAgayoH sambhavanti / sUkSmasamparAyo lomAkhyaH kaSAyo yasyA'sau sUkSmasamparAyaH, sUkSmako maparamANusamAtrAt na- vItarAgalaM prApto dazamaguNasthAnavartI zamaka:kSapakovA saMyato mUlottaraguNasampannaH sUkSmasamparAyaH, chadmani - jJAnAvaraNIyAdi ghAti karmacatuSTaye tiSThatitI chadmasthaH sacAsau vItarAgazceti chadmasthavItarAgaH, antarmuhUrtena samutpadyamAna kevalajJAnaH kSINakaSAyaH- krameNa - ekAdaze - dvAdaze guNasthAne vartamAnaH bhramaNaH chadmasthavItarAgo vyapadizyate / tathA ca sUkSma sampa rAyasya zamakasya - kSapakasya vA dvividhasyaikAdaza-dvAdazaguNasthAnavartinaH chadmastha vAIsa parISadoM meM se caudaha parISada sUkSmasAmparAya aura chadmasthavIta. rAga meM pAye jAte haiN| jisa jIca meM samparAya arthAt lobha kaSAya kA sUkSma aMza hI zeSa raha jAtA hai, vaha dazama guNasthAnavatrtI upazamaka athavA kSapaka muni sUkSma samparAya kahalAtA hai / jo chadma meM arthAt jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtika karmoM meM sthita ho, vaha chadmastha kahalAtA hai / chadmastha hote hue bhI jo vItarAga ho cukA ho arthAt cAra ghAtika karmoM meM se mohanIya karma kA jisane pUrNarUpa se upazama athavA kSaya kara diyA ho, vaha chadmasthavItarAga kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki gyArahaveM aura bAraha ve guNasthAna vAle muni ko chadmasthavItarAga kahate haiM / gyArahaveM guNasthAna meM upazamazreNI karane vAlA hI jAtA hai / mohanIya karma kA pUrNa upazama ho jAne se, leza mAtra bhI udaya na rahane se, vaha upazAnta moha vItarAga kahalAtA hai / kSapaka khAvIsa parISaheAmAMthI cauda parISaha sUkSmasamparAya ane chadmastha vItarAgamAM jovA maLe che, je jIvamAM samparAya arthAt leAbhakaSAyanA sUkSma aMza ja mAkI rahI jAya che, te dazamAgutthAnavattI upazamaka athavA kSepaka suni sUkSmasamparAya kahevAya che, je chadmamAM arthAt jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtI kAMmAM sthita che te chadmastha kahevAya che. chadmastha hAvA chatAM paNa je vItarAga thaI cUkayA hAya arthAt cAra ghAtI karmomAMthI mehanIya kama nA jeNe pUrNa rUpathI upazama athavA kSaya karyAM hoya, te chadmastha vItarAga kahevAya che. tAtpa e che ke agIyAramAM ane khAramAM guNasthAnavALA munine chadmastha vItara-ga kahe che. agIyAramAM guNasthAnamAM upazama zreNI karanAra ja jAya che. mehanIya kamanA pUrNa upazama thaI javAthI, lezamAtra paNa udaya na rahevAthI, te upazAnta mAhe vItarAga kahevAya che. kSapakazreNIvALA zrI tatvArtha sUtra : 2 215
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre vItarAgasya ca kSutpipAsAzItoSNadazamazakacaryA prajJA'jJAnA-'lAbha zayyA vadha roga tRNasparza malarUpA zcaturdazaparISahAH sambhavanti / atha-chadmastha vItarAgasya mohanIgabhAvenA-'celarati strI niSadyA''krozayAcanAsatkArapuraskAra darzana rUpASTa parIpahAbhAgat upayukta caturdaza parIpahaniyamavacanasya sadbhAve'pi samasAparAyikasya mohanIyasadbhAvA dacelAdi parISahANAmapi sambhavena caturdaze tiniyamo nopapadyate iticeda-? atrocyate-sUkSmanAmparAye kevalalobhasaMjvalana zreNI vAlA jIva dasaveM guNasthAna se sIdhA bAraha ve guNasthAna meM pahuMcatA hai, usa samaya moha kA sarvathA kSaya ho jAne se vaha kSINakaSAya vItarAga hotA hai| magara ina donoM guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa Adi tIna ghAtika karma vidyamAna rahate haiM, ataeva kevala jJAnadarzana kI prApti nahIM hotI, isa kAraNa vaha chadmastha kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jo mahAmuni dasaveM, gyArahaveM aura bArahave guNasthAna meM vidyamAna hote haiM, unako caudaha parISaha ho sakate haiN| ve caudaha parISada ye haiM-(1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNa (5) dezamazaka (6) caryA (7) prajJA (8) ajJAna (9) alAbha (10) zarayA (11) vadha (12) roga (13) tRgasparza (14) ml| zaMkA-chadamasthavItarAga meM mohanIya karma kA abhAva hone se acela Ati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, satkAra puraskAra aura darzana parISaha ye ATha parISaha nahIM hote, isa kAraNa caudaha parISa hoM jIva dazamAM guNasthAnathI sIdhe bAramAM guNasthAnamAM pahoMce che, te samaye mahine sarvathA kSaya thaI javAthI te kSINakaSAya vItarAga hoya che, paraMtu A bane guNasthAnamAM jJAnAvaraNa Adi traNa ghanaghAti karma vidyamAna rahe che AthI kevaLadananI prApti thatI nathI, e kAraNe te chavastha kahevAya che. tAtparya e che ke je mahAmuni dasamAM, agIyAramAM ane bAramAM gusthAnamAM vidyamAna hoya che, temane cauda parISaha heI zake che. A cauda 5zeSa mA pramANe cha-(1) kSudhA (2) pipAsA (3) rADha () t| (5) zamazaH (1) yaryA (7) prajJA (8) mana (6) masAla (10) zayyA (11) 15 (12) za (13) tR35za (14) mata zaMkA-chadmastha vItarAgamAM mohanIya karmane abhAva hovAthI acela, arati strI, niSadha, AkAza, yAcanA, satkAra puraskAra ane darzanaparISaha e ATha parISaDa letA nathI e kAraNe cauda parISaha hevane niyama barAbara zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU. 9 jIvAnAM katiparISahasambhayaH 217 kaSAyodayasyA'tisakSmasya sanmAtratvAt-tasyApi vItarAga chadastha tulyatvAt uparyukta caturdaza parISaha statrApi santIti caturdaza' iti niyamastatrApyupapadyate / athaivamapi-mohodayasahApAmAvAda-mandodayatvAcca kSutpipAsAdi vedanAbhAvAt tatsahanakRtaparISaha vyapadezo na yujyate iti ce maivam-3 sarvArthasiddha devasyA'dhaH ke hone kA niyama ThIka hai, kintu mUkSma samparApa meM mohanIya karma kA sadbhAva rahatA hai, ataH usameM acela Adi parISaha kA bhI saMbhava hai| aisI sthiti meM vahAM caudaha hone kA niyama kisa prakAra bana sakatA hai ? ___samAdhAna-sUkSmasamparAya meM kevala saMjvalanalobha kaSAya kA hI sadbhAva rahatA hai aura vaha bhI atyanta sUkSma hotA hai, isa kAraNa vaha bhI vItarAgachadmastha ke hI samAna hai| abhiprAya yaha hai ki pUrvokta acela Adi ATha parISaha mohanIya karma ke udaya se hote haiM, yaha satya hai aura yaha bhI satya hai ki dasaveM gugasthAna meM mohanIya karma kA udaya rahatA hai, magara smaraNa rakhanA cAhie ki vahAM udita rahane vAlA moha atyanta sUkSma hotA hai aura sUkSma hone ke kAraNa itanA asamartha ho jAtA hai ki parISado ko utpanna karane meM vaha samartha nahIM raha jaataa| isa kAraNa vahA~ caudaha parISadoM kA jo vidhAna kiyA gAyA hai, vaha ucita hI hai| che, paraMtu sUmasama pahAyamAM mohanIya kamane sadbhAva hoya che, AthI temAM acala Adi parISaha paNa saMbhavIta che. AvI sthiti tyAM cauda parISaha hevAno niyama kaI rIte hoI zake? samAdhAna-sUmasampara yamAM kevaLa saMjavalana lebha kaSAyano ja saddabhAva rahe che ane te paNa atyanta sUkSma hoya che, AthI te paNa vItarAga chadmasthanI samAna ja che. sArAMza e che ke pUrvokta acela Adi ATha parISaha mohanIya karmanA udayathI thAya che. A satya che ane e paNa eTaluM ja satya che ke dezamAM guNasthAnamAM mehanIya kamano udaya rahe che, paraMtu yAda rAkhavuM ghaTe ke tyAM udita vaheto moha atyanta sUkSama hoya che ane sUkSama hovAnA ka raNe eTale asamartha thaI jAya che ke parISahene utpanna karavAmAM tenI zakti rahetI nathI. AthI tyAM cauka parISahonuM je vidhAna karavAmAM AvyuM che te yathAya ja che. zaMkA-A svIkArI laIe te paNa meha manA udayanI sahAyatA na maLavAthI ane manda udaya hevAnA kAraNe sudhA-pipAsA Adi nI vedanA na ta 28 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tattvAryasUtre saptamapRthivIgamanasAmarthyavyapadezavat chamastha vItarAgAdInAmapi kSutpipAsAdi sahanazaktimAtrasya pradarzitatvAditi dikU // 9 // ___ tatvArthaniyukti:--pUrva tAvat saMvarahetutayA pratipAdivAnA parIpahANAM kSutpipAsAdInAM svarUpaM-bhedAzca bharUSitAH, sampati-kAkhalu parISahaH ? kasya keSu ra guNasthAneSu sambhavatIti kramazaH prarUpayitumAha-'tatya causa parIsahA suhamasaMparAya cha umattha vItarAgANaM-' iti, tatra-pUrvokta tvarUpeSu kSutpipAsAdiSu dvAviMzati prakAreSu parISaheSu madhye caturdazaparISahAH kSutpipAsA zItoSNa daMzamazaka caryApajJA'pajJAlAmazacyAvadharogaNasparzamalarUpAH sUkSmasAmparAya zaMkA-yaha mAna liyA jAya to bhI moha karma ke udaya kI sahAyatA na milane ke kAraNa aura manda udaya hone ke kAraNa kSudhA pipAsA Adi kI vedanA na hone se kSudhA pipAsA Adi se hone vAle parISaha kaise kahejA sakate haiM ? samAdhAna- aisA na kaho, jaise sarvArthasiddha vimAna ke deva meM saptama pRthvI taka gamana karane kA sAmarthya kahA jAtA hai, usI prakAra chadmasthavItarAga Adi meM kSudhA-pipAsA Adi ke utpanna hone kI zakti mAtra pradarzita kI gaI hai // 9 // tattvArthaniyukti-pahale parISahajaya ko saMvara kA hetu batalAyA gayA thA, ataeva kSudhA pipAsA Adi parISahoM ke svarUpa aura unake medoM kA nirUpaNa kiyA gyaa| aba anukrama se yaha pratipAdana karate hai ki kaunasA parISaha, kina guNasthAnoM meM kisa jIva ko hotA hai ? pUrvokta kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM meM se caudaha parISaha arthAt )1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) ur3A (5) daMzamazaka hovAthI sudhA pipAsA AdithI thanArA parISaha kaI rIte kahI zakAya ? samAdhAna-Ama kahevuM ThIka nathI, jema sarvArtha siddha vimAnanA devamAM sAtamI pRthvI sudhI gamana karavAnuM sAmarthya kahevAmAM Ave che, te ja rIte kSadhApipAsA AdinA utpanna thavAnI zakti mAtra pradarzita karavAmAM AvI che. chellA tatvArthaniryukita-A pahelA parISahajayane saMvaranuM kAraNa batAvavAmAM AvyuM hatuM AthI kSudhA pipAsA Adi parISahAna svarUpa tathA tenA bhedanuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have anukramathI e pratipAdana karIe chIe ke kayA parISaha, kyA guNasthAnamAM, kayA jIvane thAya che? pUta kSudhA pipAsA Adi bAvIsa parISahamAMthI cauda parISaha arthAta (1) kSudhA (2) pipAsA (3) rA. (4) / (5) zamaza: (1) yaryA (7) Hal (8) jJAna (6) mAsa (10) zayyA (11) 15 (12) 2 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpi kA niyukti TIkA a.7 sa. 9 jIvAnAM katiparISahasambhavaH 219 chamastha vItarAgayoH sambhavanti / tatra-kSutpipAsAdInAM caturdazAnAmapi parIpahANAM hetubhRtasya lobhAkhya kaSAya rUpasamparAyasya bAdarANi khaNDAni nayame guNasthAne parizATitAni bhavanti / kintu-dazame guNasthAne taddhetubhUtasUkSmalomakaSAyaparamANavo vedyante tasmAt-sUkSmasamparAyasaMyate, chadmasthavItarAgAsaMyate copayuktAzcaturdazaparISahA bhavanti / tatra-sUkSmasamparAyo lobhakaSAyo yasya sa sUkSma samparAyaH, jJAnAvaraNIyAdi ghAtikarmacatuSTayarUpam, tasmin sthita zchadmasthaH vIto-vyapagato rAgo darzana- moha, cAritra-moharUpa (6) caryA (7) prajJA (8) ajJAna (9) alAbha (10) zayyA (11) vadha (12) roga (13) tRNasparza aura mala parISaha sUkSmasAmparAya aura chamasthavItarAga meM hote haiM / kSudhA pipAsA Adi caudaha parISahoM kA kAraNa mohanIya karma hai / mohanIya karma kA anukrama se kSaya yA upazama karatA huA jIva jaba nauve anivRttikaraNa nAmaka guNasthAna meM pahacatA hai to vahAM zeSa rahe hue saMjvalana kaSAya ke lobha rUpa mohanIya karma ke bAdara khaMDoM kA kSaya yA upazama kara detA hai| dazama guNasthAna meM sakSama loma kaSAya mAtra kAhI vedana hotA hai| aisI sthiti meM mohanIya karma ke dvArA utpanna hone vAle ATha parISaha vahIM saMbhava nahIM hote, ataeva sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM pUrvokta caudaha parISaha hI hote haiN| jisa jIva meM yA jIva kI jisa avasthA meM sUkSma hI samparAya arthAt kaSAya zeSa raha jAtA hai, use sUkSmasamparAya kahate haiN| jJAnA. (13) tRNasparza ane (14) malaparISaha sUmasAmparAya ane indrastha vItarAgamAM hoya che. kSudhA-pipAsA Adi cauda parISahAnuM kAraNa mohanIya karma che. mehanIya karmane anukramathI kSaya athavA upazama karate thako jIva jyAre navamAM anivRttikaraNa nAmanA guNarathAnamAM pahoMce che te tyAM bAkI rahelA saMjavalana kaSAyanA lebha rUpa mohanIya karmanA bAdara khAne kSaya athavA upazama karI nAkhe che. dazamA gurusthAnamAM sUraNa bhakaSAya mAtranuM ja vedana thAya che. AvI sthitimAM mohanIya karma dvArA utpanna thanArA ATha parISaha tyAM saMbhavI zakatA nathI AthI sUmasAmpara ya nAmanA dazamAM guNasthAnamAM ane Adhastha vItarAga nAmanA agIyAra, guNasthA mAM pUrvokta cauda parISaha ja hoya che. je jIvamAM athavA jIvanI je avasthAmAM sUphama ja samparaya arthAt kaSAya zeSa rahI jAya che. tene sUphasampAya kahe che te jJAnAvaraNa Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvArthastre sakalamohopazamAt tathAvidha samastamorakSayAcca yasya sa vItarAgaH kramaza ekAdazaguNasthAnavartI dvAdazasthAnavoM ca sataH zramaNaH parigrAyaH, chamastha thA'sau vItarAgazcati chamasthavItarAgaH tayoH khalu-pUkSmasamparAya rachAsthavItarAgayoH zramaNayo rupayuktAH kSutpipAsAdaya thA deza parISahAH sambhavanti natya celArati strIniSadyA''kroza yAcanAsatkArapuraskAradarzanarUpA aSTau parISahAH, chana sthavItarAgasya mohanIyA bhAvAt-mukSmasAmparAyamohodaya samAve'pi kevala lomasaMjmalanakapAyodayasyA'ti sakSamasyaiva sattvena tasyApi chadmasthavItarAga tulyatvAt / paramArthastu-tadubhayoreva kSutpipAsAdi caturdaza parISahasahanazakti varaNa Adi karma 'chadma' kahalAte haiM, unameM jo sthita ho vaha 'chadmastha' kahA jAtA hai| jisakA rAga arthAt darzanamoda aura cAritramoha rUpa moha upazAnta yA kSINa ho cukA ho-bIta gayA ho, vaha vItarAga kahalAtA hai / gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM sthita zramaNa chadmatha vItarAga kahalAtA hai, kyoMki jJAnAvaraNIya Adi tIna ghAti karma usake vidyamAna hote haiM, ataH vaha chadmastha hai aura mohanIya karma kA udaya na hone se vItarAga kahalAtA hai| ina sUkSma samparAya aura chadmastha vItarAga muniyoM meM kSudhA pipAsA Adi caudaha parISaha kA saMbhava hote haiN| inameM acela, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, sarakAra puraskAra aura darzana, ye ATha parISaha nahIM hote, kyoM ki chadamastha vItarAga jIva mohanIya karma ke udaya se rahita hotA hai aura sUkSma samparApa meM yadyapi moha kA udaya rahatA hai kintu kevala sUkSma saMjyalana karma "chagha' kahevAya che, temAM je sthita che te chadmastha kahevAya che. jenA rAga arthAt darzana ane cAritrameha rUpa meha upazAnta athavA kSINa thaI gayA hoya-vItI gayA hoya te vItarAga kahevAya che. agIyAramAM ane bAramAM guNarathAnamAM sthita zramaNa chadhastha vItarAga kahevAya che kAraNa ke jJAnAvaraNIya Adi traNa ghAti karma tenA vidhamAna hoya che AthI te ivastha che ane mohanIya karmane udaya na thavAthI vItarAga kahevAya che. A sUmasamparAya ane chaThastha vItarAga munimAM sudhA pipAsA Adi cauda parISaha hoI zake che. AmAM acela, arati, strI, niSadyA Akroza, yAcanA, satkAra puraskAra ane darzana e ATha parISaDa hetAM nathI kAraNa ke charatha vItarAga jIva mehanIya karmanA udayathI rahita thAya che ane sUmasamparAyamAM je ke mohano udaya rahe che. AthI te parISahene utpanna karavAmAM samartha thatuM nathI AthI sUmasamparAya jIva paNa chaghastha vItarAga jevo ja gaNAya. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TokA a. sU. 10 bhAvato'hatyekAdazaparISahAH 221 mAtrasyaiva pradarzane tAtparya vartate, natu tathAvidhaparISahasaha sarvArthasiddha devasyAdhaH saptamapRthivIgamanasAmarthyavarNanavat, itibhaavH| uktazca vyAkhyAprajJaptau bhagavatI sUtre 8-zatake 8-uddezake 343 sUtre-'ekaviha baMdhagasta NaM bhaMte ! vIyarAga cha umatthassa katiparIsahA paNNattA ? goyamA! coisa parIsahA pagattA-' iti ekavidhavandhakasya khalu bhadanta ! konarAga chadmasthasya kati parIpahAprajJatA ? gautama ! caturdaza parISahAH prAsAH iti // 9 // mUlam-arihaMte egArasa parIsahA // 10 // chAyA-'arhati-ekAdaza priiphaa:-||10 tatvArthadIpikA- pUrvasUtre sUkSmasamparAyasya zamakasya-kSapakasya vA saMyata lobha kA hI udaya rahatA hai, ataeva yaha parISadoM ko utpanna karane meM samaya nahIM hotaa| isa kAraNa sUkSmasamparAya jIva bhI chadmasthavItarAga ke hI samAna hai| tathya to yaha hai kI sUkSmasamparAya aura chadamasthavItarAga muni meM jo caudaha parISadoM kA sadbhAva kahA gayA hai, vaha yogyatA mAtra kI apekSA se hI samajhanA cAhie, jaise sarvArthasiddha vimAna ke deva meM nIce sAtavIM pRthvI taka gamana karane kI yogyatA kA varNana kiyA jAtA hai / vyAkhyA prajJaptimUtra ke AThaveM zataka ke ATha uddezaka meM kahA hai-'eka prakAra kI karma-prakRti kA arthAta sirpha vedanIya karma kA bandha karane vAle meM, bhagavan ! kitane parISaha hote haiM ? uttara-he gautama ! caudaha parISaha kahe gae haiM // 9 // 'arihate egaarspriishaa| sUtrArtha - anta meM gyAraha parISaha hote haiM // 10 // satya to e che ke sUmasamparAya ane chadmastha vItarAga munimAM je cauda parISaDane sadUbhAva kahevAmAM AvyuM che, te cogyatA mAtranI apekSAe ja samajavuM joIe, jevI rIte sarvAtha siddha vimAnanA devamAM nIce sAtamI pRthvI sudhI gamana karavAnI yogyatAnuM varNana karavAmAM Ave che. vyAkhyAprajJatisUtranA AThamAM zatakanA AThamAM uddezakamAM kahyuM che-eka prakAranI karma prakRtinuM arthAta mAtra vedanIya karmanuM jandha karanArAmAM, bhagavad keTalA parISaha hoya che ? uttara-he gautama ! cauda parISaha kahevAmAM AvyA che mahA 'arihaMte egArasaparIsahA tyAla savAtha--ahaMtamAM agIyAra parISaha heAya che. 1 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 tasvArthasUtre chanmasthavIrAgasya ca saMyatasya kSutpipAsAdaya caturdazaparISahAH sammavantIti prarUpitam, samprati-bhagavato'hato jinasya ekAdaza parISahA bhavantIti prarUpayitumAha-'arihate egArasa parIsahA-iti, arhati bhagavati jinezvare vItarAge nisstadhAtikarmacatuSTaye kevalajJAnini vedanIyakarmasadbhAvAt tadAzrayAH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogatRNasparza malarUpA ekAdaza parIpahAH sambhavanti / tathA ca-bhavasthakevalinaH kevalaM vedanIyakarma sadabhAvAtazetakarmakAraNAmAvAna vedanIyakama mUlakA evopayuktAH kSutpipAsAdayo ekAdaza parISadA bhavani prayodaza-caturdazaguNa sthAnayoreva jinatva sambhavAda // 10 // tattvArthadIpikA-upazamazreNI vAle aura kSapaka zreNIvAle sUkSmasamparAya saMpata meM tathA chadmasthavItarAga saMyata meM caudaha parISaha ho sakate haiM, yaha pahale kahA jA cukA hai, aba arhat arthAt jina bhagavAna meM gyAraha parISaha hote haiM, yaha prarUpaNA karate haiM samasta ghAti karmoM kA kSaya kara dene vAle, kevalajJAnI ahanta bhagavAn jinezvara meM vedanIya karma kA sadbhAva hone se tajjanita gyAraha parISaha hote haiM, jo isa prakAra haiM-(1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNa (5) daMzamazaka (6) caryA (7) zayyA (8) vadha (9) roga (10) tRNasparza aura (11) ml| isa prakAra bhavastha kevalI meM vedanIya karma kA sadabhAva hone se aura parISahajanaka zeSa karma vidyAmAna na hone se, vedanIya kamajanita tatvArthadIpikA-upazamazreNIvALA ane kSapakazreNIvALA sUmasamparaya saMyatamAM tathA chadmastha vItarAga saMyatamAM cauda parISaha hoI zake che e pahelA kahevAI gayuM chehave ahaMna arthAt jina bhagavAnamAM agIyAra parISaha hoya che, anI prarUpaNa karIe chIe-- samarata ghAti karmone kSaya karavAvALA, kevaLajJAnI ahaMnta bhagavAna jinezvaramAM vedanIya karmIne sadbhAva heva thI tajajanita agIyAra parISaha hoya cha 2 mA bhuma cha-(1) kSudhA (2) pipAsa (3) zIta (4) 05 (5) zamaza4 (6) yaryA (7) zacyA (8) 15 (4) 01 (10) tR125za mane (11) mala. - A rIte bhAvatha kevaLI mAM vedanIya karmano saddabhAva hovAthI ane parISahajanaka zeSa kama vidyamAna na hovAthI, vedanIya karma nita agIyAra parISaha ja hoI zake che. temAM ane caudamAM guNasthAnavatta sarvajJa sarvadaza ane ananta-catuSTa thI sampanna ahaMta ja hakIkatamAM jina che. 10 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 10 bhagavato'hatyekAdazaparISahAH 223 tattvArthaniyuktira-pUrva tAvat saMvarahetutayA pratipAditeSu kSutpipAsAdi dvAviMzati vidheSu parISaheSu sakSama sAmparAyasya zamaka-kSapakA-'nyatara saMyatasya, chAsthavItarAgasaMyatasya ca kSutpipAsAdaya aturdaza parISahA-sampati prarUpitAbhagavato'hato jinendrasya ekAdazaparISahAH sambhavantIti marUpayitumAha-'arihate egArasa parIsahA' iti, arhati-bhagavati-tIrthakRti-bhavagthakevalini vedanIya karmasadabhAvAt tanimittAH kSutpipAsA zItoSNadaMzamazakacaryAzahA vadha roga taNasparza malarUpA ekAdazavidhAH parISahAH sammavanti / pUrvokteSu catu. dezavidheSu prajJA'jJAna'lAmarUpAna trIn parISahAn vihAya kSutpipAsAdaya ekAdaza parIpahA bhavantItibhAvaH / jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAyeSvAtyantika gyAraha parISaha hI ho sakate haiN| terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavattI sarvajJa sarvadazI evaM ananta catuSTaya se sampanna arhanta hI vastutaH jina haiM // 10 // tatyArthaniyukti-pahale kSudhA-pipAsA Adi vAIsa parISahoM ke jaya ko saMvara kA kAraNa pratipAdana kiyA gAyA thaa| ataH upazamaka evaM kSapaka sUkSmasamparAya saMyata ke tathA chadUmastha vItarAga saMyata ke kSudhA pipAsA Adi caudaha parISahoM kA sadbhAva batalAyA gyaa| aba yaha prarUpaNa karate haiM ki arhanta bhagavAn jina meM gyAraha parISahoM kI sattA hotI hai_bhavasthakevalI bhagavAn arhanta meM vedanIya karma kA sadbhAva hone se usake nimitta se utpanna hone vAle gyAraha parISaha ho sakate haiN| pahale jo caudaha parISahoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai, unameM se prajJA, ajJAna aura alAbha, ina tIna parIpahoM ko choDakara kSudhA pipAsA Adi gyAraha parISaha hote haiN| tatvArthaniyukita- pahelA sudhA-pipAsA Adi bAvIsa parISahenA vijayane saMvaranA kAraNa tarIke pratipAdita karavAmAM AveluM che. AthI upazamaka ane kSapaka sUmasamparAya saMyatanA tathA chavastha vItarAga saMyatanA sudhA pipAsA Adi cauda parISahone sadbhAva batAvavAmAM AvyuM have e prarUpaNuM karIe chIe ke ahaMta bhagavAna jinezvaramAM agIyAra parISAnI sattA hoya che bhavastha kevaLI bhagavAna ahematamAM vedanIya kamane sadUbhAva hovAthI, tenA nimittathI utpanna thanArA agIyAra parISaha hoI zake che. pahelA je cauda parISahanA nAme ne ulekha karavAmAM AvyuM che, temAMthI prajJA, ajJAna ane alAbha, A trazu parISane cheDIne, sudhA pipAsA adi agIyAra parISaha hoya che. zrI.tatvArtha sUtra :2
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 224 tasvArthasatre kSayapuega teSu ghAtikakarmasu samutpatra sakalajJeyapadArthA mAsi kevalajJAnAvizayo jinaH khalu kelI tivyapadizyate tathA ca trayodaza caturdaza guNasthAnayoH khalu jinatvamupapadyate / ukta vyAkhyAmajJaptau bhagavatImatre 8-zatake 8-udezake 343 sUtre-'egavihabaMdhagassa NaM bhaMte ! sajogi bhavatyakecalissa kati parosahA paNNatA ? goyamA! ekkArasa parIsahA paNNattA, nava puNavedei, sesaM jahA chavihavaMdhagassa, abaMdhagamsa NaM bhaMte ! ajogi mavatya keyalista kati parIsahA paNNattA ? goyamA! ekkArasa parIsahA paNNattA, nava puNa vedei, jaM samaya sIyaparImahaM vedeza no taM samayaM usiNaparIsahaM vedeDa, revAdo no taM samayaM sIyaparIsahaM vedeza, jaM samaya cariyAparIsahaM vede no taM samayaM sejjA parisahaM vedei jaM samayaM seJjA parisaiMvedeza no ta samayaM cariyAparIsahaM vedei-' iti ekavidha bandhakasya khalu bhadanta- sayogi bhavasya kevalinaH kati parISahAH prajJaptA, gautama ! ekAdazaparIpahA: prajJaptA nava punarvedayati zeSaM yathA pavidhabandhakasya, Andhakasya khalu bhadanta- ayogi bhavastha kevalinaH kati parISahAH prajJaptA:-1 gautama ! ekA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra dhAtimA karmoM kA kSaya ho jAne para jise samasta padArthoM ko jAnane vAle kevalajJAna kA atizaya prApta ho jAtA hai, vaha jina kevalI kahalAtA hai| terahave aura caudahaveM guNasthAnavatI hI kevalI jina kahA lAte hai / bhagavatIsUtra zataka 8, uddezaka 8 meM kahA hai "bhagavan ! sayogI bhavasthakevalI ko kitane parISaha kahe haiM ? 'gautama ! gyAraha parISaha kahe haiM, unameM se nau kA vedana hotA hai, zeSa kathana umI prakAra samajhanA cAhie jaise chaha prakAra kA karma bAMdhane vAle ko viSaya meM kahA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya ane attarAya, e cAra ghAti kane kSaya thaI javAthI jene samasta padArthone jANanAra evA kevaLajJAnane atizaya prApta thaI jAya che. te ji -kevaLI kahevAya che. temAM ane cauDhamAM guNasthAnavattI ja kevaLI jina kahevAya che. bhagavatIsUtra zaka 8, udezaka 8mAM kahyuM che "bhagavAna ! sagI bhavatha kevaLInA keTalA parISaha kahyAM che?" gautama! agIyAra parISaha kahevAmAM AvyA che emAMthI navanuM vedana thAya che, zeSa kathana te ja rIte samajavAnuM che, je cha prakAranAM karma baMdha nArAonA viSayamAM kahevAmAM AvyuM che." zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 7 6. 11 bAdarasaMparAye sarvaparISahasadbhAvaH 225 daza parISAH matAH, nava punarvedayati yaM samayaM zItaparI vedayati no taM samayam uSNaparoSahaM vedayati, yaM samayaM uSNaparISadaM vedayati no taM samayaM zItaparISarha vedayati, yaM samayaM caryA parISadaM vedayati no taM samayaM zayyA parISadaM vedayati, thaM samayaM zacyA parIvaha bedayati, no taM samayaM caryAparISadaM vedayati iti // 10 // mUlam - sabve parIsahA bAdaraparAe ||11|| chAyA - 'sarve parISahAH bAdara samparAye || 11| 'bhagavan ! karma baMdha se rahina ayogI bhavasthakevalI ko kitane parISada kaheM gae haiM ?' 'gautama ! gyAraha parISaha kahe gae haiM, unameM se eka sAtha nau kA vedana karatA hai, kyoMki jisa samaya zIta kI vedanA hotI hai usa samaya uSNavedanA nahIM hotI jisa samaya uSNavedanA hotI hai usa samaya zItavedanA nahIM ho sktii| isI prakAra jisa samaya caryA parIyaha kA vedana karatA hai usa samaya zayyAparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya zayyA parISada kA vedana karatA hai usa samaya carcA parISada kA nahIM karatA / isa prakAra gyAraha parISahoM meM se, eka hI samaya meM eka sAtha nau parISoM kA hI vedana ho sakatA hai // 10 // 'savve parIsahAbAdara' ityAdi / sUtrArtha - bAdara sAmparAya ko sabhI parISada hote haiM // 11 / 'bhagavan ! kama bandhanathI rahita ayogI bhavastha kevaLIne-keTalA parISaha kahevAmAM AvyA che? gautama ! agIyAra parISahu kahevAmAM AvyA che, temAMthI ekI sAthe navanu veTTana thAya che. kAraNa ke jyAre ThaMDInI vedanA thAya che tyAre uSNuvedanA thatI nathI, jyAre uSNavedanA thAya che tyAre zItavedanA thaI zakatI nathI. evI ja rIte jayAre carcA parISahanI vedanA anubhave che te samaye zayyA parISahanu vedana thatuM nathI ane jayAre zA parISahatu. vedana kare che tyAre carcoparISaha hAtA nathI. A rIte agIyAra parISaheAmAMthI, eka ja samayamAM ekI sAthe nava parISahAnuM ja vedana thaI zake che. 10nA 'savve parIsahA bAdara saMparAe / sUtrArtha - ta0 29 --mAdara sApakAyane badhAM parISahu hAya che, 5115 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 / - --- - - - -- - - tattvAryaso tattvArthadIpikA-pUrvasUtre-tIrthaGkare bhavastha kevalamAnini jJAnAvaraNadarzanAcaraNa-mohanIyA-'ntarAyarUpaghAtikarmacatuSTayasya nirastatayA kevalaM vedanIyakarmasadbhAvAt tannimittakA kSutpipAsAdayaH ekAdaza parI hA parUpitAH, evaM-sakSmasAmparAyAdiSu vyastarUpeNa kSutpipAsAdayaH parISahAH yathAyathaM kvaciccaturdazakyacidekAdaza, ityevaM rItyA parUpitAzca sammati-samastarUpeNa tAna dvAviMzati vidhAna parISahAn ekatraiva vartamAnAn parUpayitumAha-save parIsahA saMparAye-' iti / vAdarasamparAye-cAdara:-sthUlaH, samparAyaH-kaSAyaH krodha mAna mAyA lomAdirUpo yasmin guNasthAne tad-bAdara samparAyam, tadyogAt-zramaNo'pi bAdarasamparAya zabdena vyapadizyate, tasmin khalu bAdarasamparAye sthUla krodhAdikaSAyasahite saMyate munau sarve-samastaH kSutpipasAdayo dvAviMzati saMkhyakAH parISahA bhavanti / tatvArthadIpikA-bhavastha kevala jJAnI arhanta bhagavAn meM jJAnAcaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtika koM kA abhAva ho jAne ke kAraNa sirpha vedanIya karma ke nimitta se utpanna hone vAle kSudhA pipAsA Adi gyAraha parISaha hI hote haiN| isI prakAra sUkSmasAmparAya Adi pRthak-pRthaka rUpa se kSudhA pipAsA Adi parISaha yathAyogya kahIM caudaha aura kahIM gyAraha hote haiM, yaha pUrvasUtroM meM pratipAdana kiyA jA cukA hai, aba bAdara kaSAyavAle zramaNoM meM sabhI parISaha ho sakate haiM, yaha pratipAdana karate haiM jisameM bAdara kaSAya vidyamAna ho use bAdarasamparAya kahate haiN| isa prakAra jina zramaNoM meM sthUla koca Adi kaSAya vidyamAna haiM, aise saMyatoM ko kSudhA pipAsA Adi sabhI arthAta vAIta hI parISa ho sakate haiN| yahAM 'bAdarasamparAya' zabda se kevala nau veM guNasthAna kA taravAthadIpikA-bhavastha kevaLajJAnI ahaMta bhagavAnamAM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa mehanIya ane antarAya, e cAra ghAtika karmone abhAva thaI javAnA kAraNe mAtra vedanIya karmanA nimittathI utpanna thanArA kSudhA-pipAsA Adi agIyAra parISaha ja hoya che. evI ja rIte sUkSmasAmparAya AdimAM pRthaka-prathaka rUpathI sudhA pipAsA Adi parISaha yathAyogya keI ThekANe cauda te koI ThekANe-agIyAra hoya che evI prarUpaNA pUrvasUtramAM thaI gaI che. have bAdara kaSAyavALA zramamAM badhAM parISaho hoI zake che evuM pratipAdana karIe chIe jemAM bAdara kaSAya vidyamAna che, tene bAdara samparAya kahe che A rIte je zramamAM sthULa kodha Adi kaSAya vidyamAna che evA saMyatene kSudhA pipAsA Adi badhAM ja arthAt bAvIsa bAvIsa parISaha heI zake che. ahIM "AdarasapUrAya zabdathI kevaLa navamAM guNasthAnane ja grahaNa karavuM joIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 11 bAdarasaMparAye sarvaparISahasadbhAvaH 227 tatra-pAdarasamparAyagrahaNena na kevalaM navamameva guNasthAnaM grahItavyam, apituarthanirdezasAmA pramattasaMyatA'pamatta saMyatApUrvakaraNA'nivRttikaraNaguNasyAna catuSTayaM saMgrAhyam / tathA ca-pramattasaMyatAdiSu ajIrNa krodhAdi kaSAya doSasyAt kSutpipAsAdayaH sarve parISahAH sambhavanti / evaJca-sAmAyika cchedopasthApanIyaparihAravizuddhi saMyameSu khalu cAritralakSaNeSu pratyekaM sarveSAmapi kSut pipAsAdInAM sambhavo'vagantavyaH // 11 // tatyArthaniyuktiH-pUrva tAvat-yathAyathaM sUkSmasAmparAyeSu vyastA kSutpi pAsAdayaH parISahAH pratipAditAH sampati-bAdarasamparAyeSu sthUla krodhAdi kaSAyayukteSu pramattasaMyatAdiSu ekatraiva samastarUpeNa dvAviMzatividhAna tAn parISahAn marUpayitumAha-'savve parIsahA vAdarasaMparAe' iti / bAdarasamparAye bAdaraH-sthUlaH samparAyaH krodhamAnamAyAdi kaSAyodayo yasya tasmin-bAdara hI grahaNa nahIM karanA cAhie kintu artha nirdeza ke anusAra pramatta. saMyata, apramattasaMyata, apUrva karaNa aura anivRttikaraNa nAmaka cAra guNasthAna pAle saMyatoM kA grahaNa karanA caahie| ina cAroM guNasthAnoM meM bAdara saMjvalana kaSAya kA sadabhAva rahatA hai / ataeva unako kSudhA pipAsA Adi sabhI parISaha ho sakate haiN| isa prakAra sAmAyika, chedopasthApana aura parihAra vizuddhi cAritra vAloM meM sabhI parISahoM kA sadbhAva samajhanA cAhie // 11 // __tatvArthaniyukti-pahale sUkSmasamparAya Adi meM kSudhA pipAsA Adi asamasna parISahoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba bAdara sampa. rAya arthAt sthUla krodha Adi kaSAyoM se yukta pramattasaMyata Adi meM sabhI-bAIsoM-parISahoM kA vidhAna karate haiNnahIM paraMtu arthaniza anusAra pramattasaMyata, apramattasaMvata, apUrvakaraNaane anivRttikaraNa nAmanA cAra guNasthAnavALA saMyatanuM grahaNa karavuM joIe. A cAre guNasthAnamAM bAdara saMjavalana kaSAyane sadUbhAva rahe che AthI temane sudhA pipAsA Adi badhAM ja parISaha thaI zake che. AthI sAmAyika chedepasthApana ane parihAra vizuddhi cAritravALAomAM badhAM parISahene sadUbhAva samaja. 11 tatvArthaniryukti-pahelA sUmasamparAya AdimAM kSudhA pipAsA Adi asamata parISahanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have bAdaza samparAya arthAt sthULa kriodha Adi kaSAyathI yukta pramatta yata AdimAM badhAM bAvIsa parISahAnuM vidhAna karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvArthasatre samparAye na kevalaM navamaguNasthAnake, apitu prasattasaMyatA-'mamattasaMyatApUrvakaraNA-'nivRttikaraNaguNasthAnacatuSTayavartini sthUlakrodhAdikapAyayukta munau-akSINakaSAyadoSatvAt sarve kSutpipAsA zItoSNadaMzamazakAdhcelA'rati khIcaryA niSadyA zayyA-''kroza badha yAcanA'lAma roga-tRNa sparzamalasatkAra puraskAramajJA-'jJAnadarzanarUpA dvAviMzatiparISahAH sambhavanti / tatra-vAdara samparAyaH khalu sthUlakrodhAdikaSAyasahitaH kazrit saMpato mohanIyakarma prakRtI rupazamayatIti upazamako bhavati, punazca kazcit tathAvidha mohaprakRtI kSapayatIti sapako bhavati, teSu khalu bAdarasamparAyeSu pamattasaMyatAdiSu sarveSAmeva parISaha jisameM yAdara samparAya arthAt sthUla kaSAya vidyamAna hai, usako sabhI parISaha hote haiN| yahAM cAdara samparAya' zabda se nau vAMguNasthAna hI abhISTa nahIM hai kintu pramattasaMyata, apUrva-karaNa aura anivRtti. karaNa nAmaka cAra guNasthAnavAle muni grahaNa kiye gaye haiM, kyoM ki una sabhI meM bAdara saMjvalana kaSAya vidyamAna rahatA hai| ina muniyoM ke bAdara kaSAya kA kSaya yA upazama na hone se sabhI-kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, acela, arati, strI, caryA, niSacA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRgasparza, mala, satkAra puraskAra, prajJA, ajJAna aura darzana, parISaha ho sakate haiN| bAdara kaSAya vAlA koI saMyata mohanIya karma kI pravRtiyoM kA upazama karatA hai| vaha upazamaka kahalAtA hai| koI saMyata una mohanIya prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| use kSapaka kahate haiN| ina pramattasaMyata Adi cAdara kaSAya vAloM meM jemAM bAdara samparAya arthAt sthULa kaSAya vidyamAna che, tene badhAM ja parISaha hoya che. ahIM "bAdarasamparAya" zabdathI navamuM guNasthAna ja abhipreta nathI, paraMtu pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa ane ani. vRttikaraNa nAmanA cAra guNasthAnavALA muni grahaNa karavAmAM AvyA che, kAraNa ke te badhAmAM badara saMjavalana kaSAya vidyamAna rahe che. A munionA bAdara kaSAyanA kSaya athavA upazama na hovAthI badhA-sudhA, pipAsA, zIta, uSaNa, zamaza4, anyesa, 2ti, strI, yaryA, niyA, zayyA, ADoza, 15, yAcanA, MAR, , 425, mata, sA2-5224:2, prajJA, mana bhane zana parISaha hoI zake che. bAdara kaSAyavALe koI saMyata mehanIya karmanI prakRtione upazama kare che te upazAmaka kahevAya che. keI saMyata te mahinIya prakRtiene kSaya kare che tene kSaka kahe che A pramatta saMyata vagere bAdara kaSAya zrItatvArtha sUtra:2
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sa. 11 bAdarasaMparAye sarvaparISahasadbhAva: 229 kAraNAnAM jJAnAvaraNAdhantarAyaparyantakarmaNAm-udaya sambhavAt teSu pratyekaM sarveSA dvAviMzati kSutpipAsAdi parISadANAM sadbhAvasaMbhAvanA bodhyAH / ___ uktazca vyAkhyAjJaptau bhagavatIsUtre 8-sata ke 8-uddezake 343-sUtre 'sattavihabaMdhagassa bhaMte ! kati parIsahA pagattA-goyamA- bAbIsaM parIsahA paNNattA' ! vIsaM puga vedei, jaM samayaM sIya. parIsaha vedei-No taM samayaM usiNa parIsaha vedei, jaM samayaM usiNaparIsaha vedei-jo taM samayaM sIya parIsaha cedei, je samayaM cariyA parIsaha vedei-NotaM samayaM nisIhiyA parIsaha vede, jaM samayaM nisIhiyA parIsaha vedei-no taM samayaM cariyA parIsaha deza, avavidha baMdhagassa NaM bhaMte ! kati parIsahA paNNattA-'goyamA-'bAyosa parIsahA paNattA' savidha bandhakasya khalu bhadanta-! kati parIpahA: prajJaptA ? gautama ! dvAviMzatiH parIpahA: prajJaptA ziti punarvedayati, yaM samayam zotaparISaha vedayati-jo taM samayam uSNaparIpahaM vedayati, yaM samayam ugaparIhaM vedayati-no taM samaya zItaparISahaM vedayati ya samayaM caryAparISahaM vedaryAta-no taM samaya jJAnAvaraNa se lekara aMtarAyakarmataka sabhI parISahoM ke kAraNa vidyamAna hote haiM, ataeva unameM se pratyeka ke vAIsoM parISaha ho sakate haiN| bhagavatIsUtra ke zataka 8, uddezaka 8, meM kahA hai-'bhagavan ! sAta karmaprakRtiyoM kA vadha karane vAle ko kitane parISaha kahe gae haiN| gautama! vAIsa parISaha kahe gae haiN| unameM se eka sAtha vIsa kA vedana ho sakatA hai, kyoMki jisa samaya zItaparISaha vedA jAtA hai, usa samaya uSNaparISaha nahIM vedA jA sakatA aura jisa samaya uSNaparISaha vedA jAtA hai usa samaya zItaparISaha nahIM vedA jA sktaa| isI prakAra jisa samaya caryA parISaha kA vedana hotA hai usa vALAe mAM, jJAnAvaraNathI laIne antarAya karma sudhI badhA parISahanA kAraNa hAjara hoya che. AthI temanAmAMthI pratyekanA bAvIsa parISaha hoI zake che. bhagavatIsUtranA zataka 8, uddezaka 8, mAM kahyuM che-bhagavad ! sAta kamaprakRtie bAMdhanArAnA keTalA parISaha kahevAmAM AvyA che ? uttara gautama ! bAvIsa parISaha kahevAmAM AvyA che-temAMthI ekI sAthe vIsanuM vedana thaI zake che, kAraNa ke je samaye zItaparISaha anubhavAya che te samaye uNaparISaha anubhavI zakAtuM nathI ane jyAre uSNaparISaha anubhavAya che tyAre zItaparISaha anubhavI zakAtuM nathI. AvI ja rIte jyAre carcAparISaha zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 tatvArtha sUtre niSadyAparISadaM vedayati, yaM samayaM niSadhA parISadaM vedayati-no taM samayaM caryA parISahaM vedayati, gautama / dvAtriMzati parISahAH prajJasA ? |11| mUlam - nANAvaraNijodara paNNA aNNANa parIsahA // 12 // chAyA - jJAnAvaraNIyodaye prajJA - 'jJAnaparISahI - ' // 12 tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvat - bAdarasamparAye sthUlakrodhAdikaSAyayukte pramacasaMyatAdau khalu kSutpipAsAdayo dvAviMzatiH parIpahA bhavantIti pratipAditam sampati - jJAnAvaraNayukte saMyate prajJAparISahA- jJAnaparISaho bhavata iti pratipAda samaya niSadyA parISaha kA vedana nahIM ho sakatA aura jisa samaya niSadhAparISaha kA vedana hotA hai usa samaya caryAparISaha kA vedana nahIM ho sakatA / 'bhagavan ! ATho karmaprakRtiyo kA bandha karane vAle ko kitane parISaha kahe gae haiM ?' 'gautama ! vAIsa parISaha kahe gae haiM' // 11 // 'nANAvaraNiodae paNNA' ityAdi / sUtrArtha - jJAnAvaraNIya karma ke hone para prajJA aura ajJAna parISaha hote hai // 12 // tatvArthadIpikA - pahale batalAyA jA cukA hai ki bAdara kaSAyavAle pramattasaMyata Adi meM kSutrA vipAsA Adi bAIsoM parISada hote haiM / aba kauna sA parISaha kisa karma ke nimitta se hotA hai, yaha prati* DAya tyAre niSadyAparISaDuM hAi zake nahI. evI ja rIte niSadyAparISahu anubhavAya tyAre carcoparISahanI gerahAjarI rAya che. 'bhagavan ! AThe kama prakRtie bAMdhanArane keTalA parISaddha kahevAmAM AvyA che ?' gautama ! bAvIsa parISaha kahevAmAM AvyA che. 115 'NaNAvara Nijjodara' dhatyAhi sUtrA -jJAnAvaraNa krama hai.ya tyAre prajJA ane ajJAnaparISahu hoya . // 12 // tattvAtha dIpikA--AnI agAu kahevAI gayuM che ke bhAdara kaSAyavALA pramattasayata AdimAM kSudhA pipAsA vagere bAvIse-khAvIsa parISahu hAya che. have kace parISaha kayA karmanA nimittathI thAya che, e pratipAdana karItA cakA sarva prathama jJAnAvaraNa kramanA nimittathI thanArA parISahenu' vadhu na karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. 12 jJAnAvaraNavati dvau pariSahatvam 231 yitumAha-'NANAvaraNijjodara paNNA-aNNANa parIsahA-' iti, jJAnAvaraNIyodaye jJAnAvaraNIye karmaNi sati muneH prajJA'jJAnaparISahau bhavataH // 12 // tatyArthaniyukti:-pUrva khallu-sthUla krodhAdikaSAyayukte bAdarasamparAye pramattasaMyatAdau kSutpipAsAdayo dvAviMzatiH parISahA bhavantIti pratipAditam, sammati-jJAnAcaraNa viziSTe munau prajJA-'jJAnaparISahau bhavata iti pratipAdayi. tumAha-'nANAvaraNijjodae paNNA-aNNANa parIsahA-' iti, jJAnAvara. Nodaye-jJAnasyA-''varaNaM jJAnAvaraNam tasyodaye jJAnAvaraNIye karmaNi sati prajJA'jJAnaparISahI, prajJAparISaho-'jJAna parISahazca sambhavataH evazva-jJAnAvaraNIya karmodaye sati prajJA'jJAnaparISahau bhvtH| tathA coktam-vyAkhyAmajaptau zrI. pAdana karate hue sarva prathama jJAnAvaraNa karma ke nimitta se hone vAle parISahoM kA varNana karate haiM___ jJAnAvaraNIya karma ke nimitta se prajJA aura ajJAna parISaha utpatra hote haiM arthAt jJAnAvaraNa karma kI sattA hone para muni ko ukta do parISaha hote haiM // 12 // ___ tatvArthaniyukti-pahale yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki pAdara samparAya arthAt sthUla kaSAyavAle pramattasaMyata Adi meM kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISaha hote haiM, aba kisa karma ke nimitta se kauna-kauna se parISaha hote haiM, yaha batalAte haiM aura anukrama meM sarva prathama jJAnA. varaNa karma janita parISahoM kA ullekha karate haiM jJAnAvaraNIya karma ke nimitta se prajJA aura ajJAna parISaha utpanna hote haiM / jJAna ke AvaraNa ko jJAnAvaraNa kahate haiM, usa kI vidyamAnatA meM arthAt jJAnAvaraNa ke hone para prajJA aura ajJAna parI. jJAnAvaraNIya karmanA nimittathI prajJA ane ajJAnaparISaha utpanna thAya che, athata jJAnAvaraNa kamane prabhAva hovAthI munine ukta be parISaha DAya che. // 12 // tatvArthaniyukita pahelA e pratipAdana karavAmAM AvyuM ke bAdara samparAya arthAt sthaLa kaSAyavALA pramattasaMyata vageremAM sudhA pipAsA vagere bAvIsa parISaha hoya che, have kayA kamanA nimittathI kayA-kyA parISaha thAya che e batAvIe chIe ane anukramamAM sarva prathama jJAnAvaraNa karma janita parISahene ullekha karIe chIe jJAnAvaraNIya karmanA nimittathI prajJA ane ajJAna parISaha utpanna thAya che. jJAnanA AvaraNane jJAnAvaraNa kahe che, tenI vidyamAnatAmAM arthAta zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARRIORARocomcom 232 tattvAryasUtre bhagavatIsUtre 8-zata ke 8-uddezake-'nANAvaraNijje NaM bhaMte ? va.mme kA parisahA samoyaraMti-1 goramA-! do parIsahA samoyaraMti, taM jahApannAparIsahe nANaparImahe |'-iti, jJAnAvaraNIye khalu bhadanta-! karmaNi kati parISahAH samudIryante-? gautm-| dvau parISahau samudIyete, tadyathA-prajJAparISahojJAnaparoSahazceti / ayamevA'jJAnaparISahatvena sarvatra vyavahiyate // 12 // mUlam-dasaNamohaNijAlAbhaMtarAesudaMsaNAlAbhA parIsahA // 13 // chAyA-darzana mohanIyalAmantarAyayo darzanAlAbhau parISahau // 1 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtre jJAnAvaraNayukte munau prajJA'jJAnaparISahau marUpito sammati-darzanamohanIyAntarAyavati saMyate zramaNe-darzanAlAbhaparISahI prarUpayitu. mAha-dasaNamohaNijja lAbhaMtarAesu desaNAlAbhaparIsahA-'iti, darzana mohanIya lAbhAntarAyayoH-darzanamohanIya karmaNi. lAbhAntarAyakarmaNi ca yathA Saha hote hai / zrIbhagavatIsUtra ke AThaveM zataka ke uddezaka AThave meM kahA hai prazna-bhagavan ! jJAnAvaraNa karma ke hone para kitane parISa hote haiM? uttara-gautama! do parISaha hote haiM-prajJAparISaha aura jJAnaparISaha / vaha jJAnaparISaha hI anyatra ajJAnaparISaha kahalAtA hai // 12 // * 'dasaNa mohaNijja' ityaadi| darzana mohanIya aura lAbhAntarAya karma ke nimitta se darzana parISaha aura alAbha parISaha uttAnna hote haiM // 13 // tattvArthadIpikA--pUrva sUtra meM jJAnAvaraNa ke udaya se saMyamI muni meM prajJA aura ajJAna nAmaka do parISahoM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba darzanamoha aura antarAya karma ke udaya se zramaNa meM darzana aura jJAnAvaraNa hovAthI prajJA ane ajJAnaparISaha thAya che. bhagavatIsUtranA AThamAM zatakanA AThamAM uddezakamAM kahevAmAM AvyuM che prazna-bhagavad ! jJa nAvaraNa karma hoya tyAre keTalA parISaha hoya che ? uttara-be parISaha hoya che prajJa parISaha ane jJAna parISaha A jJAnaparISaha ja anyatra ajJAnaparISaha kahevAya che. 1 'dasaNa mohaNijjA' tyAta svArthadarzanamohanIya ane lAbhAntarAya karmanA nimittathI darzana parISaha ane alAbhaparISaha utpanna thAya che. 13 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM jJAnAvaraNanA udayathI saMyamI munimAM prajJA ane ajJAna nAmanA be parIkSAnuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have darzanamoha ane antarAya karmanA udayathI zramaNamAM darzana temaja alAbha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 . 13 darzanAlAbhaparISahotpattinirUpaNam 233 saMkhyaM darzanAlA parIpaaau darzanaparISadaH - alAbhaparISAzca bhavataH / tatra - da -darzana mohanIya karmavati saMyate munau darzanaparISataH socyo bhati / evazva-darzana mohanIya karmaprakRteH - lAbhAntarAya karmaprakRtezva kramazo darzana parISahaH alAbhaparI Sahazca kAryo'vagantavyaH / etAvatA - darzanamohanIya karmaNA darzanaparISadaH, lAbhAnta rAya karmaNA cAlA maparISaho janyate iti phalitam ||13 tatvArthaniyukti - pUrva tAvad - jJAnAvaraNIya karmaNA prajJA'jJAnaparIpaha dvayaM janyate iti pratipAditam, sampati darzanamohanIya karmaNA lAbhAntarAyakarmaNA alAbha parISoM ke hone kI prarUpaNA karate haiM - darzanamohanIya aura lAbhAntarAya karma ke nimitta se darzana aura alAbha parISada hote haiM arthAt darzanamohanIya karma aura antarAya karma ke hone para yathAkrama darzana aura alAbha parISaha hote haiM / tAtparya yaha hai ki darzanamohanIya karma vAle saMgata ko darzanaparISaha aura lAbhAntarAdhakarmavAle zramaNa ko alAbhaparISaha hotA hai| isa prakAra airavive darzanamohanIya kA kArya hai aura alAbhaparISada lAbhAntarAya kA kArya hai / phalitArtha yaha hai ki darzanamor3a karma se darzanaparISaha aura lAbhAntarAya karma se alAbha parISaha kI utpatti hotI hai // 13 // tattvArthaniyukti-- pahale prativAdana kiyA gayA hai ki jJAnAvaraNa karma ke nimitta se prajJA aura ajJAna parISahoM kI utpatti hotI hai, aba darzanamohanIya karma se aura lAbhAntarAya karma se kramazaH darzana parIha aura alAbhaparISaha utpanna hote haiM, yaha pratipAdana karate haiM parISaDA heAvAnu prarUpaNa karIe chIe danamehanIya ane lAbhAntarAya kramanA nimittathI dazana ane alAbha parISahu thAya che arthAt dazanamAhanIya kama ane antarAya karmInI hAjarI hAvAthI yathAkrama darzIna ane alAla parISa heya che tApa` e che ke daza namAhanIya krama vALA sayatane darzana parISaha ane lAbhAntarAya krama vALA zramaNane alAbha paroSa, hAya che. A rIte danaparSatu dana mAhanIyanu kAya che ane ala bhaparISaha lAbha ntarAyanuka. che. sarAMza e che ke danamAThu kama thI dazanaparISaha ane lAbha ntarAya thI alAbhaparISahanI utpatti thAya che. 5135 tattvAtha niyukti--agAu pratipAdana karavAmAM Avyu` ke jJAnAvaraNu krama nA nimittathI prajJA ane annanaparISahenI utpatti thAya che, have danamAhanIya DamathI ane lAbha rAya kamathI kramazaH darzanaparISahu ane alAbhaparSa utpanna thAya che-e pratipAdana karIe chIe ta0 30 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 - - -- - - - - - -- - - tattvArthasUtra ca kramazo-darzanaparISaho'lAbhaparISahazca janyate iti pratipAdayitumAha-'dasaNa mohaNijja lAbhaMtarAesuM dasaNAlAbhA parIsahA' iti darzanamohanIyalAntarAyayo darzanamohanIya karmaNi lAbhAntarAyakarmaNi ca yathAkrama-darzanaparIpaho'lAbhaparISahazca saMjAyate / tathA ca-darzanamohanIyakodaye sati darzana parISaho bhavati, lAbhAntarAyakamodaye cA'lAbhaparISaho bhavatIti bhAvaH / uktazca vyAkhyAmajJaptau zrIbhagavatI sUtre 8-zatake 8-uddezake-'dasaNa mohaNijjeNaM bhaMte ! kamme kai parIsahA samoyaraMti-? goyamA-! ege dasaNaparIsahe samoyarai, aMtarAeNaM bhaMte! kamme kai parIsahA samoyaraMti-3 goyamA-! ege alAbhaparImahe samoyaraI' iti / darzanamohanIya khalu bhadanta ! karmaNikati parISahAH samudIyante ? gautama-! eko darzanaparISahaH samudIryate, antarAye khalu bhadanta ! kati parISahAH samudIyante ? gautama ! eko'lAbhaparISahaH samudIryate, iti / evaJca-darzanamohanIya karmavati saMyate munauM darzanaparISahaH soDhavyo bhavati, lAntarAyakarmavati ca saMyate'lAbhaparISahaH soDhavyaH // 13 // darzanamohanIya karma aura lAbhAntarAya karma ke hone para anukama se darzanaparISaha aura alAbhaparISaha hote haiM, isa prakAra darzanamohanIya karma kA udaya hone para darzanaparISaha hotA hai aura lAbhAntarAya karma kA udaya hone para alAbhaparISaha hotA hai| zrI bhagavatIsUtra ke AThaveM zataka ke AThaveM uddezaka meM kahA hai prazna-darzanamohanIya karma ke hone para bhagavan ! kitane parI. Saha hote haiM ? uttara-gautama! eka darzanaparISaha utpanna hotA hai| prazna-bhagavan ! antarAya karma ke hone para kitane parISaha hote haiM ? uttara-gautama ! eka alAmaparISaha utpanna hotA hai| darzanamohanIya karma ane lAbhAntarAya karma hoya, tyAre anukramathI darzanaparISaha ane alAbha parISaha thAya che, AvI rIte darzanamehanIya karmane udaya thavAthI alAbhaparISaha thAya che. zrI bhagavatIsUtranA AThamAM zatakanA AThamAM uddezakamAM kahyuM che prazna-darzanamehanIya kama hovAthI, bhagavad ! keTalA parISaha hoya che? uttara-gautama ! eka darzanaparISaha utpanna thAya che. prazna-bhagavad ! antarAya karma hoya tyAre keTalA parISaha hoya che? uttara-gautama ! eka alAbha parISaha utpanna thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 14 cAritramohanIye saptaparoSahAH 235 mUlam-carittamohaNije satta parIsahA, acela araiAi bheyao // 14 // chAyA-cAritramohanIye saptaparISahA,avelA ratyAdi bhedataH // 14 // tattvArthadIpikA-'darzanamohanIyakarmaNi lAbhantarAyakarmaNi ca kramazo darzanaparISahaH, alAbhaparIpahazca prarUpitaH sampati-cAritramohanIya karmaNi-avelA ratyAdIn' saptaparISahAn prarUpayitumAha-'caritamohaNijje satta parIsahA acela-araiyAi bheyao' iti cAritramohanIye karmaNi cAritramohanIya kodaye sapta saMkhyakAH parISahA bhavanti, tadyathA-acela aratyAdi bhedataH acelA arati:-2 AdinA-strI-3 niSadhA-4 Akroza:-5 yAcanA 6 satkAra puraskAra isa prakAra darzanamoha karma se yukta muni ko darzanaparISaha aura lAbhAntarAya karma vAle muni ko alAbha parISada sahanA paDatA hai|13|| 'carittamohaNijje' ityAdi sUtrArtha--cAritramohanIya karma ke udaya se acela, arati Adi sAta parISaha utpanna hotA hai // 14 // tatvArthadIpikA--pUrva sUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki darzanamohanIya aura lAbhAntarAya karma ke nimitta se darzana parISaha aura alAbhaparISaha utpanna hote haiM, aba cAritramohanIya karma ke nimitta se honevAle acela, arati Adi sAta parISahoM kI prarUpaNA karate haiM cAritramohanIya karma ke udaya se acela arati Adi sAta parISaha hote haiM, jo isa prakAra haiM-(1) acela (2) arati (3) strI A rIte darzana karmathI yukata munine darzanaparISaha ane lAbhAtarAya karmavALA munine alAbhaparISaha sahana kare paDe che. 13 'caricamoha Nijje sattaparIsahA' chatyAdi sUtrArtha-cAritra mohanIya karmanA udayathI acela, arati Adi sAta parISaha utpanna thAya che. 114 tasvArthadIpikA - pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke darzana mohanIya ane lAbhAnarAya karmanA nimittathI darzanaparISa ane alAbhaparISaha utpanna thAya che, have cAritra mehanIya karmanA nimittathI thanArA acala, arati Adi sAta parISahenI prarUpaNa karIe chIe cAritra mohanIya karmanA udayathI acela, arati Adi sAta parISaha yAya cha 2 mA prabhAra cha-(1) bhaye (2) 12ti (3) zrI (4) niSadhA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 tattvArthastre zva 7 tyevaM saptaparIpahA avagantavyA tathA ca-caritramohanIyakarmodayena acelaparI. pahA aratipariSahaH strIparISahaH, niSadhAparISahaH AkrozaparISahaH yAcanAparipahA satkArapuraskAraparISahazca saMjAyate atha puMvedodayAdihetukatvAt acelAhara tisThyAkroza yAcanA satkAra puraskArANAM mohodaya hetukasve'pi niSadhAyAH kathaM mohodaya hetukatvamiticeta-? atrocyate-cAritramohodaye sati prANipIDA pariNAmasya saMjAyamAnatayA prANipIDA parihArthatvena niSadhAyAH api mohanIya nimittakatvaM sambhavati / tathA ca-niSIdanti-upavizanti yasyAM sA niSadyAupavezanAdibhUmi riti rItyA cAritramohanIya karmodaye sati bhayodayAttatsthAnA sevitvarUpo niSadyAparISaho bhavati // 14 // (4) niSadyA (5) Akroza (6) yAcanA (7) satkAra puraskAra / isa prakAra cAritramohanIya karma ke udaya se acelaparISaha, aratiparISaha, strI parISaha, niSadyAparISaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaha, aura satkAra puraskAraparISaha utpanna hote haiN| zaMkA-acela, arati, strI, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra puruSaveda Adi ke udaya se hote haiM, isa kAraNa unheM mohodaya hetuka kahA jA sakatA hai, magara niSadyAparISaha ko mohodaya hetuka kaise kaha sakate haiM ? samAdhAna-cAritramohanIya karma ke udaya se prANiyoM ko pIDA pahuMcAne kA pariNAma utpanna hotA hai aura niSadyA prANipIr3A kA parihAra karane ke lie hai, ataeva use mohanimittaka kaha sahate haiN| jisameM niSIdana-upavezana arthAt ThaharanA-baiThanA Adi kiyA jAya vaha niSadyA kahalAtI hai / cAritramohanIya karma kA udaya hone para bhaya ke (5) mAhausa (6) yAyanA (7) sa42 pu22412 mA yAtri mAnIya karmanA udayathI acela parISaha, aratiparISaha, strI paraSaha niSaghApariSaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaha ane satkAra puraskAra parISaha utpanna thAya che. zaMkA-acela, arati, strI, AkAza, yAcanA ane satkAra puraskAra purUSada AdinA udayathI thAya che AthI temane mAdaya hetuka kahI zakAya che, paraMtu niSadyAparISahane mahodayahetuka kevI rIte kahI zakAya? samAdhAna-cAritra me hanIya karmanA udayathI prANione duHkha pahoMcADavAnuM pariNAma utpanna thAya che ane niSadyA praNipIDAne parihAra karavA mATe che, AthI tene meha nimittaka kahI zakIe chIe. jemAM niSadanaupavezana arthAt kAvuM bevuM vagere karavAmAM Ave te niSadyA kahevAya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ C dIpikA-niyukti TIkA a. sa. 14 cAritramohanIye saptaparISahAH 237 ___ tatvArthaniyukti:-pUrva tAvad-darzanamohanIya lAbhAntarAye karmaNi ca udite sati kramazaH darzanaparISahaH, alAmaparISahaca bhAtIti pratipAditam, sampati-cAritramohanIyakarmodaye sati saptarISahA bhavantIti tAna parISahAna pratipAdayitumAha-'carittamohaNijje satta parIsahA acelAraiyAi bheyo-'iti, cAritramohanIye cAritramohanIya karmodaye sati saptaparoSahA bhavanti / tadyayA acelAratyAdibhedataH-acelo-1 'rati-2 AdinA-strI-3 nirAdhA-4 ''krozo-5 yAvanA-6 satkArapuraskArazce-7 tyete samaparISahA bhavanti / tatra-darzanamohanoyabhinnaM cAritramohanIyaM karma, cAritraM tAvad mUlo. caragugasampannatvam tasya mohanAt-parAGmukhatvAt cAritramohanIyamucyate, tathAvidha cAritramohanIyodaye sati-aratyAdayaH saptaparISahA bhavanti / tatra jugu. udaya se usa sthAna kA sevana kiyA jAnA hai, ataeva niSadhAparISaha mohahetuka hai // 14 // ___tattvArthaniyukti--pahale batalAyA gayA hai ki darzanamohanIya aura lAbhAntarAya karma kA udaya hone para krama se darzanaparISaha aura alAbhaparISaha hote haiM, aba cAritra mohanIya karma se sAta parISaha hote haiM, ataeva unakA pratipAdana karane ke lie kahate haiM cAritramohanIya karma kA udaya hone para sAta parISaha hote haiM / ve isa prakAra haiM-(1) acela (2) arati (3) strI (4) niSayA (5) Akroza (6) yAcanA aura (7) satkAra puraskAra / cAritramohanIyakama darzanamohanIya se bhinna hai / mUlagugoM aura uttaragugoM se sampannatA honA cAritra kahalAtA hai, usakA nirodha karane vAlA karma cAritramohanIya che. cAritra mehanIya karmanA-udayI bhayanA udayathI te sthAnanuM sevana karavAmAM Ave che AthI niSadyA5Sika mehuhetuka che. 14 - tattvArthaniyukita -pahelA batAvavAmAM AvyuM che ke darzanamohanIya ane lAbhAntarAya kamane udaya thavAthI kramathI darzanaparISaha ane alAbhaparaSo thAya che have cAritra mohanIya karmanA udayathI sAta parISaha thAya che, AthI temanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe cAritra mohanIya karmano udaya thavAthI sa ta parISahu thAya che te A pramANe hai:-(1) ayesa (2) mati (3) strI (4) niSA (5) mAoza (6) yAyanA (7) satkArapuraskAra cAritramehanIya karma darzana mehanIyathI bhinna che. mULaguNa ane uttaraguNethI sapanatA hovI cAritra kahevAya che, teno nirodha karanAra karma caritramehanIya che. A cAritramohanIya karmane udaya thavAthI zrItatvArtha sUtra : 2
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tattvArtha sUtra modayAdacelaparISahaH, aratyudayAdaratiparISahaH ucyate, strIvedodayAt-strIparISahaH bhayodayAtsthAnA'se vitvalakSaNo niSadyAparISahaH krodhoyAd-AkrozaparISahA, mAnodayAd-yAzcAparISahaH lobhodayAt-satkApuraparISahaH sambhavati / tathAcoktaM vyAkhyApajJaptI bhagavatImatre 8-zatake 8-uddezake-'caritta mohaNijjeNaM bhaMte ! kamme kai parisahA samoyaraMti ? goyamA ! sattaparIsahA samoyaraMti taM jahA-aratI acela itthI nisIhiyA jAyaNA ya akose sakAra purakAre carittamohami sattete // 1 // iti, cAritramohanIye khalu bhadanta ! karmaNi kati parIpahAH samavataranti ? gautama ! saptaparISahAH samavataranti, tadyathA. 'arati, racelA strI, niSadyA, yAcanA, ca-AkrozaH satkAra puraskAra cAritramohe saptate / 1 // iti // 14 // hai| isa cAritramohanIya karma ke udaya se arani Adi sAta parISaha hote haiN| jugupsA moha karma ke udaya se acela parISaha hotA hai, arati karma ke udaya se aratiparISaha hotA hai, puruSaveda ke udaya se strIparISaha hotA hai, bhaya ke udaya se sthAna kA sevana rUpa niSadhAparI vaha hotA hai, krodha ke udaya se AkrozaparISaha hotA hai, mAna ke udaya se yAcanAparISaha hotA hai aura loma ke udaya se satkAra puraskAra parI. Saha utpanna hotA hai| bhAvatIsUtra ke zataka 8 ke uddezaka 8 meM kahA hai-'bhagavan ! cAritramohanIya karma ke udagha se kitane parISada hote hai ? uttara-he gautama ! sAta parISada utpanna hote haiM, ve yaha haiM(1) ati, acela, strI, niSadyA, yAcanA aura Akroza / cAritramohanIya karma ke hone para ye sAta parISaha hote haiM // 14 // arati vagere sAta parISa thAya che jugu meha karmanA udayathI ala parISaha thAya che, aratikarmanA udayathI aratiparISaha thAya che, purUSadanA udayathI strI parISa thAya che, krodhanA udayathI AkrozaparISaha thAya che, mAnanA udayathI yAcanAparISa Da tha ya che ane temanA udayathI sa ka puraskA2parIvaDa utpanna thAya che. bhagavatIsUtranA zataka 8nA uddezaka 8mAM kahyuM che-"bhagavAna ! cAritramahanIya karmanA udayathI keTalA parISaha hoya che? uttara-gautama ! sAta 5rISa apanna thAya cha, ta mA rIta-(1) 52ti (2) ayeta, (3) zrI (4) piyA (5) yAyanA (6) mA bhane (7) satkAra puraskAra cAritra mihanIya karmane udaya thavAthI A sAta parISa thAya cha, // 14 // zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-tayukti TIkA a. 7 sa. 15 vedanIyakaudaye ekAdazaparISahAH 239 mUlam-veyaNije sesA ekkArasa parIsahA // 15 // chAyA-'vedanIye zeSA ekAdaza parISahAH- // 15 // tatvArthadIpikA-pUrva sUtre-cAritramohanIya karmodayenA'cela 'ratistrIniSadyAdi saptaparISahA bhavantIti prarUpitam, sampati-vedanIyakarmodayena zeSA. ekAdaza parISahA bhavantIti marUpayitumAha 'veyaNijje sesA ekArasa parIsahA' iti / vedanIye vedanIyakarmodaye sati zeSA ekAdaza parISahA bhavanti, AnupUA kSupipAsA zItoSNadaMzamazaka parISahAH caryAzayyAvadhorogastRNasparzo mala ityevaM SaT, saMkalanayA-ekAdazaparISahA bhavanti / tathA ca vedanIyakarmodayena kSutpipAsA-zItoSNadaMzamazakacaryA-zayyA vadha-rogatRNa--sparza-malaparISahAH sambhavantIti bhAvaH // 15 / tattvArthaniyukti:-pUrva tAvad-jJAnAvaraNIya darzanamohanIyacAritramoha. nIyakarmodayena kramaza:-prajJA'jJAnadvayam, darzanAlAbhadvayam, acelAratyAdayA 'veyaNijje sesA ekArasa' ityaadi| sUtrArtha-zeSa gyAraha parISaha vedanIyakarma ke udaya se hote haiM // 15 // tattvArthadIpikA--pUrva sUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki cAritra mohanIya karma ke udaya se ace, arati, strI, niSayA Adi sAta parIpaha hote haiM aba vedanIya karma ke udaya se hone vAle gyAraha parIpahoM kA pratipAdana karate haiM zeSa gyAraha parISaha vedanIya karma kA udaya hone para utpanna hote haiN| ve isa prakAra haiM- (1) kSudhA (2) pisA (3) zIta (4) uSNa (5) daMzamazaka (6) caryA (7) zarayA (8) vadha (9) roga (10) tRNasparza aura mala parISaha // 15 // _ 'veyaNijje sesA ekkArasaparIsahA' sUtrArtha-zeSa agIyAra vedanIya karmanA udayathI thAya che. 15 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke cAritra mohanIya karmanA udayathI acela, arati, strI, niSadyA Adi sAta parISaha thAya che, have vedanIya karmanA udayathI thanArA agIyAra parISahonuM pratipAdana karIe chIe zeSa agIyAra parISaha vedanIya karmane udaya thavAthI utpanna thAya che. te // prabhArI hai-(1) kSudhA (2) pisa (3) zIta (4) GY (4) (5) zamaza5 (6) yaryA (7) / (8) 15 (10) tRNu-5za ne 11) malaparISaha. w1pa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ moon 240 tattvArthasUtre saptacetye kAdaza parISahAH prarUpitAH sampati-vedanIyakarmodayena prajJA'jJAnAghekAdazaparISahA avaziSTAH tAnekAdaza kSutpipAsAdIn parISahAn marUpayitu. mAha-'veyaNijje sesA ekkArasaparImahA-' iti, vedanIye-vedanIyakarmodaye sati zeSA ekAdaza parISahAH bhavanti, tadyathA-AnupUrvyA-kSutpipAsA-zItoSNa daMzamazakArUpAH paJcaparISahAH, caryA-zayyA-vadha-roga-tRNasparzamalAkhyAH pada, ityevaM rItyA-ekAdazaparISahA bhavanti / evazva-pUrvoktebhyaH ma'jJA'jJAnadarzanA. 'lAmA'celA'rati strIniSadyA''kroza-yAcanA-satkAra puraskArebhya ekAdaza parISahebhyo'vaziSTAH kSutpipAsA-zItoSNa-dezamazaka-caryA-zayyA-vadha roga tatvArthaniyukti-pahale jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya aura antarAya karma ke nimitta se hone vAle prajJA, ajJAna, darzana, alAma, acela, arati Adi gyAraha parISaha kahe gae haiM, aba vedanIya karma ke udaya se hone vAle avaziSTa kSudhA pipAtA Adi parISahoM kI prarUpaNA karate haiM vedanIya karma kA udaya hone para zeSa gyAraha parISaha hote haiM / ve anukama se isa prakAra haiM-kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, ye pAMca tathA caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala, ye chaha, isa prakAra gyAraha parISaha hote hai / isa prakAra pUrvokta prajJA, ajJAna, darzana, alAma, acela, arati, stra, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra, ina gyAraha parISahoM se zeSa bace hue kSudhA, pipAsA, zIta, uga, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza tArthaniyukti-pahelA jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramoha nIya ane antarAya karmanA nimittathI thanArA prajJA, ajJAna, darzana alAbha, acela, arati Adi agIyAra parISahanuM vivecana karavAmAM AvyuM che have vedanIya karmanA udayathI thanArA avaziSTa sudhA pipAsA Adi parISahAnI prarUpaNuM karIe chIe vedanIya karmane udaya thavAthI bAkInA agIyAra parISaha thAya che te sA pramANe-anubhathA kSudhA, pipAsA, zIta, BE!, zamaza the pAMya, tathA caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza ane mala e cha-A pramANe agIyAra parISaha thAya che. A rIte pUvakata prajJA, ajJAna, darzana alAbha, acela, arati, strI, niSA , Akroza, yAcanA ane satkArapuraskAra A agIyAra parISahamAMthI bAkI rahI gayelA sudhA, pipAsA, zIta, uSNa, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.15 vedanIyakarmodayeekAdazaparISahAH 241 tRNasparzamalarUpA ekAdazaparISahAH vedanIyakarmodayena sambhavanti / eta eva kSutpipAsAdaya ekAdaza parISahA bhagavati-tIrthakRti-kevalinyapi sambhavanti tasya khalu jinasya ghAtikarmacatuSTayavinAze kevalaM vedanIyakarmodayasyaiva sambhavAt iti pUrva nirUpitam / tathA ca-vedanIyakarmodaye sati kSutpipAsAdaya ekAdaza parIpahA bhavanti / uktaJca vyAkhyApajJaptau bhagavatIsUtre 8-zatake 8 uddezake-'veya. Nijje bhaMte ! kamme kaI parIsahA samoyaraMti ? goyamA ! ekArasa parIsahA samoyarati taM jahA 'paMceva ANupulvI, caricA sejjA baheMya rogeya / taNaphAsa jalla mevaya, ekArasa vedaNijjami' // 1 // iti vedanIye khalu bhadanta ! karmaNi kati parISahAH samavataranti ? gautama ! ekAdaza parISahAH samavataranti, tadyathA-paJcavA''nupUryA, carSA-zayyA-vadhazca rogazca / tRNasparzI aura mala, ye gyAraha parIpaha vedanIya karma ke udaya se hote haiN| yahI gyAraha parISaha tIrthakara bhagavAna kevalI meM bhI hote haiM. bayoM ki kevalI bhagavAna meM cAra ghAtika karmo ko sattA nahIM rahatI, sirpha cAra aghAtika karma hI rahate haiN| unameM vedanIya karma ke udaya se ukta gyAraha parISaha hote haiM, yaha pahale kahA jA cukA hai| isa prakAra vedanIya karma kA udaya hone para gyAraha parISaha hote haiN| bhagavatIsUtra ke zataka 8, uddezaka 8 meM kahA hai prazna--bhagavan ! vedanIya karma ke udaya se kitane parISaha hote haiM ? uttara--he gautama ! gyAraha parISaha utpanna hote haiM, ve isa prakAra haiM-pAMca anukrama se prAraMbha ke tathA caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza, aura mala parISaha, ye chaha milakara gyAraha parISaha vedanIya karma ke udaya se utpanna hote haiN| dezamazaka, caryA, zayA, vadha, ga, tRNapaza' ane mala A agIyAra parISaha vedanIya karmanA udayathI thAya che. A ja agIyAra parISaha tIrthakara bhagavAna kevaLImAM paNa hoya che, kAraNa ke kevaLI bhagavAnamAM cAra ghAti karmone prabhAva raheto nathI, phakta cAra aghAti karma ja rahe che. temAMthI vedanIya karmanA udayathI ukata agIyAra parISaha thAya che e te agAu kahevAmAM AvyuM che. A rIte vedanIya karmane udaya thavAthI agIyAra parISaha hoya che. bhagavatIsUtramAM zataka 8 uddezaka 8mAM kahyuM che prazna-bhagavad ! vedanIya karmanA udayathI keTalA parISaha thAya che ? uttara-gautama ! agIyAra parISaha utpanna thAya che. te A rIte pAMca anukramathI zarUAtanA tathA caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza ane mala parISaha e badhAM maLIne agIyAra parISaha vedanIya karmanA udayathI utpanna thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastre mala evaca, ekAdaza vedanIye-' iti // 1 // eyazca-jJAnAvaraNIyadarzanamohanIya cAritramohanIyarUpa ghAtikarmacatuSTayodaye prajJA'jJAnAdaya ekAdazaparIpahA, bhayanti, vedanIyakarmodayetu kSutpipAsAdaya ekAdaza parISahA avgntvyaaH||15|| mUlam-ekkammi jIva jugavaM egAdi jAva egUNavIsA priishaa|16| chAyA--'ekasmin jIve yugapat ekAdiyAvadekonaviMzatiH priisshaaH|16| tattvArthadIpikA-pUrva tAvada-vyastasamastarUpeNa kSutpipAsAdayo dvAvizatiH parISahA yathAyogyaM kvaciccaturdaza kvacidekAdaza, kvacid dvau, kvacitsapta, kAcittu-dvAviMzatirapi, parISahA bhavantIti prarUpitam, sampratyekAtmani yugapat isa prakAra jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya aura antarAya rUpa cAra ghAti karmoM ke udaya se prajJA, ajJAna Adi gyAraha parISaha hote haiM aura vedanIya karma ke udaya se kSudhA pipAsA Adi gyAraha parISaha hote haiM // 15 // 'ikkammi jIva jugavaM egAdi' ityAdi / sUtrArtha--eka jIva meM eka sAtha, eka se lekara unnIsa parISaha taka ho sakate haiM // 16 // tattvArthadIpikA--pahale pratipAdana kiyA gayA hai ki vyasta aura samasta rUpa se kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISaha yathAyogya kahIM caudaha, kahIM gyAraha, kahIM do, kahIM sAta aura kahIM vAIsoM hote haiM, aba yaha pratipAdana karate haiM ki eka jIva meM, eka hI kAla meM, eka se lekara unnIsa parISaha taka ho sakate haiM A rIte jJAnAvaraNIya, darzanamehanIya, cAritramohanIya ane attarAya rUpa cAra ghana ghAtI karmonA udayathI prajJA, ajJAna, Adi agIyAra parISaha thAya che ane vedanIya karmanA udayathI sudhA pipAsA Adi agIyAra parISaha thAya che. 15 'ikkammi jIva jugavaM egAdi' tyAdi sUtrArtha-eka jIvamAM, ekI sAthe, ekathI laIne ogaNIsa parISaha sudhI heI zake che. 16 tavAthadIpikA-pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM ke vyarata ane samasta rUpathI sudhA pipAsA vagere bAvIsa parISaha yathAyogya kaI sthaLe cauda kaI jagAe agIyAra kayAMka sAta ane keI sthaLe bAvIsa-bAvIsa hoya che, have e pratipAdana karIe chIe ke eka jIvamAM eka ja samaye, ekathI mAMDIne ogaNIza parISaha hoI zake che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 16 ekasminjIve katiparISasaMbhavaH 243 khalu ekata Arabhya ekonaviMzatiparyantaM parISahAH sambhavantIti marUpayitumAha'ekammi jIve jugavaM' ityAdi / ekasmin jIve yugapat-ekadA ekAdiyAbadekonaviMzatiH kadAcit-kSutpipAsAdiSu kazcidekaH, kadAcid dvau, kadAcittrayaH, ityevaM rItyA-kadAcit kvacid ekonaviMzatiH parISahAH sambhavanti kintuzItoSNaparISahayoH parasparaviruddhatvAt ekadaikAtmani kazcideka eva parISaho bhavet, evaM zayyA, niSadyA, caryANAM madhye'pi eka eva parISahaH ekadaikAtmanisyAt tAsAmapi tisRNAM parasparaM viruddhatvAt / tathAcateSu paJcamu dvayoreva kayovidekAtmani ekadA sambhavena tadanyeSAM saptadazAnAM ca kSutpipAsAdInAM melanena eka jIva meM eka sAtha eka se lekara adhika se adhika unnIsa parISaha taka ho sakate haiN| kadAcit kSudhA pipAsA Adi meM se koI eka hI hotA hai, kabhI do utpanna ho jAte haiM, kabhI tIna, isa prakAra kabhI adhika se adhika unnIsa taka ho sakate haiN| eka sAtha vAIsoM parISaha kisI meM nahIM ho sakate, kyoMki paraspara virodhI parISahoM kA eka sAtha honA saMbhava nahIM hai / jaise-zIta aura uSNa parISaha paraspara viruddha haiM-jaba zItavedanA hotI hai taba uSNavedanA nahIM ho sakatI aura jaba uSNavedanA hotI hai to zItavedanA nahIM ho sktii| ina donoM meM se koI eka hI parISaha hotA hai| isI prakAra zavyA, niSayA aura caryA, ina tIna meM se eka hI parISaha ho sakatA hai, kyoM ki ye bhI paraspara virodhI hai / isa prakAra ina pAMca parISahoM meM se eka AtmA meM eka sAtha koI do parISaha hI hote haiN| ina donoM meM zeSa sataraha parISaha milA dene se adhika se eka jIvamAM ekI sAthe ekathI laIne vadhumAM vadhu ogaNIsa parISaha sudhI hoI zake che. kadAcita kSudhA pipAsA AdimAMthI kaI eka ja hoya che, kyAreka be utpanna thAya che te kayAreka traNa, AvI rIte kayAreka vadhumAM vadhu ogaNIsa sudhI hoI zake che. ekI sAthe bAvIse-bAvIsa parISaha keImAM paNa heI zakatAM nathI kemake virodhI parISahanuM ekI sAthe rahevuM zakaya nathI-jyAre zItavedanA thAya che. tyAre uNuvedanA thaI zake nahIM A baMnemAMthI keI eka ja parISaha hoya che. AvI ja rIte zayA niSaghA ane caya A traNamAMthI eka ja parISaha hoI zake che kAraNa ke A paNa paraspara virodhI che. A rIte A pAMca parISahemAMthI eka AtmAmAM ekI sAthe koI be parISaha ja hoya che. A banemAM zeSa sattara parISaha umerI devAthI vadhumAM vadhu egaNeza parISaha zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre ekAdita ekonaviMzati paryantam ekAtmani ekadA parISahAH sambhavantIti ekona vizatiH kSutpipAsAdInAM parIpahANAM vikalpA avagantavyAH / zItoSNaparISahayorekasya zayyA niSadyA caryA parISahANAzca madhye dvayo vyapagamena militvA trayANAM parISahANAmekadA ekAtmani vyapagamAta / athaivam prajJA'jJAna parISahayorapi parasparaviruddhatvA cayoraikasyaiva parISahasya ekAtmani ekadA sambhavaH iti cet 3 atrocyate zrutajJAnA'pekSayA prajJAparISahasya, avadhijJAnA'pekSayA'jJAnaparISahasya cekadaikAtmani sambhavena tayoH parasparavirudatvAbhAvAt virodho naastiitibhaavH|16) tayArthaniyuktiH--pUrva tAvat-kSutpipAsAdInAM dvAviMzati parIpahANAM madhye sUkSmasamparAya chamastha vItarAgayo zvaturdazaparISahA, bhagavati jine-ekAdazaparISahAH ityAdi, evaM rItyA vyastasamastarUpeNa yathAyathaM pratipAditam, adhika unnIsa parISaha eka sAtha eka AtmA meM hote haiM-arthAt kisI ko eka, kisI ko do, kisI ko tIna, isa prakAra unnIsa parI. Saha taka honA saMbhava hai| zaMkA-prajJA aura ajJAna parISaha bhI paraspara virodhI haiM, ataeva ina donoM meM se bhI eka sAtha eka AtmA meM eka hI honA caahie| samAdhAna--prajJAparISaha zrutajJAna kI apekSA aura ajJAna parISaha avadhijJAna kI apekSA se samajhanA caahie| ye donoM parISaha eka AtmA meM eka sAtha ho sakate haiM, ataH paraspara virodha nahIM haiM // 16 // tattvArthaniryakti-kSuSA pipAsA Adi vAIsa parISaha meM se sUkSma sAmparAya aura chadmasthavItarAga meM caudaha parISaha hote haiM, kevalI ahanta bhagavAn meM gyAraha parISaha pAye jA sakate haiM, ityAdi vyasta aura samasta rUpa meM pratipAdana kiyA gayA hai, aba yaha pratipAdana karate eka sAthe eka AtmAmAM hoya che-arthAta keIne eka, keIne be, koIne traNa, e rIte egaNIza parISaha sudhI hovuM saMbhavita che. zaMkA-prajJA ane ajJAna parISaha paNa paraspara virodhI che, AthI A baMnemAMthI ekI sAthe eka AtmAmAM eka ja hovuM joIe ? samAdhAna-ajJAparISaha thatajJAnanI apekSA ane ajJAnaparISaha avadhijJAnanI apekSAthI samajavAnA che. A baMne parISa eka AtmAmAM eka samaye hoI zake che AthI paraspara virodhI nathI, 16 tatvArthaniyukita - sudhA pipAsA Adi bAvIsa parISaDamAMthI sUphamasamparAya ane chadmastha vItarAgamAM cauda parISaha hoya che. kevaLI ahaMnta bhagavAnamAM agIyAra parISa jovAmAM Ave che ItyAdi vyasta ane samasta rUpamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM chehave e pratipAdana karIe chIe ke zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 16 ekasmin jIve katiparISahasaMbhavaH 245 sampati-ekAtmanyaikadaikata Arabhya ekonaviMzati paryantaM parISahAH sambhavantIti pratipAdayitumAha-'ekkammi jIve jugavaM egAdi jAva egRNavIsA parIsahA' iti / ekasmin kasmiMzvijjIve yugapata ekadA ekAdi yAvat ekonaviMzatiH, tatra -kadAcit pacidekAtmani ekadA kSutpipAsAdiSu kazcidekA parISahaH, kadAcide. kadA kvacidekAtmani dvau parISahau, kadAcitkvacidekAtmani trayaH parISahA, ityavaM rItyA yAvat kadAcitkvacidekadaikAtmanyaikonaviMzatiH parISahAH sammavantIti bhAvaH kintu ekadaikAni zItoSNaparISahau samakaM na sambhavataH, tayo paraspara matyantaviruddhatvAt evaM caryA zayyA niSadyAsu dvau parISahau, avaziSTAH saptadaza haiM ki eka AtmA meM, eka hI kAla meM eka se lekara adhika se adhika unnIsa parISaha taka pAye jA sakate haiM__eka jIva meM eka sAtha eka se lekara unnIsa parISaha taka ho sakate haiN| arthAt kisI AtmA meM kisI samaya kSudhA Adi vAIsa parIpahoM meM se koI eka hI parISaha hotA hai, kadAcit do parISaha hote haiM, kadAcit tIna eka sAtha ho jAte haiM, isI prakAra kabhI kahIM kisI AtmA meM adhika se adhika unnIsa parISaha taka honA saMbhava hai| eka hI kAla meM eka hI jIva meM zIta aura uSNa donoM parISaha sAtha-sAtha nahIM hote, kyoMki ye donoM paraspara meM atyanta virodhI haiN| isI prakAra caryA, zayyA aura niSadyA parISahoM meM se bhI koI eka parISaha kA hI saMbhava hai, tInoM kA saMbava nahIM, haiM kyoMki ye bhI paraspara virodhI haiN| isa prakAra zIta aura uSNa meM se koI eka tathA caryA, eka AtmAmAM, eka ja samayamAM, ekathI laIne vadhAremAM vadhAre 19 ogahAsa parISaha sudhI jovAmAM Ave che. eka jIvamAM eka sAthe ekathI laie ogaNIza parISaha sudhI heI zake che athaoNt kaI AtmAmAM kaI samaye sudhA Adi bAvIza parISahomAMthI kaI eka ja parISaha hoya che, kadAcit be parISaha hoya che, kadAcit traNa eka sAthe thaI jAya che, AvI rIte kayAreka keI AtmAmAM adhikathI adhika gaNIza parISaha sudhI hoI zake che. eka ja kALamAM, eka ja jIvamAM zIta ane uSNa baMne parISaha sAthesAthe hatAM nathI, kAraNa ke e baMne parasparamAM atyanta virodhI che. AvI ja rIte caryA, zayyA ane niSadyA paraSomAMthI kaI eka parISaha ja hoI zake che, traNe nahIM, kAraNa ke e paNa paraspara virodhI che. A rIte zIta ane uSNumAMthI kaI eka tathA caryA niSadyA ane zayyA parISahamAMthI koI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastra parISahAzca kSutpipAsAdaya ekadA ekAtmani sambhavantIti ekata Arabhyaikonavizati paryantaM vikalpAH sambhavanti / tatra-kasyacidAtmana ekadA kazcidekA parISahaH, kasyacidAtmana ekadA dvau parISahau, kAcadAtmana ekadA trayaH parISahAH, kasyacidAtmanaH ekacatvAraH, ityevaM tAvat-yAvadekonaviMzatiH parISahAH kasya cidAtmana ekadA'virodhAt saM nAyante / zItoSNaparISahayoH zakhyA niSadhA caryA parISahANAJca parasparaviruddhatvAt nai kade kAtmano viMzatiH ekaviMzatiH dvAviMzativardhAparISahAH sambhavanti / tatra zItoSNayorasahA'sthAnalakSaNo virodhaH parasparaparihAreNaiva tayoH sthitiH sambhavati, evam zayyA niSadyA caryANAmekasya parI. niSadyA aura zayyA parISaha meM se koI eka parISaha hotA hai| zeSa jo sattaraha parISaha haiM ve sabhI eka jIva meM eka sAtha ho sakate haiN| isa prakAra kula unnIsa parISaha eka sAtha eka jIva meM honA saMbhava haiN| kisI AtmA meM kisI samaya eka hI parISaha pAyA jAtA hai, kisI meM eka sAtha do ho sakate hai, kisI meM tIna aura kisI meM cAra kA saMbhava hai| isa prakAra unnIsa parISaha taka eka sAtha eka AtmA meM ho sakate haiN| vIsa, ikkIsa yA vAIso parISaha kisI AtmA meM eka sAtha nahIM ho sakate / isakA karaNa pahale hI batalAyA jA cukA hai ki zIna aura uSNa meM se eka tathA zayyA niSayA aura caryA meM se koI eka hI paroSaha hotA hai| isa prakAra vAIsa meM se tIna parISaha kama ho jAte haiN| zIna aura uSNa meM sahAnavasthAna kA (eka sAtha na raha sakanA) virodha hai| ve eka dUsare kA parihAra karake hI raha sakate haiN| eka jIvamAM eka sAthe thaI zake che. bAkInA je sAra parISahe che te badhA ja eka jIvamAM ekI sAthe hoI zake che, A rIte kula ogaNIsa parISaha ekI sAthe, eka jIvamAM saMbhavI zake che. ke AtmAmAM kaI samaye eka ja parISaha jovAmAM Ave che, koImAM ekI sAthe be heI zake che, keImAM traNa ane kaImAM cAra saMbhavI zake che. A rIte ogaNIsa parISaha sudhI ekI sAthe eka AtmAmAM hoI zake che. vIsa, ekavIsa agara bAvIsa-bAvIsa parISaha keI AtmAmAM ekI sAthe hoI zakatAM nathI, enuM kAraNa pahelAM ja batAvI devAmAM AvyuM che ke zIta ane uoNamAMthI eka tathA zayyA, niSadyA ane caryAmAMthI kaI eka ja parISaha hoya che. A rIte bAvIsamAMthI traNa parISaha e chAM thaI jAya che. zIta uSyamAM sahAnavasthAna (ekI sAthe na rahI zakavuM) virAdha che. teo ekabIjAne parihAra karIne ja rahI zake che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 16 pakasminjIve katiparoSahasaMbhavaH 257 pahasya sambhave dvayorabhAvaH zayyAparISahe sati niSayA caparISaDayorasadabhAvA, niSadyAparISahe sati zayyA caryA parISahayorabhAvaH, caryAparISahe sati tu zathyA niSadyAparISahayorasadbhAva eva tiSThati, ataeva trayANAM varjanaM kRtam / athaiva pakSA'jJAnaparISahayorapi sahA'navasthAnalakSaNavirodhAt tayorekasyaiva parISahasya ekAtmani ekadA sambhava iti cen 3 ucyate zrutajJAnA'pekSayA prajJAparISahasyA, 'vadhijJAnA'pekSayA cA'jJAnaparISahasya ekadaikAtmani sambhavena virodho nA'sti / tathA ca kSutpipAsAdInAM dvAviMzatiparISahANAM madhye ekAdayo yAvad A ekonaviMzatiH parISahA yugapadezAtmani bhajanIyAH, natu kadAcid ekAtmani viMzatiH ekaviMzatiH dvAviMzatiLa, uktayukteH // 16 // isI prakAra zarA, niSadyA aura caryA meM se kisI eka kA sad bhAva hone para do kA abhAva hotA hai / agara zayyAparISaha hogA to niSayA aura caryA parISaha nahIM hoMge, niSadyA parISaha ke hone para zayyA aura caryA parISaha nahIM ho sakate aura caryA parISaha ke hone para zayyA aura niSadhA parISaha nahIM ho skte| zaMkA-prajJA aura ajJAna parISaha meM bhI sahA'navasthAna kA virodha hai, ataeva ina donoM meM se bhI eka AtmA meM eka sAtha eka hI parISaha honA caahie| samAdhAna--prajJAparISaha zrutrajJAna kI apekSA se hai aura ajJAna parISaha avadhijJAna kI apekSA se / ataeva ina donoM meM pArasparika virodha nahIM hai aura jaba virodha nahIM hai to donoM eka sAtha ho sakate haiN| isa prakAra vAIsa parISahoM meM se eka se lekara unnIsa parISaha - A rIte zayA, niSadyA ane caryAmAMthI koI ekane sadUbhAva hovAthI baMnene abhAva thaI jAya che. agara zayyA parISaha haze te niSadyA ane carthI parISaha hoI zake nahIM ane jyAre carcAparISaha hoya tyAre zamyA ane niSadyA parISaha hoI zakatA nathI. zaMkA-prajJA ane ajJAna parISahamAM sahAnavasthAna ne virodha che AthI baMnemAMthI paNa eka AtmAmAM ekI sAthe eka ja parISaha he joIe. samAdhAna-prajJAparISaha sujJAnanI apekSAthI che ane ajJAnaparISaha avadhijJAnanI apekSAthI AthI A baMnemAM pArasparika virodha nathI ane jo virodha nathI te baMne ekI sAthe heI zake che, A rIte bAvIsa parISahomAMthI ekathI laIne ogaNIsa parISaha sudhI zrI tatvArtha sUtra 2
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre pUrvamahArambha mahAparigrahAdayo nAraka tiryaGmanuSyAyuSA mAtratraH pratipAditaH tatra svabhAvamAdatvena manuSyAyuSa Asravo bhavatIti tadAsravanivAraNArthaM vratAdi paripAlanIyam yadvA ete dvAviMzatiH parISadA vratezveva bhavantItyato'tra vratAdhikAramAha vratazca samyaktva mantareNa na sambhavatIti pUrvaM samyaktvasvarUpamAha mUlam - jiNa vayaNasaddahaNaM // 17 // 248 chAyA - jinavacanazraddhAnaM samyaktvam / 17 mUlam - hiMsAIhiMto viraIvayaM // 18 // taka eka AtmA meM eka sAtha bhajanIya haiN| eka hI AtmA meM eka hI kAla meM bIsa, ikkIsa athavA bAIsa parISaha saMbhava nahIM hai| isa citra meM yukti pahale kahI jA cukI hai // 16 // pahale mahAraMbha mahAparigraha Adi narakAyu, tiryacAyu aura manughAyu ke kAraNoM kA pratipAdana kiyA gayA thA, vahAM yaha nirUpaNa kiyA gayA thA ki svabhAva ko mRdutA se manuSdhAyu kA Asrava hotA hai / ina AyuoM ke Asrava ko rokane ke liye vratoM kA pAlana karanA cAhiye / athavA vratoM ke sadbhAva meM hI yaha parISaha hote haiM / ataeva vratoM kA adhikAra kahate haiM / kintu samyaktva ke vrata nahIM ho sakate isa kAraNa sarvaprathana sAsvAdana kA svarUpa batalAte haiM 'jiNavayaNa saddahaNaM sammantaM // 17 // sUtrArtha -- jina vacanoM kA zraddhAn (zraddhAkaranA) sampavatva hai // 17 // eka AtmAmAM ekI sAthe hAI zake che eka ja AtmAmAM, eka ja kALamAM vIsa, ekavIsa athavA khAvIsa parISahu hAI zaratAM nathI A viSayamamAM yukti agAu kahevAmAM AvI gai che. 165 A pahelAM mArala, mahAparigraha Adi narakAyu, tiryaMcAyu ane manuSyAyunA kAraNeAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM hatu, tyAM e pazu nirUpaNu karavAmAM AvyuM hatuM ke svabhAvanI mRdutAthI manuSyAyune Asrava thAya che. A yuenA Ayane rokavA mATe tenu anuSThAna karavu joie athavA trAnA sadUbhAvamAM ja A parISaha hAya che AthI tenA adhikAra hIe chIe parantu samyakttva vagara vrata thaI zake nahI' mAthI saCprathama samyakttvanuM svarUpa batAvIe chIe bhUlam - jiNavayaNasaraNaM sammattaM // 17 // sUtrAtha -jinavacanAmAM zraddhA rAkhavI samya che. 1aa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 71.18-24 viratyadivratanirUpaNam 259 chAyA-hiMsAdibhyo virati vratam / 18 / mUlam-taM savao desao mahaM-aNUya // 19 // chAyA-tat sarvato dezato, bhahada-Nu ca / 19 malam-savvao aNagArassa, te paMca desao agArissa te bArasa // 20 // chAyA-sarvato'nagArasya, tAni pazca, dezato'gAriNaH tAni dvAdaza / 20 mUlam - tAiM bArasa, aNuvvaya-guNavvaya-sikkhAvaya bheyaa||21|| chAyA-tAni dvAdaza 'bratAni' aNuvrata-guNavrata-zikSAvrata bhedAt / 21 'hiMsAI hiMto viraI vaya // 18 // sUtrArtha--hiMsA Adi pApoM se nivRtta honA vrata kahalAtA hai // 18 // 'taM sacao desao mahaM-aNUtha' / / 19 / / sUtrArtha-virati do prakAra kI hai-sarva virati aura dezavirati / sarvavirati ko mahAvata kahate haiM, dezavirati ko aNuvrata kahate hai // 19 // 'savvao aNagArasta, te paMca, desamo AgArissa, te bArasa' / sUtrArtha--sarvavirati anagAra-sAdhu ke hote haiN| vaha pAMca haiN| dezavirati rUpa bana gRhastha zrAvaka ke hote haiM / ve bAraha haiM // 20 // 'tAI bArasa aNuvvaya, guNavyaya-sikkhAvaya bhegA // 21 // sUtrArtha--aNuvrata, guNavata aura zikSAbA ke bheda se zrAvaka ke vrata vAraha prakAra kA haiM // 21 // mUlam-hiMsAIhito viraI vayaM 18 sUtrArtha-hiMsA Adi pApothI nivRtta thavuM vrata kahevAya che. 18 mUlam-taM savvaoM desao mahaM-aNUya 19 sUtrArtha-virati be prakAranI che-sarvavirati ane dezavirati sarvaviratine mahAvrata kahe che, dezaviratine aNuvrata kahe che. nA mUlamU- savva o aNagArarasa, te paMca, desao Agarissa, te bArasa // 20 // sUvAtha-sarvavirati aNagAra sAdhune hoya che te pAMca che. dezavirati rUpa vrata grahastha zrAvakane hoya che. te bAra hoya che. rabA mUlam-tAI bArasa, aNuvvavaya, guNavva-sikUkhAvayabheyA // 21 // sUtrArtha--aNuvrata, guNavrata ane zikSAvratanA bhedathI zrAvakanA vrata bAra prakAranA che. 21 ta0 32 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre mUlam - tattha aNuvvayAiM paMca, thUla - hiMsA - musAvAyateNikka- mehuNa - pariggahaviramaNa bhaiyA // 22 // chAyA - tatrANuvratAni paJca sthUlahiMsA rupAvAda-stainya maithuna- parigrahavira maNabhedAt ||22|| mUlam - guNavvayAI tinni, disivyaya-uvabhogaparibhogaparimANa aNadudaMDa viramaNabheyA // 23 // chAyA - guNavratAni trINi, digvato-pabhogaparibhogaparimANAnarthadaNDaviramaNabhedAt // 23 // mUlam - sikkhAvayAI posa hovavAsa - atihisaMvibhAgabheyA ||24|| cattAri, sAmAiya- desAvagAsiya 'tastha aNuvvayAI paMca dhUla hiMsA musAvAya-teNika mehuNa-parigahaviramaNabheyA // 22 // sUtrArtha -- aNuvrata pAMca haiM - (1) sthUla hiMsAviramaNa (2) sthUla mRSAvAdaviramaNa (3) sthUla steyaviramaNa (4) sthUla maithuna viramaNa aura sthUla parigraha viramaNa // 22 // 'guNacayAI tinni, disivyaya uvabhogaparibhogaparimANaaNDa daMDaviramaNabheyA // 23 // sUtrArtha -- guNavrata tIna haiM-dizAtrata, upabhoga paribhoga parimANa aura anarthadaNDa viramaNa || 23 || 'sikkhAbayAI cattAri, sAmAiya- desAvagAsiya-posahodavAsa atihisaMvibhAga bheyA ||24|| mUlamU- tattha aNuvvayAI paMca thUla - hiMsA - musAvAya-teNikka- mehuNaparigRhaviramaNayA ||22|| sUtrArtha - Ayukta yAMya che - (1) sthUNaDisA virabha (2) sthUNabhUSAvAha vizbhaya (3) sthUNasteya viramaNa (4) sthUlamaithuna viramANu bhane (4) sthuunnparigraha viramaNu. ArA mUlam - guNavvayAI tinni, disivvaya-uvabhoga paribhoga parimANa aNadudaMDa viramaNabheyA 23 sUtrArtha-guNavrata anainDa viramaNa, ArA traNa che-dizAtrata, uvabhega paribhAga paramANu ane mUlam - sikkhAvayAI cattArI, sAmAiya- desAvagAsiya-posahovavAsa atihisaMvibhAgabheyA 24 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 su. 25 hiMsAsvarUpanirUpaNam chAyA - zikSAvratAni catvAri, sAmAyika- dezAvakAzika- pauSadhopavAsA-tithi saMvibhAga bhedAt // 24 mUlam - pamattajogA pANAivAyo hiMsA // 25 // 251 chAyA - pramattayogAt - prANAtipAto hiMsA 25 tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvat - mahArambha mahAparigrahAdayo nAraka-tiryamanuSyAyuSA mAtratro bhavatIti pratipAditam, tatra mahArambha mahAparigrahAda hiMsAsari bhAvinIti hiMsAsvarUpamAha - 'pamattajoga' ityAdi / pramattayogAtprANAtipAtohiMsA, tatra mamattayogAt pramAdyati iti pramattaH pramAdapariNata AtmA, pramAdava - kaSAyanimittaka AtmapariNAmaH / kaSAyatvaM vA pramAdaH kaSAyANAM mamAdahetutvAt sUtrArtha - - zikSAvanacAra haiM-sAmAyika, dezAvakAzika pauSadhopa vAsa aura atithi saMvibhAga ||24|| 'pamatta jogA pANAivAyA hiMsA' ||25|| sUtrArtha --pramAda yukta yoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai ||25|| tatvArthadIpikA --pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki mahAraMbha aura mahAparigraha Adi narakAyu, tiryavAyu aura manuSyAyu ke Asava haiN| mahAraMbha aura mahAparigraha Adi meM hiMsA avazya hotI hai, ataeva hiMsA kA svarUpa kahate haiM pramatta yoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai / pramAda se yukta AtmA pramatta kahalAtA hai / kaSAya ke nimitta se hone vAlA AtmA kA pariNAmavizeSa pramAda kahA jAtA hai / athavA kaSAya hI sUtrArtha - zikSAvrata yAra hai - sAmAyika, dezAvAziGa, pauSadhopavAsa bhane atithisa'vibhAga. // 4 // mUlam - pamatta jogA pANAivAyA hiMsA ||25|| sUtrA-pramAdayukta yAgathI prANAne atipAta karavA huM'sA che, A2pA tattvAtha dIpikA pahelA pratipAdana karavAmAM Avyu` hatu` ke mahAra bha mane mahAparigraha Adi nakAyu tiyacAyu ane manuSyAyunA Asrava che. mahAra'bha ane mahAparigraDu AdimAM hiMsA avazya hoya che AthI ame hi'sAnuM svarUpa kahIe chIe pramatta ceAgathI prANAnA atipAta karavA hiMsA che, pramAdathI yukta AtmA pramatta kahevAya che. kaSAyanA nimittathI thanArA AtmAnA pariNAma vizeSane pramAda kahevAmAM Ave che, athavA kaSAya ja pramAda kAraNa ke te zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 tatvArthasUtre tadvAn pramattaH kathyate / yadvA-indriyANAM pracAramavadhAryA'parAmRzyA 'vicAryApravatamAna AtmA pramattaH / yadvA pravRddha kaSAyodaya pratiSTaH prANAtipAtasya hetuSu sthito'pi yo'hiMsAyAM zAThayena kapaTena, dambhena yatnaM vidhatte natu paramArthena sa pramatta ucyate ! athavA nimnokta paJca prabhAdopetatvAtpamattaH, paJca pramAdA yathA majjaM visayakasAyA-niddAvikahAya paMcamI bhnniyaa| ee paMca pamAyA jIvaM pADe ti saMsAre // 1 // mayaM viSayakaSAyAH nidrAvikathA ca paJcamI bhnnitaa| ete pazca pramAdA: jIvaM pAtayanti saMsAre // 1 // iti pramattasyA''tmanA yogaH manovAkkAyakriyArUpaH pramattayogAta indriyAdInAM dazaprANAnAM yathAsambhavamatipAto vyaparopaNaM viyojanaM hiMsA // 25 // pramAda hai, kyoMki vaha pramAda kA kAraNa hai| jo pramAda vAlA ho vaha yA vinA viveka ke-anasamajhe, anasoce pravRtti karane vAlA AtmA pramatta hai| athavA jisake tIvra kaSAya kA udaya ho aura jo hiMsA ke kAraNoM meM sthita hokara bhI dhUrtatA, kapaTa yA daMbha se yatanA karatA ho, pAramArthika rUpa se nahIM, use pramatta kahate haiN| athavA jo pAMca prakAra ke pramAdA se yukta ho vaha pramatta kahalAtA hai| pAMca pramAda isa prakAra haiM___'madya, indriyoM ke viSaya, krodhAdi kaSAya, nidrA aura vikathA, ye pAMca pramAda jIva ko saMsAra meM arthAt janma-maraNa ke cakra meM girAne vAle haiN| pramatta AtmA kA yoga arthAt mana vacana kAya kA vyApAra pramatta. yoga kahalAtA hai| pramatta yoga se indriya dasa prANoM kA yathA-saMbhava viyoga karanA hiMsA hai // 25 // pramAdanuM kAraNa che. je pramAdI hoya che athavA viveka vagara, vagara samayevagara vicAryuM pravRtti karanAra AtmA pramatta che athavA jene tIvra kaSAyane udaya thAya temaja je hiMsAnA kAraNemAM sthita thaIne paNa dhUrtatA kapaTa athavA daMbhathI yatanA karatA hoya, pAramArthika rUpathI nahI tene pramatta kahe che athavA je pAMca prakAranA pramAdethI yukta hoya te pramatta kahevAya che. pAMca pramAda A pramANe che dArU IndriyanA viSaya, krodhAdi kaSAya, nidrA ane vikathA, A pAMca pramAda jIvane saMsAramAM arthAt janma-maraNanA cakAvAmAM pADanArA kahyAM che. pramatta AtmAne cAga arthAt mana vacana kAyAne vyApAra pramattayoga kahevAya che. pramattagathI Indriya Adi daza prANene yathAsaMbhava viyega karavA hiMsA che. rapA zrI tatvArtha sUtra 2
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 7. 25 hiMsAsvarUpanirUpaNam 253 tattvArthaniyuktiH-pUrvamUtre mahArambhamahAparigrahAdayo nAraka tithaMGmanuSyA. yuSAmAsravo bhavatIti pratipAditam,mahArambha mahAparigrahAdau hiMsA'vazyambhAvinIti hiMsAsvarUpamAha-'pamatta jogA pANAivAyo hiMsA' iti / pramattayogAt madyaviSayAdibhiH paJcamiH pramAdaiH pramAdyatIti pramattaH AtmA,tatra-pramAdAH paJca,yathA 'majjaM visayakasAyA niddAvikahAya paMcamI bhnniyaa| ee paMca pamAyA jIvaM pADe ti saMsAre // 1 // 'madya viSayakaSAyA nidrA vikathA ca paJcamI bhaNitA / ete paJca pramAdA jIvaM pAtayanti saMsAre // 1 // iti, tatra madhaM zIdhvAdikaM prasiddhaM tacca-pramAdahetutvAnmadhaM pramAdaH 1 viSayAH pazca sparzanAdi paJcandriyajanyatvAt 5 kaSAyA krodhAdayazcatvAraH 4 nidrA, nidrA nidrAdi____tatvArthaniyukti--pUrva sUtra meM batalAyA gayA thA ki mahAraMbha, mahA. parigraha Adi zabda se paJcendriya vadha, madyamAMsa kA sevana karanA nAraka, tiryaMca aura manuSyagati Adi ke kAraNa haiM, mahAraMbha aura mahAparigraha Adi meM himA kA honA anivArya hai, isa kAraNa yahAM hisA kA svarUpa kahate haiM pramattayoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai| pramattayoga arthAt madya viSaya Adi pAMca pramAdoM se yukta AtmA ke vyApAra se prANoM kA jo viyoga hotA hai, use hiMsA kahate haiM / pramAda pAMca haiM, yathA 'maya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA, ye pAMca pramAda jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAte haiM // 1 // sIdhu Adi madirA ko madya kahate haiM / vaha loka meM prasiddha hai / madya 1 tavArthaniyukita-pUrvasUtramAM batAvavAmAM AvyuM hatuM ke mahAraMbha, mahAparigraha Adi zabdathI paMcendriyavadha, dArU mAMsanuM sevana karavuM-nAraka, tiryaMca ane manuSyagati AdinAM kAraNa che. mahAraMbha ane mahAparigraha AdimAM hiMsAnuM devuM anivArya che, AthI ahIM hiMsAnuM svarUpa kahIe chIe pramatta yogathI prANene viyega kara hiMsA che. pramoga arthAta dArU viSaya Adi pAMca pramAdothI yukta AtmAnA vyApArathI prANene je viga thAya che tene hiMsA kahe che. pramAda pAMca che jevAM ke madha viSaya, kaSAya, nidrA ane vikathA, A pAMca pramAda jIvane saMsAramAM paribhramaNa karAvanArA che. nA sIdhu Adi dArUne magha kahe che je lekamAM prasiddha kahela che. pazana. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 tasvArtha sUtre bhedAtpaJcavidhA 5 vikathA strI, bhakta, deza, rAjabhedAccaturvidhA4 ityevamekonavizati bheda bhinnAH pramAdAH pazca, tadvArako rAgadveSA tatpariNata AtmA pramatta ucyate, pramattasya yogo vyApArazceSTA, pramattasyAtmanaH kaSAyAdiceSTA, tasmAta pramattayogAta pramattavyApAreNa prANAtipAtaH mANavyaparopaNaM hiMsA pramattayogamAsAdya mAgAtipAtaM kunniAtmA hisAM niSpAdayati / mANAH pazcendriyANi mano. vAkAyAH prANA'pAna mAyuzceti daza vidhAH dravyapariNAmalakSaNaH pRthivyAdiko pramAda kA kAraNa hone se pramAda kahA hai| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra indriyoM ke viSaya sparza Adi pAMca haiN| krodha Adi kaSAya cAra haiM / nidrA pAMca prakAra kI hai-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnadhi / strI kathA bhktkthaa,| (bhojanakathA) dezakathA aura rAjakathA ke bheda se vikathA ke cAra bheda haiN| isa prakAra pramAda ke unnIsa bheda haiN| inake kAraNa AtmA meM rAga-dveSa kI utpatti hotI hai| jo AsmA pramAda yukta hotA hai vaha pramatta kahalAtA hai| pramatta ke yoga arthAt vyApAra yA ceSTA ko pramattayoga kahate haiN| pramatta AtmA kI ceSTA se prANoM kA viyoga honA hiMsA hai / pramattayoga ko prApta hokara prANAtipAta karatA huA AsmA hiMsA ko utpanna karatA hai| prANa dasa hai-pAMca indriyAM, mana, vacana, kAya prANApAna aura Ayu, ye dravya prANa kahalAte hai aura pRthvIkAya Adi meM yathA yogya rUpa se pAye jAte haiM, arthAt ekendriyoM meM cAra, dvIndriya meM chaha, rasanA ghA zuM, cakSu ane zretra IndriyanA viSaya sparza Adi pAMca che. koI mAhi pAya yA2 cha. nidrA pAMya 42nI che-nidrA, nidrAnidrA, prayA, pracalA pracalA ane tyAnadhi strIkathA, bhattakathA (bhajana saMbaMdhI kathA) dezathI ane rAja kathAnA bhedathI vikathAnA cAra bheda che. A rIte pramAdanA ogaNIsa bheda che. AnA kAraNe AtmAmAM rAgadveSanI utpatti thAya che. je Ama pramAdayukta hoya che te pramata kahevAya che. pramattanA cuMga athata vyApAra athavA ceSTAne pramattayoga kahe che. pramatta AtmAnI ceSTAthI mANene viga tha hiMsA che. pramattayogane prApta thaIne prANAtipAta karato thakI AtmA hiMsAne utpanna kare che. prANa daza che-pAMca Indriye, mana, vacana, kAyA, prANu pAna ane Ayu A dravyaprANa kahevAya che ane pRthvikIya AdimAM yathAyoga rUpathI jovAmAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 25 hiMsAsvarUpanirUpaNam 255 kAyeSu yathAyogya matrasthitA steSA matipAto vyaparopaNam apanayana mAtmano viyojanaM pRthakaraNaM hiMsA / uktazca - 'cendriyANi 5 trividhaM balaJca 3 ucchvAsa nizvAsa 1 madhAnyadAyuH / prANadazaite bhagavadbhiruktA steSAM viyogIkaraNantu hiMsA || 1 || " athavA yayA''tmapariNatikriyayA prANavyaparopaNaM bhavati sA kriyA vartR samavetA hiMsA ucyate, tatra-pramatta evaM hiMsako bhavati nA'pramattaH / sa khalupramatta Apta puruSoktAgamanirapekSo dUrIkRtA''rghasUtropadezaH svacchandatayA prabhAvita kAyAdivRttiH ajJAnapUrNaH pANiprANA'paharaNamavazyaGkaroti / sA khalu hiMsA driya meM sAta, caturindriya meM ATha, asaMjJI paMcendriya meM nau aura saMjJI paMcendriya meM dasa prANa hote haiN| kahA bhI hai 'pAMca indriyAM tIna bala (manobala, vacanabala, kAgabala), ucchravAsa nizvAsa aura Ayu, ye dasa prANa bhagavAn ne kahe haiM / inameM se kisI kA bhI viyoga karanA hiMsA hai' // 1 // athavA AtmA ke jisa pariNAma (adhyavasAya) se prANoM kA vyaparopaNa hotA hai. use himA kahate haiM / yaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki pramatta jIva hI hiMsaka hotA hai, jo pramAda se rahita hai vaha hiMsaka nahIM hotA / pramAdI puruSa Apta janoM dvArA praNIta Agama kI paravAha nahIM karatA, RSi praNIta Agama se pratikUla vyavahAra karatA hai, kAya Adi kA svacchanda rUpa se vyApAra karatA hai evaM ajJAna se paripUrNa hotA hai / vaha avazya hI prANiyoM ke prANoM kA praNAza karatA hai| Ave che, arthAt ekendriyAmAM cAra,dvIndriyAmAM cha, taiindriyamAM sAta caturindriyamAM ATha, asa'nI paMcendriyamAM nava ane sattI pacendriyamAM daza prANa hoya che kahyu' paNa che pAMca indriyA, traNa khaLa (maneAkhala, vacana khaLa kAyakhala) dAsa nizvAsa ane Ayu A daza prANa, bhagavAne kahyA che. AmAMthI kAine pazu viyeAga karavA hiMsA che. !! athavA AtmAnA je pariNAma (ayavasAya)thI prANeAnA nAza thAya che tene hiIMsA kahe che. e vAta dhyAnamAM rAkhavA ceAgya che te pramatta jItra ja hiM'saka hAya che, je pramAdathI rahita che te hiMsaka hAtA nathI. pramAdI purUSa Aptajane dvArA praNIta AgamanI paravA karatA nathI, RSipraNIta AgamathI pratikULa vyavahAra kare che, kAyA Adi svacchanda rUpathI vyApAra kare che ane ajJAnathI paripUrNa hoya che. te khamita prANIonA prANAnA vinAza kare che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 tattvArthasUtre dvividhA, dravyabhAvabhedAt / tatra dravyataH mANinAM prANavyaparopaNaM bhAvata Atmano malina pariNAmaH / tatra prANAtipAtaviratasya sopayogaM viharato muneryA pAdanyAsena prANirakSA pravRttasyApi kazcit prANimANavya paropaNarUpA hiMsA bhavet sA bhA vahiMsA, sthAhi krodhAdi kaSAyAdi pramAdAdhInasya vyAdharayA''kRSTacAparaya dravyahiMsA, na tu bhAvata: iti / yarapunaH bhAvataH prANAtipAto bhavati sA bhAvahiMsA, tathA hi-krodhAdi kaSAyAdi pramAdAdhInasya vyAdhasyAkRSTacApasya bANaviSayavatinaM hariNa muddizya prakSiptabANasya bANapatanakAlAtmAgeva taddezA dapaste hariNe'zuddhacittatvAdeva prANAtipAtA'karaNe'pi dravyato'pi naSTepi hiMsA do prakAra kI hai-dravyAhimA aura bhArahiMsA / prANI ke prANoM kA viyoga karanA dravyahiMsA hai aura AtmA kA malina pariNAma honA bhAvahiMsA hai| jo muni pANAtipAta se nivRtta ho cukA hai, yatanA pUrvaka vicaraNa kara rahA hai aura jIvoM kI rakSA meM sAvadhAnI varta rahA hai, usake pAMva rakhane se yadi kisI jIva kA ghAta ho jAya to vaha kevala dravya hiMsA hai, bhAvahiMsA nahIM / adhyavasAyapUrvaka jo prANAtipAta kiyA jAtA hai, vaha bhAvahimA hai / koI vyAdha krodha Adi kaSAya ke adhIna ho rahA hai, usane hiraNa ko mArane ke lie vANa khIMcA aura use choDA, magara isa bIca hiraNa eka sthAna se dUsare sthAna para calA gayA aura use vANa nahIM laga paayaa| isa prakAra prANAtipAta to nahIM hubhA-dravyaprANoM kA vyaparopaNa nahIM huA, aura isa kAraNa dravyahiMsA nahIM huI, phira bhI vyAdha kA citta azuddha hiMsA be prakAranI che-dravyahiMsA ane bhAvahiMsA prANinA prANane viyega karo dravyahiMsA che ane AtmAnuM malIna pariNAma hovuM bhAvahiMsA che. je muni prANAtipAtathI nivRtta thaI gayA che, yatanApUrvaka vicaraNa karI rahyA hoya ane jIvonI rakSAmAM sAvadhAnIvALA rahe che, temanA paga mukavAthI kaI jIvane ghAta thaI jAya to te kevaLa dravyahiMsA che, bhAvahiMsA nahIM. adhyavasAyapUrvaka je prANAtipAta karavAmAM Ave che te bhAvahiMsA che. keI zikArI krodha Adi kaSAyane tAbe thaI rahyo hoya, teNe haraNane mAravA mATe zarasaMdhAna karyuM hoya ane bANa choDayuM hoya paraMtu A daramyAna haraNa eka jagAethI anya sthaLe doDI gayuM ane peluM bANa tene vAgyuM na hoya te paNa A rIte prANAtipAta na thaye dravyaprANanuM vyaparopaNa thayuM nahIM ane AthI dravyahiMsA thaI nahI tema chatAM zikArInuM citta azuddha arthAt hiMsAmaya hovAthI tene hiMsAnuM pApa te zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 sU. 26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNama prANini lagatyeva hisA bANavikSepakasya, hiMsatvarUpeNA-mapariNatisattvAt svakRta sukRti dRDhA yukakarmazeSAt mRgasya tasthAnAtpalAne, svaprayAse vipha lospi hantuzcattaM ghAtakameva bhavati, manasaH kliSTatvAt / evaM tasyA'vizuddhamAnasya jighAMsoruktAnta prANiprANasamudAyasthale bhAvato hiMsA, yadyetAdRza paristhitI mRgatriyate tadA tatromAbhyAM dvAbhyAmapi dravyamAbhyAM samuditAbhyAM mavet / tatastasya pramattayogAt prANAtipAtarUpA hiMsA bhavatItibhAvaH // 25 // mUlam - accAbhihANaM musAvAo ||36|| chAyA - 'asatyA'bhidhAnaM mRSAvAdaH ||26| tatvArthadIpikA -- pUrva tAvat prapattayogA sprANAdipAtalakSaNaM hiMsA svarUpaM prANAtipAtAdivinivRtti dakSagavratavirodhitayA pratipAditam sampati-tadviro arthAt hiMsAmaya hone se use hiMsA kA pApa lagatA hI hai / vyAdha kI AtmA kI pariNati hiMsArUpa hai, ataeva Ayu kA pragADha bandha hone se hiraNa usa jagaha se bhAga gayA aura vyAdha kA prayAsa saphala nahIM huA, phira bhI usakA citta to hiMsaka hI hai / kadAcit vyAdha ke dvArA choDA huA bAga lakSya para laga jAya aura mRga kA vadha ho jAya to aisI paristhiti meM dravya aura bhAva - donoM prakAra kI hiMsA hotI hai / isa prakAra pramattayoga se usa vyAdha ko prANAtipAna rUpa hiMsA hotI hai // 25 // 257 'asaccAbhihANaM musAvAo / ' sUtrArtha -asatya kahanA mRSAvAda hai ||23|| tatvArthadIpikA - pahale pramattayoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai, isa prakAra hiMsA ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo lAge ja che. zikArInA AtmanI pariNati hiMsarUpa che, AthI AyuSyanu pragADha andhana hAvAthI haraNa te sthaLethI nAsI gayuM ane zikArIneA prayatna saphaLa thayA nahI' te pazu tenu* citta teA ha'saka ja che. kadAcit zikArI dvArA cheDAyelu tIra lakSya para vAgI jAya ane haraNanA vadha thai jAya-AvI paristhitimAM dravya ane bhAva-ne prakAranI hiMsA thAya che. A rIte pramatta cegathI te zikArInI prANAtipAta rUpa hAMsa haeNya che. 2pA 'asaccAbhihANaM musAvAyo / sUtrA -amatya kahevuM mRSAvAda che. ra6 tattvAtha dIpikA --A pahelA pramatta yAgathI pANe nA atipAta karavA hiMsA che, A rIte hiMsAnA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM Avyu, je ta0 33 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArtha sUtra dhitayA kramamAptasya dvitIyasya mRSAvAdasyA'nRtasya svarUpaM nirUpayitumAha= 'asaccAbhihANaM musAbAo' iti / asatyA'bhidhAnam -sacchandaspa prazaMsA. rUpo'rthaH na sad-asada aprazastam, asadhuktam asatyam anRtam, RtaM satyam, na Rtam anutam prAzastyarahitaM pramattayogAd yadabhidhAnaM vacanaM sa mRSAvAda ucyate / tathA ca-asato'pazastasya vidyamAnArthasthA'vidyamAnasya vA pANipIDA. kArakasya vacanasya yadabhidhAna-kathanaM tadanArUpo mRSAvAdaH, pramattayogAdyaducyate tada nRtaM bhavati / evaJca-yad hiMsAtmakaM vacanaM tadanRtamiti bodhyam yad-vacanaM karNakarkazaM karNazUla prAyaM hRdayaniSThuraM manaH pIDAkaraM vimalApamArya viruddha palApakalpaM viruddhavacanaM pANivadha vandhanAdi janakaM vairakArakaM kalahAdikaram ustrAsaprANAtipAta viramaNa vrata kA virodhI hai, aba dUsare banavirodhI mRSAbAda rUpa asatya kA svarUpa kahate haiM asatya bhASaNa karanA mRSAvAda kahalAtA hai| 'satza na kA prazaMsA rUpa artha hai / jo 'sat' na ho vaha 'asat' arthAt aprazasta / 'asat' se jo yukta ho use asatya kahate haiM arthAt anRta / Rta kA artha hai satya, jo Rna na ho so anta arthAt prazastatA se rahita / pramattayoga se asatya kahanA mRSAvAda hai / isa prakAra aprazasta vacana kA tathA vidyamAnArthaka yA avidyamAnArthaka pIDAkArI vacana kA kathana karanA mRSAvAda hai| tAtparya yaha hai ki jo vacana hiMsAtmaka hai yaha asatya hai / jo vacana kAnoM ko kaThora lagatA hai, kAnoM meM kAMTe kI taraha cumatA hai, hRdaya ko niSThura pratIta hotA hai, mana meM piidd| upajAtA hai jo vilApa jaisA hai-viruddha pralApa jaisA hai, viruddha hai, prANI prANAtipAta viramaNavratanuM virodhI che. have bIjA vratavirodhI mRSAvAda rUpa asatyanuM svarUpa kahIe chIe asatya bhASaNa karavuM mRSAvAda kahevAya che. "sat ' zabdane prazaMsA rU5 artha che. je "tuM" na hoya te "asa" arthAt aprazasta asathI je yukta hoya tene asatya kahe che arthAt amRta tane artha che satya, zata na deya te amRta arthAta prazastatAthI rahita pramatta cogathI asatya kahevuM mRSAvAda che. A rIte aprazasta vacananuM kathana karavuM mRSAvAda che. tAtparya e che ke je vacana hiMsAtmaka che te asatya che. je vacana kAne karkaza lAge che, manamAM kAMTAnI jema khuMce che, hRdayane niSphara bhAse che, manamAM duHkha upajAve che, je vilApa jevuM che-virUddha pralApa jevuM che, virUddha che, prANInA vadha athavA badhanane pitA che, vairavRttivALuM che, kalaha zrI tatvArtha sUtra 2
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNam 259 karam AcAryopAdhyAya guvadhavajJAkaraM bhavati, tatsarvamatRna mucyate / anRtasya vivakSA'pi anRtavacanopAyacintanamapi pramatta yogAdanRtaM bodhyam ||26|| tasvArthaniyuktiH- pUrva mUtre - hiMsAdi viravilakSaNatrataghaTakatayopAttAnAM hiMsA'nRtaste yamaithunaparigrahANAM madhye prathamaM hiMsAyAH svarUpaM nirUpitam, samprati kramaprAptasya dvitIyasya mRSAvAdasya svarUpaM nirUpayitumAha-'asaccAmihANaM musAvAo' iti / asatyAbhidhAnam - pramattayogAt asadabhidhAnam, sacchandaH prazaMsAvAcI sataH prazastasya bhAvaH satyam na satyam -asatyam, apazastam abhidhAnaM vavanaM mRSAvAda ucyate, abhidhAnazabdo bhAvasAdhanaH- karaNasAdhano vA bodhyaH / tathA ca pramattaH kAyavAGmanoyogayaidasadabhidhAnaM prayuGke, tadanRtake vadha yA bandhana kA janaka hai, baira kAraka hai, kalaha Adi ko utpanna karatA hai, trasotpAdaka hai, AcArya upAdhyAya athavA guru Adi kI avajJA karane vAlA hotA hai, vaha saba anuna kahalAtA hai / anRta bhASaNa kI icchA karanA aura anRna bolane kA upAya socanA bhI pramattayoga ke kAraNa anna hI hai, aisA samajhanA cAhie ||26| svArthaniyukti - hiMsA virati Adi vanoM ke virodhI hiMsA, asatya, steya, maithuna aura parigraha meM se hiMsA kA svarUpa pahale kahA jA cukA hai| aba kramamApta dUsare mRSAvAda kA svarUpa kahate haiM pramAda ke yoga se asatya bhASaNa karanA mRSAvAda hai| sat zabda prazaMsAvAcaka hai / sat arthAt prazasta kA bhAva satya kahalAtA hai / jo satya na ho vaha asatya yA aprazasta, aisA vacana mRSAvAda hai / 'abhidhAna' zabda bhAvasAdhana athavA karaNasAdhana samajhanA vagerene utpanna kare che, trAsepAdaka che, AcAya upAdhyAya athavA gurU vagerenI avajJA karanAra hoya che. A badhuM amRta kahevAya che. atRta bhASagunI icchA karavI temaja anaMta khelavAne upAya zeAdhave e paNa pramatta. coganA kAraNe amRta ja che, ema samajavu. joie. ra6|| tattvAthaniyukti--hi sAviti smAdi tAnA virodhI hi'sA, asatya, steya, maithuna parigrahamAMthI hiMsAnuM svarUpa pahelA kahevAi thayu' che have kRmaprApta bIjA mRSAvAdanu svarUpa kahIe chIe pramAdanA yAgathI asatya bhASaNa karavuM mRSAvAda che. sat zabda prazasAvAcaka che. sat arthAt prazastanA bhAva satya kahevAya che. je satya nathI te asatya athavA aprazasta, AvuM vacana mRSAvAdI che. abhidhAna' zabda bhAvasAdhana athavA raNusAdhana samajavA joi e. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tasvArthasUtre mucyate, tadevA'nRtaM mRSAvAda ucyate, mRgAvadanaM-mRSAvAdaH, abhidhAnaM vacanaM vAgyoga viSayaH, abhiniviSTacetasaH pramanasyAtmanaH karturabhimetapratipAdane sAdhakatamatvAt, kAyena kara-caraNanayanoSThAdhavayakriyAbhiralIkAbhiH paraM pratArayati vAcA'pya sad bravIti manasA'pi paricintayati yad evaM khalu para vaJcanIyaH iti / tathA cA''mapuruSa paNItAgame ninditaM niSAddhaMvA yadabhidhAnaM tat-asadabhidhAnaM khalu-mRSAvAda iti phalitam / taccA'patyAbhidhAnaM dvividham, bhUtantiH abhUtodbhAvanazca / tatra bhUtasya vidhamAnasya vastuno niyo'palApo bhUtaniha:, yathA-'nAsti AtmA' 'nAsti paralokaH' ityAdi / atra vidyamAnasyevAtmanaH zubhA'zupakarmaNAM phalacAhie abhiprAya yaha hai ki pramAdayukta puruSa kAyayoga vacanayoga aura manoyoga se jo asat vacanoM kA prayoga karatA hai, vaha anta kaha lAtA hai| anUna ko mRSAvAda bhI kahate haiN| jisa ke citta meM Aveza utpanna huA hai aisA pramAdI puruSa apane iSTa abhiprAya ko vyakta karane ke lie agara hAthoM pairoM netroM evaM hoThoM Adi avayavoM kI mithyA ceSTAoM dvArA dUsare ko ThagatA hai, vacana se asatya bhASaNa karatA hai, mana se bhI aisA hI socA hai ki dUsare ko kaise ThagA jAya, yaha saba asatya hai / phalita yaha huA ki nindita yA niSiddha vacana asadabhidhAna yA mRSAvAda kahalAtA hai| mRSAvAda do prakAra kA hai-bhUnanihUnava aura abhUtodbhAvana / jo vastu vidhamAna hai usakA apalApa karanA bhUnani enava hai, jaise-AtmA nahIM hai, paraloka nahIM hai, ityAdi kahanA / koI-koI zubha aura azubha sArAMza e che ke pramAdayukta purUSa kAga vacanaga ane manogathI je asata vacanathI prayoga kare che te amRta kahevAya che. anutane mRSAvAda paNa kahe che. jenA cittamAM Aveza utpanna thaye hoya e pramAdI purUSa pitAne gamatA abhiprAyane vyakta karavA mATe athavA hAtha, paga, AMkhe ane hoTha Adi athenI mithyA ceSTAo dvArA bIjane chetare che, vacanathI asatya bhASaNa kare che, manathI paNa evuM ja vicAre che ke bIjAne kevI rIte chetarI zakAya, A badhuM asatya che. phalita e thayuM ke nindrita athavA niSiddha vacana asada bhidhAna athavA mRSAvAda kahevAya che. mRSAvAda be prakAranA che-bhUtanihUnava ane abhUte dubhAvana je vastu vidhamAna che tene alApa kare bhUtanihUnava che, jema ke- AtmA nathI, paraloka nathI vagere kahevuM. koI kaMI zubha ane azubha karmonA phaLa bhega. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 5.26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNam 261 moktuH anubhavituH smaraNakatrtuzca nAstitva kecanA'jJAnamohamugdhAH janAH kalpayanti / evaM jIvAnAM sva-svakRta karmAnusArega sukhaduHkhaniyAmatayA puNya pAparUpadharmA'dharmayorapi AptAgamapamANasidvamastitvaM kecana nAstikA mohAnA'numanyante / evam abhUtasya sadasadbhAvamatiSedhasyodbhAvana mabhUtodbhAvanaM bodhyam abhUrasthA'vidyamAnasya vA asadvastu svarUpasyod bhavanam abhUtodbhAvana mucyate / tathAhi-yathA'vasthitA''tmasadabhAvanam asaMkhyeya pradezaparimANam pudagala cayopacayatAratampa prayuktazarIra vizezAzrayavazAt saGkoca vikAsazAlinaM rUpa-rasagandhasparzarahitam anekavidhakriyAyukta tiraskRtyA'bhUnamevArama tacca karmoM kA phala bhogane vAle aura smaraNa karane vAle AtmA kA, jo vAstava meM vidyamAna hai, niSedha karate haiN| aise loga ajJAna aura moha ke kAraNa mUDha haiN| jIvoM ko apane-apane kiye karma ke anumAra jo sukha yA duHkha prApta hotA hai, usake niyAmaka dharma-adharma haiM jinheM puNya aura pApa kahate haiM / ye donoM tatva Apta praNIta Agama se siddha haiN| phira bhI koI-koI nAstika ajJAna ke kAraNa unakA astitva svIkAra nahIM karate / yaha bhUta nihUnaya asatya hai| isI prakAra jo vastu nahIM hai, usakA sadbhAva kahanA abhUnodabhAvana asatya samajhanA caahie| abhUna arthAt avidyamAna vastu ko mUta yA vidyamAna kahanA abhUnodUbhAvana hai| jaise koI-koI ajJAnI asaMkhyAtapradezI, pudgaloM ke caya-upacaya kI taratamatA ke anumAra nirmita zarIra meM rahane ke kAraNa saMkoca vikAsazIla, rUpa-rasa-gaMdha thanArA ane smaraNa karanArA AtmA no je hakIkatamAM vidyamAna che. niSedha kare che. AvA leke ajJAna ane mehanA kAraNe mUDha che. jIvone potapotAnA karelA karma anusAra je sukha athavA duHkha prApta thAya che tenA niyAmaka dharma-adharma che jemane puNya ane pApa kahe che. A baMne tara AyapraNIta AgamathI prAmANita che tema chatAM kaI-kaI nAstika ajJAnanA kAraNe temanuM astitva svIkAratA nathI. A bhUtahUiva asatya che. AvI ja rIte je vastu che ja nahIM tene radubhAva kahe e abhUtadubhAvana asatya samajavuM joIe. abhUta arthAt avidyamAna vastune bhUta athavA vidyamAna kahevuM abhUte dubhAvana che jevI rIte ke I-koI ajJa nI asaMkhyAtapradezI, pudgalenA caya-upacayanI taratamatA anusAra nirmita zarIramAM rahevAnA kAraNe saMkeca vikAsazIla rUpa-rasa-gaMdha-sparza rahita zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 tattvArthasUtre samudabhAvayanti kecana jJAninaH yathA zyAmAkataNDula pramANamAtro'yamAtmA vartate zuSTha parvamAtro'ramAtmA, sUryasadazavarNaH, niSkriya ityAdi / niSkriyatvaJcA'':manaH sarvagatatvena nibhutvAt gamanAgamanavIkSaNabhojanAdi kriyAyAH kAyavAGmanaH karaNajanitAyA amAvamavagantavyam, tadapyasad darzanam Atmano vibhutve pramANAbhAvena sarvagatatvA'sambhavAta sarvagatasyAtmanaH sarvatra sarvopalabdhiprasanazca atha yauvopabhogopalabdhyadhiSThAnaM zarIraM vidyate tatraivopalabdhiH syAnnA'nyatra sparza se rahita aura aneka prakAra kI kriyAoM se yukta AtmA ko svIkAra na karake abhUta Atmatatva kA kathana karate haiN| jaise-koI kahate haiM ki AsmA zyAmAka (sAmA) ke cAvala ke barAbara hai, koI kahate haiM aMgUThe ke parva ke barAbara hai, sUrya ke samAna varNavAlA hai, kriyA. hIna hai / kriyAhIna hone kA kAraNa AtmA kI vibhunA arthAt vyApa. katA hai| vyApaka hone ke kAraNa AtmA meM gamana, Agamana, avalokana, bhojana Adi kriyAoM kA-jo mana vacana aura kAya se utpanna hotI haiM, abhAva hai| aisA kahanA satya nahIM hai, kyoM ki AtmA ke vyApaka hone meM koI pramANa nahIM hai, ataeva usakA vyApaka honA asaMbhava hai| agara AtmA sarvavyApaka hotI to usakI sarvatra upalabdhi honI cAhie / agara kahA jAya ki sukha duHkha ke upabhoga kA Ayatana zarIra jahAM vidyamAna hotA hai, vahIM AtmA kI upalabdhi hotI hai, jahAM zarIra nahIM hotA vahAM AtmA kI bhI upalabdhi nahIM hoto isakA ane aneka prakAranI kriyAthI yukta AtmAne svIkAra nahIM karIne abhUta AtmatatvanuM kathana kare che. jema ke-keI kahe che ke AmAM zyAmAka (sAmA)nA cokhA jevuM che, keI kahe che-aMgUThAnA Teca barAbara che, sUryanA jevA varNavALo che, kriya hIna che. kriyAhIna hevAnuM kAraNa AtmAnI vibhutA arthAtu vyApakatA che. vyApaka hovAne lIdhe, AmA mAM gamana, Agamana, avalokana, bhejana Adi kriyAone je mana vacana ane kAyAthI utpanna thAya che-abhAva che e pramANe kahevuM satya nathI kAraNa ke AmAnA vyApaka hevA mATenuM kaI pramANa nathI mATe tenuM vyApaka hevuM zakya nathI. je AmA sarvavyApI hota te badhe ja tenI upalabdhi paNa hevI joIe agara ema kahI zakAya ke sukhaduHkhanA upabheganuM Ayatana zarIra jyAM vidyamAna hoya che tyAM ja AtmAnI upalapi hoya che. jyAM zarI2 na hoya tyAM AtmA paNa na hoI zake. Anu samAdhAna e che ke anyatra paNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNam 263 tadabhAvAt / iti cet ! atrocyate anyatrA'pi bahUnAM zarIrANAM sammavAt / atha svadharmA'dharmarUpA'dRSTotpAditazarIrAvacchedenaivopabhogopalabdhiH syAt na tathAvidhA'nyazarIrAvacchedeneti ce! n#vam, Atmano niSkriyAvena tathAvidha kalpanA'sambhavAt / niSkrayasyAtmanastAceva dharmA'dhauM nijI vartete iti vaktuma zakyasvAda, niSkriyasya saMsAramukti tyAga prAptyupAyA'nuSThAnA sambhavAt niSkri. yatva mAtmano na kathamapi yuktaM sambhavati eca mAtmanaH kSavinazvaratva vijJAna. mAtratodabhAvanaM rUpAdi pazcaskandhamAtratodabhAvana manirvacanIyatvobhAvanazca sarvamanRtam, eva mantiraMca gAvo'zvaM bravIti 'azvazca gAM bravIti' acaurazca samAdhAna yaha hai ki anyatra bhI bahuta-se zarIra saMbhava haiM / kadAcit kaho ki apane hI dharma-adharma rUpa adRSTa se utpanna hue zarIra ke andara hI sukha-duHkha kA upabhoga hotA hai, dUsare ke zarIra meM dUsarI AtmA upabhoga nahIM karatI, kintu aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki niSkriya hone ke kAraNa AsmA meM upabhoga kriyA ghaTita nahIM ho sktii| isake atirikta AtmA jaba vyApaka hai to amuka dharmaadharma nijI haiM, amuka nahIM, isa prakAra kA vyavahAra ho hI nahIM sakatA / kriyAzUdha AtmA mukti kI prApti Adi ke lie anuSThAna bhI nahIM kara sakatI / isa prakAra AtmA ko niSkriya mAnanA kisI bhI prakAra saMgata nahIM hai| isI prakAra AtmA ko kSaNa vinazvara mAnanA, vijJAna mAtra kahanA athavA rUpa Adi pAMca skaMdha rUpa kahanA yA ekAntataH anirvacanIya mAnanA, yaha saba asatya hai / isI prakAra anya vastuoM ke viSaya meM ghaNuM zarIra hoI zake. kadAcita kahI zakAya ke pitAnA ja dharma-adharma rUpa adaSTathI utpanna thayelA zarIranI andara ja sukhadu:khane upabhe ga thAya che bIjAnA zarIramAM bIje AtmA upabhega karatuM nathI paraMtu Ama kahevuM paNa yogya nathI kAraNa ke niSkrIya hovAnA kAraNe AtmAmAM upabhega kiyA ghaTita thaI zakatI nathI. A sivAya AtmA je vyApaka che te amuka dharmaadharma pitAnA che, amuka nahIM, e jAtane vyavahAra thaI zakato ja nathI. kriyAzUnya AtmA muktinI prApti Adi mATe anuSThAna paNa karI zako nathI. AvI rIte AtmAne niSkrIya mAnave kaI paNa rIte susaMgata nathI. AvI ja rIte AtmAne kSaNabhaMgura mAne, vijJAna mAtra kahe, athavA rUpa Adi pAMca skaMdha rUpa kahe. athavA ekAntataH anirvacanIya mAna, A badhuM asatya che. A ja rIte anyatra vastuonA viSayamAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 -- eesmamerpreWEEver y on e tattvAryasUtra cauraM brIti, evaM hiMsAyukta pAruSya paizunya zAThaya dambhalakapaTAdiyuktazca vacanaM satyamapi gahitameva, sA'dyatvAt, uktaM dazavaikAlike 7 adhyayane 2 uddezake 'jA ya saccA avttvyaa-scc| mosAya jA musaa| 'jAya buddhehi NAiNNA-Na taM bhAhijapaNNavaM ||1||iti / 'yAca satyA avaktavyA satyA mRSA ca yA mRSA / yA ca budairanAcIrNA nainA bhASeta prajJAvAn // 1 // iti anyadapyuktam -'yadrAgarogavadvAkyaM tatpadanyatra vatete / sAvayaM vApi yatsatyaM tatsarvamanRtaM viduH // 1 // evamanyatrA'pyuktam bhannamasavacanaM sthAccaturvidhamasacca jinvraidRssttm| sadbhUta pratiSedho'sadbhUnodabhAvanaM ca tathA // 1 // iti asatya samajha lenA cAhie, jaise-gAya ko azva kahanA, azva ko gAya kahanA, acora ko cora kahanA aadi| isI prakAra jo vacana hiMsA se yukta hai, kaThora hai, paizunya, zaThatA, dama, chala kapaTa Adi se yukta hai, yaha satya hone para bhI gati hai, kyoMki vaha sAvadha hai| dazakAlika sUtra ke mAta veM adhyayana meM kahA haiM-'vivekavAn zramaNa aisI bhASA kA prayoga na kare jo satya hone para bhI bolane ke yogya na ho jo satyamRSA (saccI-jhUThImizra bhASA ho, mRSA ho yA jJAnI janoM ne jilakA AcaraNa na kiyA ho // 1 // anyatra bhI bhI kahA hai-'jo vacana rAgarUpI roga se yakta ho, jo tatva se dUra arthAta vAstavikatA se rahita ho athavA sAvadha ho usa saba ko jJAnI puruSa asatya kahate haiN| // asatya samajI levuM joIe jema ke gAyane ghoDo kahe, gheDAne gAya kahevI, ce 2 na hoya tene cora kahe vagere. AvI ja rIte je vacana sAthI yuta the, 44.2 cha, paizunya, za11, ma cha-458thI marecha te vacana satya hovA chatAM paNa vajaya che kAraNa ke te sAvadya che. dazavaikA lika sUtranA sAtamAM adhyayana mAM kahyuM che vivekavAna zramaNa evI bhASAno prayoga na kare je satya hoya te paNa belavA mATe egya na hoya, je satyAmRSA (sAcI-juThI mizrabhASA) hAya, mRSA heya athavA jJAnI purUe jenuM AcaraNa na karyuM hoya. zA anyatra paNa kahyuM che-je vacana rAgarUpI rogathI yukata haya, je tathI dUra arthAt vAstavikatA vagaranuM hoya athavA sAvadya hoya te badhAne jJAnI asatya kahe che." 1 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7sU. 26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNam 269 ___ yathA 'nAsti ghaTaH' iti, zazazaGgamarita' iti. gativacanam asat sato. 'pivA'nyathAvAcanaM yatsyAt. garhitamuraghAtAdi anyacca gaurazva iti vacanaM ceti, sarvamanRtavacanam, tasmAt pramattayogAdasadabhidhAnaM mRzAmAda iti vyavasthi. tam / taccA'padabhidhAnarUpama nataM saMkSepeNa catuH sthAnasaMgrahotaM sarva dravyaviSaya mavaseyam, dravyANi ca lokAlokAracchinnAni bodhyAni, kAlaH khalu-rAtrindiya lakSaNaH, bhAvato rAga-dveSa-mohaparigata AtmA bhavati // 13 / 26 mUlam-adiNNAdANaM teNikaM // 27 // chAyA--'adattAdAnaM steyam 27 / dasare sthala meM bhI kahA hai-'asat vacana anUna kahalAtA hai| jinendra bhagavAn ne asat vacana cAra prakAra ke kahe haiM, jina meM se sadbhUta kA pratiSedha aura asadbhUta kA udabhAvana bhI hai // 1 // jaise ghaTa nahIM hai kharagoza kA sIMga hai aadi| garhita vacana asat hotA hai athavA sat ko bhI anyathA kahanA garhita hai / isa prakAra ke saba vacana anta haiN| isase yaha siddha huA ki pramattayoga se asat bhASaNa karanA mRSAvAda kahalAtA hai| asatyabhASaNa saMkSepa se cAra prakAra kA hai aura sabhI dravya usake viSaya hote hai / dravya lokAlokAvacchinna haiM, kAla rAtri divasa rUpa hai, rAga, dveSa aura moharUpa meM pariNata AtmA samajhanA cAhie // 26 // 'adiNNAdANaM teNikka / sUtrArtha-adattAdAna steya kahalAtA hai // 27 // bIje paNa AvuM ja kahyuM che.-asat vacana amRta kahevAya che jinendra bhagavAne asat vacana cAra prakAranA kahelA che, jemAMthI saddabhUtane pratiSedha ane asabhUtanuM udubhAvana paNa che." nA dA.ta. dhaDo nathI. sasalAnuM zIMgaDuM che. vagere gati vacana asat kahevAya che athavA sane paNa anyathA kahevuM varjaya che A prakAranA badhAM vacana amRta che. A uparathI e sAbita thayuM ke pramattagathI asat bhASaNa karavuM mRSAvAda kahevAya che. asatya bhASaNa saMkSepathI cAra prakAranA che ane badhAM ja dravya enA viSaya hoya che. dravya leka lekAvAchina che. kAlarAtri-divasa rUpa che, bhAvathI rAmadeSa bhane moDa 35mA pazita bhAtmA sabhA me. // 26 // 'adiNNAdANaM teNika sAtha-mahAna rateya rAya che. // 27 // ta034 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ w omensen 266 tattvArthasse tattvArthadIpikA-pUrva tAvat prANAtipAtA'nRtasteyamaithunaparigraheSu paJcamu anateSu prANAtipAtA'na tasvarUpaM savizadaM nirUpitam sampati kramaprApta steyaM patipAdayitumAha-'AdiNNAdANaM teNika' iti| adattAdAnam adattasya vastu svAminA'samarpitasya vastunA AdAnaM pramattayogAda grahaNaM steyaM-caurya mucyte| tathAca-yallokaH svIkRtaM sarvalokapravRttigocaraM yadvastu svAminA'dattaM tasya vastuno grahaNaM pramattayogAd jikSAvA, grahaNopAya paricintanaM vA steya mucyate tena-karma no karma grahaNasyA'nyenAdattasyA'pi steyatvaM na bhAti tadagrahaNe AtmapariNAmAdanyasya dAyakasthA'bhAvAt tribhunbhR| tayogyANuvargaNAnAmasvAmikatvAt tatra-steyavyavahAro na bhavati, tathA ca-dAnAdAne yatra sambhavata satra tatvArthadIpikA-hiMsA, asatya, steya, maithuna aura parigraha, ina pAMca avatoM meM se prANAtipAta aura anta kA vizada svarUpa batalAyA jA cukA hai| aba kramaprApta steya kA svarUpa kahate haiM pramAda ke yoga se svAmI ke dvArA apadatta vastu ko grahaNa karanA steya kahalAtA hai| isI ko adattAdAna yA caurya kahate haiN| jo logoM dvArA svIkRta ho, saba kI pravRtti kA gocara ho kintu jise usake svAmIne pradAna na kiyA ho, usa vastu ko pramAdayoga se grahaNa karanA, grahaNa karane kI icchA karanA athavA grahaNa karane ke upAya kA cintana karanA steya kahalAtA hai| ataeva dUsare ke dvArA adatta hone para bhI karmoM aura no karmoM kA grahaNa karanA steya nahIM kahalAtA, kyoMki AtmA ke pariNAma ke sivAya unakA koI dAtA nahIM hai| tIna loka meM bharI huI aNuoMkI vargaNAoM kA koI svAmI nahIM hai, ataH unake tattvArthadIpikA - hiMsA, asatya, ya, maithuna ane parigraha A pAMca avratamAMthI prANAtipAta ane avratanuM vizada svarUpa batAvavAmAM AvyuM che have kama prApta temanuM svarUpa kahIe chIe pramAdanA vegathI svAmI dvArA nahIM ApavAmAM AvelI vastune grahaNa karavI teya kahevAya che. Ane ja adattAdAna athavA caurya kahe che. je loko dvArA svIkRta haya, badhAnI pravRtinuM gocara hoya paraMtu jene tenA mAlike ApeluM na hoya, te vastune pramAdayogathI svIkAra karavo, svIkAravAnI IcchA karavI athavA svIkAravAne upAya vicAre teya kahevAya che AthI bIjA vaDe adatta hovA chatAM paNa karmo ane akarmonuM grahaNa karavuM teya kahevAtuM nathI kAraNa ke AtmAnA pariNAma sivAya temane kaI da te nathI. traNa lekamAM bharelA aNuonI vagaNaene kaI mAlika nathI AthI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 27 steyasvarUpanirUpaNam 267 steyavyavahAro bhavati, adattapadopAdAnasAmarthyAt athai ramapi-zramaNasya mikSogrAma nagarAdiSu gocarIgrahaNA) bhramaNakAle rathyAdvArAdi pravezAdadattAdAna prasaktiriti ceta ! atrocyate-sAmAnyenodghATitatvAt tatra pravezo'pyadattAdAnapasaGgo na bhavati tathAhi-ayaM bhikSuH pihitadvArAdiSu na pavizati, anudATitatvAt / yadvA-pramatta yogAdisyamyA'trApi sambandhAta pramatayogA dadattA''dAnasyaiva steyatvaM bhavati kevalaM rathyAdvArAdiSu pravizato bhikSoH pramattayogAbhAvenA'dattAdAnaprasaGgo na grahaNa meM corI kA vyavahAra nahIM hotaa| jahAM dene aura lene kA vyavahAra saMbhava ho vahIM steya kA vyavahAra hotA hai, kyoM ki sUtra meM 'adatta' pada kA prayoga kiyA gayA hai| zaMkA--anagAra bhikSu bhikSA ke lie grAma, nagara Adi meM bhramaNa karatA hai taba vaha mArga meM tathA dvAra Adi meM praveza karatA hai| use bhI adattAdAna kA doSa honA caahie| samAdhAna--mArga aura dvAra sabhI ke lie khule rahate haiM, ataH unakA upayoga karane meM adattAdAna kA prasaMga nahIM hotaa| hAM, sAdhu banda dvAra ko khola kara usake bhItara praveza nahIM karatA, kyoM ki vaha ughADA nahIM hotA athavA 'pramatta yogAt arthAt 'pramAda yukta puruSa ke yoga se' isa pada kA yahAM bhI adhyAhAra hotA hai / isakA tAtparya yaha huA ki pramattayoga se adatta kA AdAna hI steya hai, kevala galI yA dvAra meM praveza karane vAlA bhikSu pramattayoga vAlA nahIM hotA, ata temane grahaNa karavAmAM corIne vyavahAra thatuM nathI. jyAM Apa-le ne vyavahAra saMbhava hoya tyAM ja aiyane vyavahAra thAya che kAraNa ke sUtramAM adatta padane prayoga karavAmAM Avyo che. zaMkA-aNagAra bhikSA arthe gAma, nagara AdimAM bhramaNa kare che tyAre te rastAmAM thA dvAra AdimAM praveza kare che tene paNa adatta dAnane deSa lAga joI e. samAdhAna- rasto tathA dvAra badhAne mATe khullA hoya che, AthI temane upayoga karavAmAM adattAdAnane prasaMge upasthita thatuM nathI. eTaluM kharuM ke sAdhu baMdha dvArane ughADIne tenI aMdara praveza karatA nathI, kAraNa ke te GghAItu nathI. 5 / 'pramattayogAt' arthAt prabhA yuta 531nA gathI "A padane ahIM paNa adhyAhAra hoya che. AnuM tAtparya e thayuM ke pramattayegathI adattanuM AdAna e ja teya che, mAtra galI athavA dvAramAM praveza karanAre bhikSu pramattayAgavALe heta nathI, AthI tene adattA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ anmomment 268 tattvArthastre sambhavati, tathA ca-yatrA''tmanaH saMkleza pariNAmenA'dattagrahaNArtha pravRtti ratatraiva vAdyavastuno grahaNe'grahaNe vAsteyaM bhavatIti bhAvaH / adattazca-paJcavidhaM bhavati, devAdattam 1 gurvadattamR2 rAjAdattam 3 gAthAztyadattam 4 sAdharmyadattam5 // 26 // tattvArthaniyuktiH - pUrvabhUtre-hiMsAdi lakSaNa paJcAvateSu hiMsAmarUpa nirUpa NAnantaraM mRSAvAdasvarUpanirUpaNaM kRtam, sampatihi yathAkramaM rateyasvarUpaM nirUpayitumAha-'adiNNAdANaM teNikaM' iti / anAdAnam - adattasya svAminA 'vitIrNasya vastuna AdAna-pramattayogAdagrahaNaM steya mukhyate / tathA ca-dIyatesmayat tadattam, karmaNi ktA, karma ca ce nA'cetanaM 2stu karturIpsitatamaM bhavati, eca use adattAdAna kA prasaMga bhI nahIM hotaa| Azaya yaha hai ki jahAM AtmA kI saMkleza bhAva se adatta ko grahaNa karane meM pravRtti hotI hai, vahIM bAhya vastu kA grahaNa ho yA na ho, phira bhI steya kahalAtA hai / adatta pAMca prakAra kA hai-(1) devAdatta (2) guru pradatta (3) rAjAdatta (4) gAthApati-adatta aura (5) sAdharmika adatta // 27 // tatvArthaniyukti--hiMsA Adi pAMca vanoM meM se pahale hiMsA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, tadanantara mRSAvAda ke svarUpa kA kathana bhI kiyA gayA, aba kramaprApta steya ke svarUpa kA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM svAmI ke dvArA apradatta vastu kA pramattayoga se grahaNa karanA adattAdAna yA steya kahalAtA hai / jo diyA gayA ho vaha 'dasa' kahalAtA hai| yahAM karma ke artha meM 'kta' pratyaya huA hai / kartA ko jo dAnane prasaMga paNa AvatuM nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke jyAM AgaLa AtmAnI saMkalezabhAvathI malike nahIM ApelI varatu svIkAravAmAM pravRtti hoya che te ja bAhya vastunuM grahaNa thAya ke na thAya te paNa teya kahevAya cha. mahatta pAM5 5 / 2 / che--(1) vAhata (2) gu3mahatta (3) 206tta (4) sAyApati-mahatta mana (5) sApAbhi mahatta. // 27 // tavAthaniryukti-hiMsA Adi pAMca atramAMthI pahelA hiMsAnA varUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, tyAraba de mRSAvAdanA svarUpanuM kathana paNa karavAmAM AvyuM have kamaprApta temanA svarUpanuM nirUpaNa karavA mATe kahIe chIe mAlika dvArA apradatta vastunuM pramatta bhegathI grahaNa karavuM adattAdAna, athavA teya kahevAya che je ApavAmAM AvyuM hoya te "da" kahevAya che. ahIM karmanA arthamAM "kta" pratyaya thaye che, kartAne je karavA mATe priya heya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ SODE dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 27 steyasvarUpanirUpaNam 269 mameda mityevaM parigRhItaM vastu pazcarida gadimi yasmai-kasmaicid yaddIyate tahattamityucyate / yatpunarvastu devendrAdibhiH parigRhotameva natu-dattam, tasyA''dAnaM grahaNaM svecchayA dhAraNaM haThena-balAtkAreNa vA, samakSameva-auryeNa kA, tat-ste yam / yadyapi-devendrAbhiH parigRhItabhirdIpamAnamapi kizcit-zara hArapAnapAtra stro padhiSu-aneSaNIyAdikaM tIrthakRtA nA'nujJAta mAgame, tadaSi-steyamevA'vaseyam / evazvA'neSaNIyAdeH parigRhItasyApi parairdA nepi tadgrahaNe'dattAdAnavirahe'pisteya bhavatyeva, zAstreNA'neSaNIyAdeH pratiSiddhatvena zAstra patiSevasya balabasyAt tatpra karane ke lie iSTa ho vaha karma kahalAtA hai / 'yaha merI hai' isa rUpa meM grahaNa kI huI vastu deva Adi pAMca meM se kisI ke dvArA jisa kisI ko dI jAtI hai vaha datta kahalAtI hai| kintu jo vastu devendra Adi ke dvArA parigrahIta hai magara datta nahIM hai, usako grahaNa karanA, svecchA se dhAraNa karanA, haTha se yA balAtkAra se usake sAmane yA corI se le lenA steya hai| devendra Adi ke dvArA parigRhIta aura dI jAne vAlI bhI koI zayyA, AhAra, pAnI, pAtra vastra Adi upadhi aneSaNIya ho aura tIrthakara bhagavAn ne Agama meM usakI anumati na dI ho to use grahaNa karanA bhI steya hai / isa prakAra dUsare ke dvArA parigRhIta bhI aneSaNIya vastu agara vaha detA ho to adattAdAna na hone para bhI use grahaNa karanA steya hI samajhanA caahie| kyoM ki zAstra meM anevaNIya Adi ko grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai, te karma kahevAya che, "A mArI che. A svarUpe grahaNa karavAmAM AvelI vastu deva Adi pAMcamAMthI kaI vaDe je koIne ApavAmAM Ave che te datta kahevAya che. paraMtu je vastu devendra Adi dvArA parigRhIta che paNa datta nathI, teno havAlo le, svecchAthI dhAraNa karavuM, durAgraha athavA baLAtyArathI tenI sAme athavA cerIthI laI levuM e ya che. devendra Adi dvArA parigrahIta ane ApavAmAM AvatI hoya tevI zA bhojana, pANI, pAtra, vastra Adi upAdhi ane laNIya che ane tIrthakara bhagavAne AgamamAM tenI AjJA na ApI hoya te tene grahaNa karavuM e paNa teya che. A rIte bIjAnA dvArA parigrahIta paNa aSaNIya varatu je te Apa heya te-adattAdAna na hovA chatAM paNa tene grahaNa karavuM teya ja gaNAya. kAraNa ke zAstramAM aneSaNIya AdinuM grahaNa karavAno niSedha karavAmAM Avyo che. zAstrane te pratiSedha baLavAna che, AthI je zAstraniSiddha che tenuM rahaNa zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 tatvArtha sUtre tiSiddhasya grahaNe steyaM bhavatyeveti bhAvaH / zAstramapi jJAnAtmakam - AtmanaH pariNAmavizeSa eva so'pi - zAstrarUpa jJAnapariNAmavizeSaH pariNAmini - Atmani abhedenopacaryamANaH parazabdena grahItuM zakyo bhatrati tena ca zAstrarUpeNa pareNAtmanA dattatvAt tadgrahaNe'dattAdAnaM bhavatyeveti bhAvaH / eva manyakSaNe mahataghAti karmaNo bhagata upadezAt saJjAta mAvazrutapariNAmA gaNadhara pratyekabuddhasthavirA api aneSaNIyAdikaM pratiSedhayanti, taccA'dattAdAnaM caturvidham dravyakSetrakAla - 1 - mAvabhedAt / tatra - yadA tRNAderapi dravyasya paraiH parigRhItasyA'parigRhIsya vA'dattAdAnaM steyaM bhavati, tadA kisunAma vaktavyaM suvarNa-raznamarakatapadmarAga maNyAdeH AdAnantu gRhyazAstra kA vaha pratiSedha balavAn hai, ataeva zAstraniSiddha ke grahaNa meM steya hotA hai / zAstra bhI jJAnAtmaka hai AtmAkA pariNAmavizeSa hI hai / zAstrarUpa jJAnapariNAma kA pariNAmI AtmA se abheda kA upacAra kiyA jAtA hai, ataeva 'para' zabda se usakA grahaNa kiyA jAnA zakya hai / Azaya yaha huA ki zAstrarUpa para AtmA ke dvArA adatta ko grahaNa karanA adattAda na hI hai| ghAtiyA karmoM kA kSaya kara dene vAle bhagavAn ke upadeza se bhAvacana rUpa pariNAma jinameM utpanna huA hai, aise gaNadhara tathA pratyeka buddha sthavira bhI aneSaNIya Adi kA niSedha karate haiM / adattAdAna dravya, kSetra kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakArakA | jaba tRNa Adi jaise dravyoM kA bhI jinheM dusaroM ne grahaNa kara rakhA ho yA na kara rakhA ho binA diye grahaNa karanA steya hai, to svarNaratna, marakata aura padmaga maNi Adi kA to kahanA hI kyA hai, grahyamANa karavuM taiya che. zAstra paNa jJAnAtmaka che. AtmAnuM pariNAma vizeSa ja che, te zAstra rUpa jJAnapariNAmanu pariNAmI AtmAthI abhedane upacAra karavAmAM Ave che AthI 'para' zabdathI tenuM grahaNa karavuM zakaya che Azaya-sArAMza e thayA ke zastra rUpapara-AtmA dvArA adattane grahaNa karavuM' adattAdAna ja che. ghanaghAti karmanA kSaya karI nAkhanArA bhagavAnanA upadezathI bhAvazruta rUpa pariNAma jenAmAM utpanna thayu' che, evA gaNadhara tathA pratyeka buddha sthavira paNa aneSaNIya AdinA niSedha pharamAve che. adatta.dAta dravya, kSetra, kALa tathA bhAvanA bhedathI cAra prakAranA che. jyAre taNakhalA jevA draSyeAnA paNa ke jeneA khIjAoe grahaNa karI rAkhyA hAya athavA grahaNa karI rAkhyA na heAya, vagara Ape grahaNa karavA-steya che tA pachI suvaNu ratnamaNi ane padmarAga maNui vagerenI te vAta ja zuM karavI ? zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 28 maithunasvarUpanirUpaNam 271 mANa dhAryamANadravya viSayasvAt dravyaikadezaviSayamavase yam natu samastadravyaviSayam / grahaNadhAraNe punaH sAkSAt pudgala dravyasya zarIrANAzca, jIvAnAntu - pudgala dravyadvAreNaiva grahaNadhAraNe avagantavye, natu sAkSAditibhAvaH uktaJca praznavyAkaraNe 3 Asrave- 'adattaM teNikko' iti, adattaM stenakam / uktaJcA'nyatrApi - parairanatisRSTaM yat yacca zAstre vigarhitam / tatsarvaM na grahItavyaM dantavisphoTanAthapi 1 || 14 // iti // 27 // mUlam - abaMbhaceraM- mehuNaM // 28 // chAyA -- abrahma varyaM - maithunam - // 15 // 28 tasyArthadIpikA - pUrvasUtre - hiMsAdilakSaNenavateSu yathAkramaM hiMsAmRSAvAda aura dhAryamANa dravyoM kA hI AdAna hotA hai, ataeva use dravya ke ekadezaviSayaka hI samajhanA cAhie, samasta dravyaviSayaka nahIM samajhanA cAhie / bhAva yaha hai ki grahaNa aura dhAraNa sAkSAt rUpa se pudgaladravya aura zarIroM kA hotA hai, jIvoM kA jo grahaNa hotA hai vaha pudgaladravya ke dvArA hI hotA hai, sAkSAt rUpa se nahIM / praznavyAkaraNasUtra ke tIsare AsravadvAra meM kahA hai-adatta kA artha steya hai / anyatra bhI kahA hai- jo vastu dUsaroM dvArA pradAna na kI gaI ho aura jo zAstra meM vigarhita (niSiddha) ho, use grahaNa nahIM karanA cAhie, cAhe vaha dAMta khujalAne kA tinakA hI kyoM na ho // 27 // 'abhaveraM mehuNaM' // 28 // sUtrArtha - brahmacarya kA pAlana na karanA maithuna hai ||28|| brahmamANa ane dhAya mANu dhrUjye ja ApI zakAya che AthI tene dravyanA eka DhaviSayaka ja samajavA joie samasta dravya viSayaka samajavA joie nahI". bhASAtha e che ke grahaNa ane dhAraNa sAkSAt rUpathI pudgala dravya ane zarIrAnu hAya che, jIvAnu' je grahaNa thAya che te pudgala dravya dvArA ja thAya che, sAkSAt rUpathI nahI'. prana vyAkaraNa sUtranA trIjA AsavadvAramAM dhuM - 'mahatto artha steya thAya he.' anyatra paNa kahyuM temaja zAstramAM jenA che-je vastu khIjA dvArA ApavAmAM AvelI na haiya niSedha karyo hAya, tenuM vratuNu karavu joie nahI', pachI bhaTTene te dAMta kheAtavAnI saLI ja kema na hoya.' kA2NA 'abhaceraM mehuNaM' // 28 // sUtrArtha' - prAtharyatu' pAsUna na ukhu maithuna . // 28 // zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tattvArthaskhe nirUpaNAnantaraM steyasarUpaM prarUpitam, sambani-kama gataM caturtha maithunarUpavrataM prarUpayitumAha-'avaMbhace mehuNa' iti / abrahmavaryam-brahmacaryabhaGgaH ahiMsAdayo dharmA yasmin paripAlyamAne sati bRhanti-vRddhi prApnuvanti tadbrahma, tadabrahma caryate sevyate yena tadbrahmacaryam, na brahmacargam yasmin tad-abrahmacarya maithunaM vyapadizyate // 15 // // 28 // tattvArthaniyukti:--pUrva tAva-mANAtipAtAdilakSaNeSu paJcAvateSu kramazaH prANAtipAta-mAbAda steya svarUpANi nirUpitAni, sampati kramaprApta mathanasvarUpa prarUpayitupAha-'amaceraM mehuNe' iti / abrahmacaryama brahmavaryA bhAH, avidyamAnaM brahmayaM yatra tadabrahmacaryam / tatrA'saMkhyeyalokAkAza pradeza ___ tatvArthadIpikA--hiMsA Adi meM se pUrvasUtroM meM anukrama se hiMsA aura mRSAvAda ke nirUpaNa ke pazcAt steya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, aba cauthe maithuna avrata kI prarUpaNA karate haiM jisakA pAlana karane para ahiMsA Adi dharma vRddhi ko prApta hote haiM, vaha brahma kahalAtA hai| jisake dvArA brahma kA AcaraNa kiyA jAya vaha brahmacarya / jisa meM brahmacarya na ho vaha abrahmacarya arthAta maithuna kahA jAtA hai // 28 // tatvArthaniyukti--pahale prANAtipAta Adi abratoM meM se krama se hiMsA, mRSAvAda aura steya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kama prApta maithuna ke svarUpa kA prarUpaNa karate haiM brahmacarya ke abhAva ko abrahmacarya kahate haiM / AtmA lokAkAza ke asaMkhyAta pradezoM ke barAbara hone se bRhat-ghaDA hai, ataeva use tatvArthadIpikA-hiMsA Adi atramAMthI pUrvasUtramAM anukramathI hiMsA, ane mRSAvAdanA nirUpaNa pachI temanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM A yuM. have cothA maithuna avratanI prarU paNa karIe chIe jenuM pAlana karavAthI ahiMsA Adi dharma vRddhine prApta thAya che te brahma kahevAya che. jenA vaDe brahmanuM AcaraNa karavAmAM Ave te brahmacarya jemAM brahmacarya na hoya te abrahmacaryo athar maithuna kahevAya che. 28 tatvArthaniyaMti-pahelA prANAtipAta Adi pAMca agratomAMthI kamathI hiMsA, mRSAvAda ane temanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta maithunanA svarUpanuM prarUpaNa karIe chIe brahmacaryanA abhAvane abrahmacarya kahe che. amA kAkAzanA asaMkhyAta pradezanI barAbara hovAthI buData vizALa che, AthI tene brahma kahe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 28 maithunasvarUpanirUpaNam 273 parimANa gRhatvAdAtmA brahma sa eva caraNaM carya brahma AtmanaH sevanam Atmani maraNaparyantaM na syAdi viSayam, bahirmukhacittavRttitvaM brahmavarya sute / tasmAtkRtakAritAnumatisahitaiH kAyavAGkanoyogaiH sarvathA kAminI viSayaiH parihAro brahmacaryam saMvRtendriyadvAratvAt Atmanyeva vRttitvAt pratiSThitatvAcca, tadviparItamabrahmavaryam / tacca vivekino vivekavala' dupazAntarAgAdi rajomalAH sarvathA khalu parityajantIti naH / uktazca paznavyAkaraNe 4 AsravadvAre 'abaMbha mehuNaM' iti, abrahma maithunamiti ||15|| ||28|| mUlam - mucchApariggaho // 29 // chAyA - 'mUrcchA parigrahaH // 29 // brahma kahate haiM, usakA caraNa arthAt sevana karanA brahmacarya hai / mRtyuparyanta strI Adi kA sevana na karanA, citta kI bahirmukha vRtti na honA brahmacarya hai / ataeva kRta, kArita aura anumodana, ina tInoM karaNoM sahita mana vacana kAyayoga se kAminIviSaya kA tyAga karanA brahmacarya kahalAtA hai| usase indriya dvAra kA saMvaraNa AtmA meM hI vRtti hotI hai aura pratiSThita hotA hai / jo brahmacarya se viparIta ho vaha abrahmacarya / jo puruSa vivekazAlI haiM aura viveka ke bala se jinake rAga Adi vikAra upazAnna ho cuke haiM, ve abrahmacarya kA sarvathA hI tyAga kara dete haiM / praznavyAkaraNasUtra ke cauthe Asrava dvAra meM kahA hai- abrahmacarya maithuna kahalAnA hai ||28|| 'mucchA pariggaho' // 29 // sUtrArtha -- mUrchAbhAva parigraha hai / / 29 / / che, tevuM caraNa arthAt sevana karavuM brahmacarya' che. mRtyu sudhI strI dinu sevana na karavuM, cittanI bahirmukha vRtti na hovI brahmacaya che, AthI kRta, kArita ane anumeina e trazu kAraNe sahi1 mana, vacana ane kAryAnA cAMgathI-kAminI viSayane tyAga karave brahmacaya' kahevAya che. enAthI indriya dvAranu saMvara thAya che, AtmAmAM ja vRtti thAya che, temaja pratiSThita thAya che, je prAcaya thI viparIta che te abrahmacaya je purUSa vivazALI che ane vivekanA maLathI jenA rAga vagere vikAra zAnta thaI gayA che, te abrahmacayanA sarvothA ja tyAga karI de che. praznavyAkaraNa sUtranA cothA AsavadvAramAM kahyuM che-abrahmaya maithuna kahevAya che. 28aa 'mucchA pariho' // 27 // sUtra --mUrchAbhAva parigraha che. rA ta0 35 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha satre tatvArthadIpikA - pUrva sUtre hiMsAdilakSaNapaJcavidhAvateSu yathAkramaM hiMsA'vratamaithunasvarUpaM nirUpitam, sammati paJcamaM parigrahasvarUpamatrataM prarUpayitumAha'mucchA pariggaho' iti mamedamiti mamatAlakSaNA rAgAdi mano'bhilASarUpA aarti gomahiSagajAztramaNiratnAdInAM cetanA'cetanAnAM rAgAdInAm upadhInAzca saMrakSaNA'jaina saMskAdilakSaNA mamasvarUpA''yuktiH abhiSvaGgaH parigraha ucyate / tathA ca zAstramaryAdokta dharmopakaraNA'tirikta vastuni mamatvamapi mUrcchA rUpaH parigrahaH / uktazca bAla grantha vihInA - daridramanujAH svapApataH santi / punarabhyantara saGga tyAgI lokeSu durlabho jIvaH | 1 || ivi tatvArthadIpikA --hiMsA Adi pAMca avratoM meM se pahale anukrama se hiMsA, asatya, steya aura maithuna ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, aba pAMcaveM avata parigraha ke svarUpa kA prarUpaNa karate haiM mUrchA parigraha hai, arthAt 'yaha merA hai' isa prakAra mamatA jisakA lakSaNa hai, jo mana kI abhilASA rUpa hai, gAya, bhaiMsa, bakarI, azva maNi aura ratna Adi cetana evaM acetana padArthoM kA, rAgAdi kA tathA upadhiyoM kA saMrakSaNa, arjana aura saMskAra Adi jisakA lakSaNa hai, aisI mamatA rUpa Asakti yA vRddhi ko parigraha kahate haiM, isa prakAra zAstrokta dharmopakaraNoM ke sivAya dusarI vastuoM kA saMgraha karanA mUcrchA hai| zAstrokta vastuoM meM bhI yadi mamatva ho to vaha bhI mUrchA parigraha hai / kahA bhI hai apane pUrvopArjita pApa karma ke udaya se bAhya parigraha se vihIna tattvArthaM dIpikA--hi'sA Adi pAMca atratAmAMthI pahelA anukramathI hiMsA, asatya, steya ane maithunanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM haeNve pAMcamAM avrata parigrahanA svarUpanuM prarUpaNa karIe chIe mUrchA parigraha arthAt A mArU che' e rIte mamatA jenu' lakSaNa che, ke bhananI vyaliyASA 35 che, gAya, lesa, jArI, ghoDI, abhine ratna Adi cetana ane acetana padArthona, rAgAdinA tathA upadhinu sa'rakSaNa, arjuna ane saUAEAra vagere jenA lakSaNa che, evI mamatArUpa Asakita athavA lAbhane parigraha kahe che. A rIte zAstrakta dharmAMpakaraNA sivAya bIjI vastuonA saMgraha karavA mUrchA che-zAstra!kta vastuomAM paNa jo mamatva hAya te te paNa mUrchArUpa parigraha che. kahyu paNa che pAtAnA pUrvapArjita pApakamanA udayathI mAhya pabriDuthI vihIna 274 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 . 29 parigrahasvarUpanirUpaNam 275 tathA ca mohasAmAnyArthaka mUrchaghAtoH prakRte'bhiSvaGgAtmaka mamatvarUpa vizeSArthoM gRhyate, parigrahaprakaraNavazAt / athaivantarhi bAhyasya parigrahatvaM na syAt AdhyAtmikasyaiva parigrahasyoktarItyA saMgrahaNAditi cet, ? satyam pradhAnatvAdabhyantarasyaiva parigrahasya saMjidhRkSitatvAt bAhye parigrahe'satyapi mameda mityevaM saGkalpavAn saparigraho bhavatIti bhAvaH, athaivaM tahi bAhyaH parigraho na bhavat peveti ceta, ? maivam, mR lakSaNa mamatva hetutayA bAhyasthA'pi parigrahatvasya sadabhAvAta atha yadi mameda miti saGkalpaH parigraha stadA jJAnAdyapi parigrahaH syAt, tadapidaridra janaloka meM bahutere haiM magara Abhyantara parigraha arthAt mamatva kA tyAgI jIva durlabha haiM // 1 // ___ moha ke samAnArthaka 'mUrcha' dhAtu se isa prakaraNa meM abhiSvaMgarUpa mamatva artha liyA jAtA hai, kyoMki parigraha kA prakaraNa hai| AzaMkA ho sakatI hai ki aisA artha karane se to bAhya vastu parigraha hI nahIM kahalAegI, ukta prakAra se Abhyantara parigraha kA hI grahaNa ho sakatA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki Abhyantara parigraha hI pradhAna hai aura usI ko yahAM mukhya rUpa se grahaNa kiyA gayA hai| bAhya vastu ke na hone para bhI kisI meM mamatA bhAva vidyamAna hai to vaha parigrahI hI hai| zaMkA-to kyA bAhya parigraha nahIM hai? samAdhAna-aisA mata kaho / mamatA kA kAraNa hone se bAhya vastu bhI parigraha hI hai| daridra mANasa A lekamAM ghaNI saMkhyAmAM che, paraMtu, Abhyantara parigraha arthAt mamatvanA tyAgI jIva durlabha che. 1 mahanA samAnArthaka "mUccha dhAtuthI A prakaraNamAM abhivaMga rUpa mamatva artha levAmAM AvyuM che kAraNa ke parigrahanuM prakaraNa che. AzaMkA thaI zake ke A artha karavAthI te bAhya vastu parigraha ja kahevAze nahIM, upara jaNAvelA prakArathI ASattara parigrahanuM ja grahaNa thaI zake che. AnuM samAdhAna e che ke Alya.tara parigraha ja mukhya che ane tene ja ahI mukhya rUpathI grahaNa karavAmAM Ave che. bAhya vastunuM na hovA chatAM paNa jo keInAmAM mamatA bhAva vidhAna che te te parijhaDI ja che. zaMkA-te zuM bAhya parigraha e parigraDa nathI ? samAdhAna-Ama kahevuM ThIka nathI. mamatAnuM kAraNa che thI bAhya varata paNa parigraha ja che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 tatvArtha sUtre rAgAdi pariNAmavat mamedamiti saGkalpyate iti cet ? ucyate, atrApi pramatta yogAt' ityanuvRtyA dopAbhAvAt / tathA ca jJAnadarzana cAritravato'pramattastha mohAbhAvAnmRccha nAstIti niSparigrahatvaM siddham / api ca teSAM jJAnadarzana cAritrANA maheyatvAdAtma svabhAvatvAdaparigrahatvaM bodhyam / rAgAdayastu karmodaya paratantratayA''tmasvabhAvatvAbhAvAda deyA bhavati, tasmAt rAgAdiSu saGkalpaH parigrahaH ucyate, mamatvalakSaNaparigrahamUlavAH khalu sarve dopA bhavanti / tathAhi mameda zaMkA- agara 'yaha merA hai' isa prakAra ke saMkalpa ko parigraha kahA jAya to jJAna Adi bhI parigraha kahalAeMge kyoM ki rAgAdi pariNAma ke samAna una meM bhI 'yaha merA hai' aisA saMkalpa kiyA jAtA hai / samAdhAna - yahAM bhI 'pramattayogAt' (pramattayoga se) isa pada kI anuvRtti hai, ataeva doSa nahIM AtA / isa prakAra jJAna, darzana aura cAritra se sampanna apramAdI muni meM moha kA abhAva hone se mUrchA nahIM hotI, ataeva usakI niSyarigrahatA siddha hai / isake atirikta jJAna, darzana aura cAritra heya nahIM haiM, ve AtmA ke svabhAva hai, isa kAraNa parigraha nahIM hai| isake viparIta rAgAdi karma ke udaya ke adhIna haiM, ve AtmA ke svabhAva nahIM haiM, ata eva heya haiN| isa kAraNa rAgAdi meM jo saMkalpa hai yaha parigraha kahalAtA hai samasta doSoM kA mUla mamatva rUpa parigraha hI hai / 'yaha merA hai' isa prakAra saMkalpa jaba utsanna hotA hai taba una vastuoM kA saMrakSaNa, zakA jo 'A mArU che' e jAtanA saMkalpane parigraha kahevAmAM Ave te jJAna Adi paNa parigraha kahevAze kAraNa ke ra.gAdi pariNAmanI jema tamanAmAM paNa 'A mArUM che' evA sa`kalpa karavAmAM Ave che. 'pramattayogAt' ( prabhattayogathI) yA pahanI samAdhAna ----ahIM' anuvRtti che AthI deSa AvatA nathI. A rIte jJAna, darzana temaja cAritrathI sampanna apramAdI munimAM mehanA asAva hAvAthI mUrchA hotI nathI AthI tenI niparigrahatA siddha che. A sivAya jJAna, darzIna ane cAritraheya nathI tee AtmAnA svabhAva che AthI parigraha nathI. AnAthI ulTuM, rAgAdi karmanA udayane adhIna che, AtmAnA svabhAva nathI AthI haiya che. AthI rAgAdimAM je sa'kalpa che te parigraha kahevAya che. te samasta rASAnu` mULa mamatvarUpa parigraha ja che. A mArUM che' e jAtanA sa'kalpa jyAre utpanna thAya che tyAre te vastuonu sarakSaNa, upA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 29 parigrahasvarUpanirUpaNam 277 miti saGkalpe sati saMrakSaNArjana saMskArAdayo jAyante tatrA'vazyameva hisA bhavedbhavati bhaviSyati ca tadarthaM mRSA vadati steyaM samAcarati, maithune karmaNi ca prayatate tadudbhavAH khalu narakAdiSu duHkhaparamparA bhavatIti bhAvaH // 29 // C. tatvArthaniyuktiH- pUrva tAvat aba teSu hiMsAdilakSaNeSu yathAkramaM hiMsA mRSAyAdastrarUpaM marU petam, sampati paJcamaM parigraharUpamavrataM prarUpayitumAha- mucchApariho' iti mUrcchApramatayogAt mUrcchate AtmA'nayeti mUrcchA, lobhapariNatirUpA mamatvabuddhi : abhiSvaGgalakSaNa asaktiH parigrahaH tathA khalu lobhapariNavirUpayA mUcche yA mA mohamupanIyate vivekAtmanyAnyate vivekAtmacyutazvAtmA prativizi STalobhakaSAyoparAgA anucitamavRttipravaNassan kartavyamakartavyaM vA kimapi na ceta upArjana yA saMskAra Adi kiyA jAtA hai aura aisA karane meM avazya hI hiMsA hotI hai aura hogI bhI / unake lie manuSya mRSA bhASaNa karatA hai, corI karatA hai aura maithunakriyA meM pravRtta karatA hai aura phira ina pApoM ke phalasvarUpa naraka Adi meM duHkho ko paramarA utpanna hotI hai || 29 // tatvArthaniyukti--hiMsA Adi atroM meM se kramAnusAra hiMsA, mRSAvAda, steya, aura maithuna ke svarUpakI prarUpaNA pahale kI jA cukI haiN| aba pAMcaveM avrata parigraha kI prarUpaNA karate haiM mUrchA parigraha hai / pramAda ke yoga se jisake kAraNa AtmA mUrchita ho jAya vaha mUrchA / use lobha kI pariNati, mamatva buddhi, abhiSvaMga, Asakti Adi kahate haiM / isa lobhapariNati rUpa mUrchA se AtmA mUDha bana jAtA hai, viveka se bhraSTa ho jAtA hai| viveka se bhraSTa AtmA viziSTa jana athavA sarakAra Adi karavAmAM Ave che ane ema karavAthI avazya ja hi'sA thAya che ane thaze paNa A mATe mANasa mRSA bhASaNa kare che, cArI kare che ane maithuna kriyAmAM pravRtti kare che ane pachI e pa pAnA phaLa svarUpa naraka AdimAM duHkhonI hAramALA utpanna thAya che. mArA tavA niyukita--hiMsA Adi avrate mAMthI kramAnusAra hiMsA, mRSAva 6, steya, ane maithunanA svarUpanI prarUpazuA karavAmAM AvI gaI have paMcamAM atra1 parigrahanI prarUpaNA karIe chIe mUrchA parigraha che. pramAdanA ceAgathI jenA kAraNe mA bhUti yaI jAya te mUrchA tene lebha nI pariNati, mamatvabuddhi, abhidhvaMga, Asakita vagere kaDe che. A leAbha pariNatirUpa mUrchAthI AtmA mUDha banI jAya che, vivekathI bhraSTa thaI jAya che vivekabhraSTa AtmA viziSTa leAbhane vazIbhUta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 tattvArthasUtra yate, mUDhadhIzca tRSNAvazIkRta cittavRttiranAlocita guNadoSo'ndha badhirAdiriva ceSTate karoti / yadvA-mUrchA moha samucchrAyayo rityanuzAsanAt samucchrAyarUpA-mUrchA, tathA ca samunchoyate'nukSaNa mupacIyate hiMsAdi doSai lau bhoparAgabalAnuraJjito'yamAtmeti samunchAyaH-sakaladoSAgraNIlomaH, 9bdhazca-lobhA'bhibhUto jano hiMsA'. na tamteyAdiSu nizzaGka pravartate / lobhavazIbhUtaH san putrA pitaramapi, hanti, sodaraM sAdaro bhrAtApitAsva tanayaM patim, patnI patihina styeva preyasImapi ki brube // 1 // lobha ke vazIbhUta hokara anucita pravRtti karane lagatA hai aura karttavyaakartavya ke vicAra se rahita ho jAtA hai| usakI buddhi mUDha bana jAtI hai, cittavRtti tRSNA ke vazIbhUta ho jAtI hai| yaha guNa avaguNa kA vicAra nahIM karatA aura aMdhe evaM bahare ke samAna ceSTA karatA hai| athavA-'mUcrchA mohasamuchAyayoH' isa vyAkaraNa ke vidhAna ke anusAra mUcchI kA artha samucchrAya hai, jisakA Azaya yaha hai ki lobha ke vazIbhUta hubhA AtmA jisake kAraNa hiMsA Adi doSoM kA samUha bana jAtA hai, vaha mUga hai / lobha saba doSoM meM pradhAna hai / lobhI manuSya hiMsA, jhUTha, corI Adi sabhI pApoM meM niHzaMka hokara pravRtti karatA hai / lobha ke adhIna hokara putra pitA kA bhI ghAna kara DAlatA hai, bhAI bhAI kA khUna kara detA hai, pitA putra ke prANa haraNa kara letA hai, patnI pati ke prANoM ke grAhaka bana jAtI hai aura pati patnI kI jAna le letA hai adhika kyA kahA jAya ? thaIne anucita vRtti karavA mAMDe che ane kartavya-akartavyanA vicArathI zUnya thaI jAya che. tenI buddhi bahera banI jAya che, cittavRtti tRSNAne ta be thaI jAya che. te guNa-avaguNane vicAra karatA nathI ane AMdhaLA tathA baherAnA jevI ceSTA kare che matha.-'mU. moharU mucchra yayoH' vyA429 no bhA vidhAna anusAra mUchane artha samuchu.ya che jeno Azaya e che ke lo mane vazIbhUta thayela AtmA jenA kAraNe-hiMsA vagere dene samUha banI jAya che, te mUcha che. badhAM doSamAM lobha mukhya che. lebhI mAya hiMsA, asara, cerI vagere saghaLAM pApamAM niHzaMka thaIne pravRtti kare che temane tAbe thaIne dikaro bApane paNa vadha karI nAkhe che, sago bhAI, bhAInuM khuta karI nAkhe che, pitA putranA prANa hare che, patnI patinA pramANe harI le che ane pati panIne jIva laI le che, vizeSa zuM kahI zakAya? zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 . 29 parigrahasvarUpanirUpaNam 279 evam- jananI-svasa prabhRtaye'pi lobhAbhibhUtatvAd mahAnta manartha bhAvahantikurvanti, lobhAbhibhUtatvAdeva-kuTasAkSitvadAyIna utkocaM gRhItvA bahanRtabhASaNaM kurute, lobhavalapakarSAdeva-mArge luNTakaH pathikAn luNTati, stenazca-rAjapAkAra. kuDayAdikamapi khanityA lobhAdeva sarvamapyapaharati, santhA khala na kazcana tathAvidho bhAvo bahirantaH sthito pA nikaTastha dUrastho yA priyadarzano vartate yamayaM lubdho bhAvataH parityajeta, lomabhujaGgazca mAnavAnAM pracuratarAniSTa sampAdanena bahani. duzcaritAni upanayati, kiMbahUnA 'patA-mAtaGga-kuraGga-bhRGga mInAstiryaJca ete. 'pi lobhAbhimRtatvAdeva ekeka cakSuH sparzana-zrotra-ghrANa-rasanendriya karaNa isI prakAra mAtA, bhaginI Adi bhI lobha se abhibhUta hokara ghora anartha kara DAlatI haiM / lobhagrasta hokara loga jhUThI sAkSI dete haiM, ghUsa lekara mithyA bhASaNa karate haiM / lobha ke Adhikya se hI luTere mArga meM pathikoM ko lUTa lete haiM cora rAjaprAsAda, prAkAra, divAra Adi khoda kara sarvasva haraNa karate haiN| aisA koI bAhara yA bhItara sthita, nikaTavattI dara varSI yA priyadarzana bhAva nahIM hai, jise lobhI manuSya svecchApUrvaka choDa de ! loma bhujaMga ke samAna hai| isakI badaulata manuSyoM ko atyanta aniSTa kI prApti hotI hai| yaha aneka prakAra ke durAcAroM meM phaMsAtA hai adhika to kyA kahA jAya, pataMga, mAtaMga (hAthI), kuraMga (hiraNa) bhRga (bhramara) aura mIna tiryaMca hai, kintu ye bhI lobha se grasta hokara eka eka cakSu, sparzana, zrotra, ghANa aura ramanA indriya kI prabalatA ke evI ja rIte mAtA, bahena vagere paNa lebhane vaza thaIne ghara anartha karI bese che. lebhagrasta thaIne leke beTI sAkSI Ape che. lebhane laIne mi bhASaNa kare che. lebhanI vizeSata nA kAraNe ja luMTArA mArgamAM pathikane lUMTI le che cora leke rAjAne mahela, prakAra, divAla vagere be dIne badhuM ja tUTI jAya che. saMsAramAM e kaI bhAva, bahAra ke aMdara rahele, ke najIka haya, dUra hoya athavA priyadarzana, bhAva nathI ke jene lebhI mANasa svecchApUrvaka choDI de! lobha sarpa je che. AnAthI manuSyane atyanta aniSTanI prApti thAya che. te aneka prakAranA durAcAramAM phasAya che. vadhu te zuM kahI zakAya ? pataMgIyuM, hAthI, haraNa, bhamara ane mAchalI tiya"ca A badhAM paNa lebhathI grasta thaIne eka eka cakSu, sparzana, zabda, gaMdha ane rasanI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Theme tatvArthastre bhAvalyena rUpa sparza-zabda-gandha rasalobha tRSNayA badhyante mriyante ca, paJcendriyaiH paJcaviSayopabhoginAM mAnavAnAntu lobhAbhibhUtAnAM bandhanAdau kathevakA ? / tathA coktam 'pataGga-mAtaGga-kumjA-bhRGga-mInAhatAH paJcabhireva pazca / ekapamAdI sa kathaM na hanyate-yaH sevyate paJcabhireva paJca / / iti evaJca-viSayagAyana vivekino'pi sanmArgAtpariskhalanti, ityahI vicitratA lomasya iti lobhalakSaNamUpirigraho vyapadizyate / sA khalu-lomarUpA. mRga antaraviSayAlambanA bahaviSayAlambanA ca bhavati / tatrAbhyantaro viSaya caturdazavidho vartate rAga dveSa-krodha-mAna-mAyA-lobha mithyAdarzanahAsyaratyarati. kAraNa rUpa, sparza, zabda, gaMdha aura rasa kI tRSNA se pIDina hokara bandhana ko prApta hote haiM aura mAre jAte haiM / jaba eka-eka indriya ke vazIbhUta hone vAloM kI yaha dazA hotI haiM to pAMcoM indriyoM ke bhoga bhogane vAle lobhagrasta manuSyoM kA kyA kahanA haiM / kahA bhI hai pataMga, mAtaMga, kuraGga, bhRGga aura mIna ye pAMcoM prakAra ke jIva ekaeka indriya ke viSaya ke kAraNa mAre jAte haiM, to jo pramAdI puruSa pAMcoM indriyoM ke adhIna ho jAtA hai, umakA hanana kaise nahIM hogaa| isa prakAra viSayoM meM gRddha hokara vivekavAn jana bhI sanmArga se cyuma ho jAte haiM, yaha lobha kI vicitratA hai ! yaha loma rUpa macchI hI parigraha kahalAtI hai| mUchA do prakAra kI hotI hai-Antara viSayoM meM tathA bAhya viSayoM meM Abhyantara viSaya caudaha prakAra kA hairAga-dveSa-krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAdarzana, hAsya, rati, arati, tulANAthI dukhI thaIne anyane prApta thAya che ane mAryA jAya che, je eka-eka indriyane vaza thanArAnI AvI dazA thAya che te pAMce Indriyono bhega bhegavanArA lebhagrasta manuSyanuM zuM kahevuM ? kahyuM paNa che 5ta (patabhIyu) mAta (hAthI) 2 (27) ga (mbhre|) ane mIna (mAchalI) A pAMce prakAranA jIva eka-eka indriyanA viSayanA kAraNe mAryA jAya che te je pramAdI purUSa pAMce Indriyene vaza thaI jAya che tene nAza kema nahIM thAya ? 14 A rIte viSamAM lalaca Ine vivekI purUSe paNa sanmArgathI bhraSTa thaI jAya che e lebhanI vicitratA che. "A lebharUpa mUrathI ja parigraha kahevAya che. mUcha be prakAranI hoya che-Abhyantara viSamAM tathA bAhya viSayamAM A5ttara viSaya cauda prakAranA che.-rAga-dveSa-krodha, mAna-mAyAlobha-mithyA darzana-hAsya-rati- arati-bhaya-zoka jugupsA ane veda AvI zrI.tatvArtha sUtra :2
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 29 parigrahasvarUpa nirUpaNam 281 , bhayazoka jugupsAvedabhedAt / tatrAbhyantara parigrahazcaturdazavidhaH phalitaH, bAhyaviSayazca vAstu- kSetraghanadhAnyazayyA'' sanayAnakRSpadvitricatuSpAda bhANDabhedAdanekavidho bhavati cetaH pariNAmarUyA mUrcchAyA etAvAn khalu viSayo vartate, ete khalu rAgadveSAdayo''bhyantaraviSayAH parigrahanimittatvAt mUcchatveina vyapadizyante / vAstu kSetrAdayazca bAhyaviSayA 'mameve' tyevamajJAnAd mamAviSayI kRtAH santaH kAluSyavatA cetasASStmano nAnAvidha janmagranthiparamparA dhdIkaraNAyAnA locitapUrvAparabhAvena parigrahatvena vyavahniyante parigRhyate lomAnuraktacittavRtyA'bhyupagamyate - svIkriyate iti parigraha, lobha - kaSAyarUpAtmapariNAmavizeSaH, sA coktarUpA muccha parigraha sadbhAva pariNAmAdAtmanaH prANAtipAtayat pramattayobhaya, zoka, juguptA aura veda / isa prakAra Abhyantara parigraha bhI caudaha prakAra kA phalita hotA hai / bAhyaviSaya aneka prakAra kA hai jaise vAstu ( makAna dukAna) Adi, kSetra (kheta), dhana, dhAnya, zayyA, Asana, yAna, kupya, dvipada, tripada, catuSpada bhANDa aadi| ye saba citta ke pariNamana rUpa mUrchA ke viSaya haiN| kAra rAga dveSa Adi jo Abhyantara viSaya kahe gae haiM, ve parigraha ke kAraNa hone se mUrchA kahalAte hai / vAstu kSetra Adi jo bAhya viSaya haiM, ajJAna ke kAraNa unameM mamatvabhAva dhAraNa kiyA jAtA hai, ataeva ve kalubita citta AtmA kI janma-maraNa paramparA ko sudRDha karate haiN| isa kAraNa unhe bhI parigraha kahA gayA hai / lobhayukta cittavRtti se jisakA parigraha kiyA jAya svIkAra kiyA jAya vaha parigraha / vAstava meM vaha AtmA kA lobha kaSAyarUpa pariNAma hai / jaise hiMsA pramattayoga ke sadbhAva ke kAraNa AtmA meM rIte abhyantara pazriha paNa cauda prakAranA sAbita thAya che. bAhya viSaya bhane aAranA che-prema hai, vAstu (bhagana, humAna Ahi.) kSetra (petara), dhana, dhAnya, zayyA, Asana, yAna, mudhya meNNA zrApagA, thArapaNA, vAsA vagere A badhA cittanA pariNamana rUpa mUrchAnA viSaya che. upara raga dveSa Aphri je Abhyantara viSaya kahevAmAM AvyA che te parigrahanA kAraNe| hAvAthI mUrchA kahevAya che. vAstu kSetra Adi je khAdya viSaya che. ajJAnanA kAraNe temanAmAM mamatvabhAva dhAraNa karavAmAM Ave che AthI tee kaluSita citta AtmAnI janma-maraNanI para'parAne sudRDha kare che. AthI temane parigrahahelAM che. leAbhayukta cittavRttithI jenuM pa igrahaNa karavAmAM Ave svIkAra karavAmAM Ave te parigraDa hakIkatamAM te AtmAnuM lebha kaSAya rUpa pariNAma che. jevI rIte hiM'mA pramattayeAganA sadUbhAvanA kAraNe AtmAmAM raga-dveSa mahu ta0 36 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ DEE 283 tattvAryasUtre gAnuvRtti sAmathAt antato rAga-dveSa-mohamUlA bhavati / parigraha pariNAmavirahitasya punarapramattakAyabAGnanovyApArasya saMyamopakArakeSu vastrAyupadhizarayAhAra zarIrAdiSu-AgamAnujJAteSu murchA na sambhavati tathA cokta dazavaikAlike 6 adhyayane 18 sUtra 'jaM pivatthaM vA pAyaM vA-kaMbalaM pAyapuchaNaM / taM pi saMjamalajalA dhAraMti pariharaMti ya // 1 // 'yadapi na vA pAtraM vA-kambalaM pAdaprocchanam / tadapi saMyamalajjAtha-dhArayanti pariharanti ca // 1 // iti. tathA ca-yogyopakaraNakalApaM vinA-uddezya siddhirna bhavatIti nirgranyAnAmapi saMyamopakAritayA vastrAva dhupakaraNa zarayAdeH AgamAnujJAtasya grahaNe parigrahadopo rAga-dveSa moha utpanna karatI hai, usI prakAra mULa bhI rAga-dveSa-moha kA kAraNa banatI hai| kintu jo puruSa parigraha kI bhAvanA se sarvathA rahita ho cukA hai, aura jisake mana vacana kAya kA vyApAra pramAda se rahita hai, use saMyama ke upakAraka vastra Adi upadhi, zayyA, AhAra, zarIra Adi meM jinakI anumati Agama meM dIgaI hai, mUDI nahIM hotI dazavakAlika sUtra ke chaThe adhyayana aThArahavIM gAthA meM kahA hai sAdhujana jo bhI vastra pAtra, kaMvala aura pAdapoMchana dhAraNa karate yA kAma meM lete-parihAra karate haiM, saba saMghama evaM lajjA ke lie hI samajhanA cAhie // 1 // yogya upakaraNoM ke abhAva meM uddezya siddha nahIM hotA, ataeya nirgrantha bhI yadi zAstra vihita saMyama ke upakAraka vastra pAtra Adi utpanna kare che tevI ja rIte mUcha paNa rAga-dveSa mohanA kAraNe utpana thAya che paraMtu je purUSa parigrahanI bhAvanAthI sadA rahita thaI cUkyo che temaja jenA mana vacana kAyAne vyApAra pramAda vagarano che tene saMyamanA upakAraka vastra Adi upadhi, zayyA, AhAra, zarIra AdimAM jenI anumati AgamamAM ApavAmAM AvI che, mUcha thatI nathI. dazavaikAlikasUtranA chaThA adhyayananI aDhAramI gAthAmAM kahyuM che sAdhujana je paNa varu, pAtra, kAmaLe ane pagalUchaNIyA dhAraNa kare che, athavA kAmamAM le che, te badhAM saMyama tathA lajajAnA hetusara ja samajavA joIe. 1 yogya upakaraNanI anupasthitimAM udezya siddha thatuM nathI AthI nigraMtha paNa je zAstravihita, saMyamanA upakAraka vastra pAtra Adi upakaraNa zrI tatvArtha sUtra 2
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 29 parigrahasvarUpanirUpaNam 283 na bhavati / evaJca-ye'pi kecanA'vivekina AgamAnujJAtamapi vastrapAtrAghupakaraNe mokSasAdhanamA hiMsAdivataparipAlanasamarthazca na parigRhNanti kintu te'pi AhArazarIraziSyAdIMzca tu gRhNansyeva / etAn te kiM manyante kiM ete na parigrahA: santi ? teSAM mAnyatA'nusAreNa tu te'pi parigrahA eva santi / athA'lpabahutvakRto vizeSaH parigrahe sambhavatIti ceta atrocyate, tathA sati-daridrasyA'lpaM dhanaM, mahaddhikasya ca zreSThinaH puSkalaM draviNaM bhavatIti naitAvatA'parigraha eva dridrH| mahaddhikazca saparigraho vyapadizyate, tasmAta-mUchI lakSaNa evaM parigrahaH sarvairakAmenA'pi pratipattavyaH / sa ca mUrchAlakSaNaH parigrahaH khalu cetaneSu-ekadvitriupakaraNa tathA zayyA Adi kA grahaNa karate haiM to parigraha kA doSa nahIM hotaa| vastra pAtra Adi upakaraNa mokSa ke sAdhana haiM, ahiMsA Adi vratoM kA pAlana karane meM samartha haiM, Agama meM unakI AjJA dI gaI hai, phira bhI jo vivekahIna jana unako grahaNa nahIM karate kintu ve bhI AhAra zarIra aura ziSya Adi ko grahaNa to karate hI hai| unheM ve kyA mAnate haiM ? kyA ye parigrahaNa nahIM hai ? unakI mAnyatA ke anusAra ye bhI parigraha hI haiN| zaMkA-kyA parigraha meM alpa-bahutvakRta vizeSatA kA saMbhava hai ? samAdhAna-aisA mAnA jAya to daridra ke pAsa alpa dhana hotA hai aura mahAna sampattizAlI seTha ke pAsa bahuta dhana hotA hai, itane mAtra se daridra ko aparigrahI aura mahAn sampattizAlI ko parigrahI nahIM kaha sakate / ataeva icchA na hone para bhI saba ko yahI svIkAra karanA tathA o Adi grahaNa kare to temAM parigrahano doSa lAgatuM nathI. vastra pAtra Adi upakaraNa mekSanAM sAdhana che, ahiMsA Adi tenuM pAlana karavAmAM samartha che, AgamamAM temanI AjJA pharamAvavAmAM AvelI che te paNa vivekahIna mANaso temanuM prahaNa karatAM nathI paraMtu teo paNa AhAra, zarIra ane ziSya vagerenuM grahaNa to kare ja che temane teo zuM mAne che? zuM e parigrahaNa nathI? temanI mAnyatA anusAra temAM paNa parigrahI che. zaMkA-zuM parigrahamAM a65-bahatvakRta vizeSatA saMbhavIta che? samAdhAna-evuM mAnI laIe te daridranI pAse DuM dhana hoya che ane mahAna sampattizALI zeThanI pAse aDhaLaka dravya hoya che, AthI dari drane aparigrahI ane mahAna sampattizALIne parigraha kahI zakAya nahIM. AthI icchA na hovA chatAM paNa badhAMe evuM ja svIkAravuM joIe ke zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 tattvArthasUtre catuH pazcedriyeSu, ace| neSu ca vAstRhariNyAdiSu rAgAdiSu cA''tmapariNAmeSu bAbAbhyantareSu dravye khUpa nAya te, tacca dravyaM kAcit kevalaM pudgaladravyameva bhavati / kvacit AtmapradezasaMyukta bhavati / sa ca-parigraho dravya grahaNAccaturvidho bhavati, dravyakSetrakAlabhAvabhedAt / tatra-dravyato vAstu kSetrAdi viSayaH kSetratastu-pAma naga rAghavacchinna dravyaviSayaH kAlataH punA rAtridivacchinna dravyaviSayaH, bhAvatAta prativiziSTa vastUpa sammane-utkRSTe sati utkRSTA mUrchA saMjAyeta, tathAvidhavastU palambhane madhyame sati mamA, / jaghanyetu-jaghanyA mUrchA bhavatIti bhAvaH, sA khalu macchI-icchA-prArthanA-kAmo'bhilASaH kAMkSA-gArthya-lobhaH, ityAdi. paryAyAntarairabhidhIyate / tatrecchA-yathAcAhie ki mUrchA hI parigraha hai| vaha mUchArUpa parigraha cetana ekendriya dIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya padArthoM meM acetana vAstu tathA hiraNya Adi meM rAga Adi Asmika pariNAmoM tathA bAla aura Abhyantara dravyoM meM utpanna hotA hai| vaha dravya kahIM kevala pudgala dravya hI hotA hai aura kahIM Atma pradezoM se yukta hotA hai| dravya ke grahaNa se vaha parigraha cAra prakAra kA hai-dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se| dravya se vAstu-kSetra Adi viSayaka hotA hai, kSetra se grAmanagara Adi se avacchinna dravya viSayaka hotA hai, kAla se rAtri-divasa Adi se vyavacchinna viSayaka hotA hai aura bhAva se viziSTa vastu kI upalabdhi meM hotA haiN| agara utkRSTa upalaM mana ho to utkRSTa mUcho hotI haiM, tathAvidha vastu kA upalaMbhana yadi madhyama ho madhyama mUrcha hotI hai aura jaghanya meM jaghanya mUrchA hotI hai / isa mUrchA ke aneka paryAyavAcaka nAma haiM, jaise-icchA, prArthanA, kAma, abhilASA, kAMkSA, mUcha ja parigraha che. te mUcharUpa parigraha cetana ekendriya, beIndriya, te ndriya, caturindriya ane paMcendriya padArthomAM, acetana vAstu tathA hIrAjhaverAtamAM, rAga vagere Atmika pariNAme tathA bAhya ane Adhyantara dravyomAM utpanna thAya che. A dravya kaI jagAe mAtra pudgala dravya ja hoya che jyAre kayAMka AmapradezathI yukta hoya che. dravyanA grahaNathI te parigraha cAra prakAra che-dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA bhedathI dravyathI vAstu-kSetra Adi viSayaka thAya che, kSetrathI gAma nagara vagerethI avacchinna dravya viSayaka thAya che, kAlathI rAtri-divasa AdithI vyavachina dravya viSayaka thAya che ane viziSTa varatunI upalabdhimAM thAya che. je utkRSTa upalaMbhana hoya te utkRSTa mUchI thAya che, tathAvidha vastunuM upalaMbhana je madhyama heya te madhyama mUchI thAya che ane jaghanyamAM jaghanya mUcha thAya che. A zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 30-37 paJcANuvanirUpaNam 285 'niHsvovaSTi zataM, zatI dazazataM lakSaM sahasrAdhipI lakSezaH kSitipAlatA, kSitipatizcakrezatAM vAJchati / cakrezaH surarAjatAM, surapatidbrahmAspadaM vAJchati brahmAviSNupadaM, hariH ziva padaM, tRSNA'vadhi ko gataH 1. iti, uktaMca dazavakAlike 6-adhyayane 21 gAthAyAM mUcchA 'pariggaho vutto' iti // 29 // mUlam-eehito desao veramaNaM paMca aNuvvayA // 30 // chAyA-'etebhyo dezato viramaNaM pazcA'NuvratAni // 30 // gAya lobha Adi / inameM se icchA kA svarUpa yaha hai-'nirdhana puruSa sau kI kAmanA karatA hai, jisake pAsa sau haiM use dasa mau-hajAra kI icchA hotI hai, hajAra pati lAkha kI abhilASA karatA hai, lakSAdhipati gajA bananA cAhatA hai, rAjA cakravartI hone kA manoratha rakhanA hai, cakravartI indra pada pAne kI kAmanA karatA hai, indra brahmaloka prApta karane kI AkAMkSA karatA hai, brahmA viSNu kA pada pAnA cAhatA hai. viSNu ziva-mahAdeva bananA cAhatA hai| isa tRSNA kA kahIM anta nahIM // 1 // dazakAlikasUtra ke chaThe adhyayana kI 21 vIM gAyA meM kahA hai'muchI ko parigraha kahA hai // 29 // 'eehito desao' ityaadi| ina hiMsA Adi avratoM se ekadeza se nivRtta honA pAMca apA vrata hai // 30 // bhAnA aneka paryAyavAya nAma cha ma -427), prAthanA, bhi, bhali. lASA, kAMkSA, gAda, lobha vagere AmAMthI IcchAnuM svarUpa A pramANe chenirdhana purUSa se rUpIAnI kAmanA kare che, jenI pAse so che tene hajArahajAra5ti lAkhanI abhilASA kare che, lakSAdhipati rAjA banavA cAhe che, rAjA cakravatI banavAnA manoratha seve che, cakavatI Idrapada pAmavAnI kAmanA rAkhe che, Indra brahmaka prApta karavAnI AkAMkSA seve che, brahmA viSNunuM pada maLe evuM Icche che te viSaNu zivamahAdeva banavAne manasube seve che. A tRSNane koI cheDe ja nathI,' 15 - dazavaikAlika sUtranA chaThAM adhyayananI 21mI gAthAmAM kahyuM che-"mUchane pariyaDa De cha.' // 28 // 'eehito desao' tyAdi sutrArtha-A hiMsA Adi avratathI ekadezathI nivRtta thavuM pAMca mayama1 2. // 30 // zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 tattvArthasUtre mUlam-disi majjAyakaraNaM disivayaM // 31 // chAyA--'diGmaryAdAkaraNaM digvatam // 31 // mUlam-uvabhogaparibhogaparimANakaraNaM uvabhogaparibhogaparimANavayaM // 32 // chAyA-upabhogaparibhogaparimANakaraNam-upabhogaparibhogaparimANavatam // 32 // mlam-NIheuya pANipIDA karaNao veramaNaM aNaTuMdaMDaveramaNaM // 33 // chAyA-nirhetuka mANipIDAkaraNato viramaNam-anarthadaNDaviramaNam // 33 // mUlam-samdhajIvesu samabhAvo sAmAiyaM // 34 // chAyA-sarvajIveSu samabhAvaH sAmAyikam / / 34 / 'disimajjAyakaraNaM disivayaM' ityAdi / sUtrArtha-dizAbhoM kI maryAdA karanA digbata hai // 31 // 'uvabhoga paribhoga' ityAdi / sUtrArtha-upabhoga aura paribhoga kI vastuoM kA parimANa karanA upabhoga paribhogaparimANa vrata kahalAtA hai // 32 // 'NIhe uya pANi pIDA' ityAdi / sUtrArtha-nirarthaka prANI-poDA utpanna karane se virata ho jAnA anarthadaNDaviramaNa vrata kahalAtA hai // 33 // 'sadhyajIvesu sama bhAvo sAmAiyaM' ityAdi / sUtrArtha-sagha jIvoM para samabhAva rakhanA sAmAyika vrata hai // 34 // 'disimajjAyakaraNaM disivayaM' tyAha sUtrArtha-dizAonI maryAdA karavI divrata che. 31 'uvabhogaparibhoga' tyA sUtrArtha-upabhega ane paribheganI vastuonuM parimANa karavuM upabhe ga paribhAga parimANa vrata kahevAya che. 3rA 'Na he uya pANipIDA' yA sUtrArtha-nirarthaka prANI-pIDA utpanna karavAmAM vita thaI javuM anartha inDaviramaNa vrata kahevAya che. pa3yA 'savajIvesu samabhAvo mAmAiyaM' yA sutrArtha-badhAM che upara samabhAva rAkho sAmAyika vrata che. 34 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 30-37 pazcANuvratanirUpaNam 287 mUlam--disivayasakoo desAvagAsiyaM // 35 // chAyA-digvavasaMkoco dezAvakAzikam // 35 / mUlam-dhammapuTTIe vasaNaM posahovavAso // 36 / / chAyA-dharmapuSTaya vasanaM pauSadhopavAsaH // 36 / / mUlam-samaNANaM esaNijjAhAra smppnnNatihisNvibhaago|37| chAyA-zramaNebhya eSaNIyAhArasamarpagam-atithisaMvibhAgaH / 37 // maLam-mAraNaMtiya saMlehaNA josioya // 38 // 'disiSaya saMkoo desAvagAsiyaM' ityAdi / sUtrArtha-dizAvata ko (parimita samaya ke lie) saMkucita karanA dezAvakAzikavata kahalAtA hai // 35 // 'dhammapuTThIe vasaNaM posahovayAso' ityaadi| sUtrArtha-dharma kI puSTi ke lie vAsa karanA pauSadhopavAsa hai // 36 // 'samaNANaM esaNijjA' ityaadi| sUtrArtha-sAdhuoM ko eSaNIya AhAra kA dAna karanA atithi saMvibhAgabata hai||37|| 'mAraNatiya saMlehaNA josioya' ityAdi / sUtrArtha-vratI puruSa mAraNAntika saMlekhanA kA bhI sevI hotA hai|38 'disivayasaMkoo desAvagAsiyaM' yA sUtrArtha dizAvratane (maryAdita samaya mATe) saMkucita karavuM dezAvaka zikavrata kahevAya che. rUpA 'dhammapuTThIe vasaNaM posahovavAso' tyA sUtrArtha-dharmanI puSTine mATe vAsa kara padhapavAsa che. 36 'mamaNANaM esaNijjA' UtyAdi sUtrArtha-sAdhuone eSazIya AhAranuM dAna ApavuM atithi vibhAgavrata che. 37ii 'mAraNatiya saMlehaNA josioya' tyahi sUtrArtha-vatI purUSa mArAntika sAlehaNAnuM paNa sevana kare che, a38 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 tattvArthastre chAyA-maraNAntika saMlekhanAjoSitazca // 38 // tayArthadIpikA-pUrvasUtre'gArIdhArako dvAdazavata viziSvatIbhavatItyuktama, sampati-sa khalu vratI zrAvako mAraNAntika saMlekhanAyA ArAdhakathA'pi bhavatIti pratipAdayitumAha-'mAraNatiya saMlehaNAjosioya' iti sa tAvanI-agArI patrANuvra viziSTatyAt, triguNavata-catuHzikSAtarUpaM samavataviziSTatvAcca mAraNAntikasaMlekhanAjoSita: bhavacchedakara-kAya kaSAya kRzIkaraNarUpa saMlekhanA''rAdha. kazca bhvti| tatra-svAtmapariNAmopAttAnA mAyurindriyabalAnAM saMkSayo maraNamtadevAnto mAraNAntaH sa prayojanamasyA iti mAraNAntikI, sA cAso tatyArthadIpikA-gRhastha zrAvaka vAraha vratoM se sampanna hone ke kAraNa deza vratI kahalAtA hai, yaha bAta pUrvamantra meM kahI jA cukI hai| aba yaha pratipAdana karate haiM ki vaha nI prAvaka mAraNAMtika saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai dezavatI zrAvaka pAMca aNuvratoM , tIna guNa vanoM aura cAra zikSA vanoM se sampanna hone ke kAraNa mAraNAntika saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai arthAt bhaya kA anta karane vAlI, kAya tathA kaSAya koza karane rUpasaMlekhanA kA sevana karatA hai| apanI AtmA ke pariNAma ke anusAra upArjita Ayu, indriyoM evaM baloM kAkSaya honA maraNa kahalAtA hai| maraNa rUpa anta ko maraNAnta kahate haiN| maraNAnta jisakA prayojana ho use mAraNAntikI kahate haiM, aisI saMlekhanA mAraNAntika saMlekhanA hai|sm arthAt samyak prakAra se lekhanA arthAta 1 tatvArthadIpikA-gRhastha zrAvaka bAravatethI sampana hovAnA kAraNe dezavratI kahevAya che e hakIkata pUrvasUtramAM kahevAmAM AvI che. have e pratipAdana karIe chIe ke te vratI zrAvaka mAraNatika saMlehaNAne paNa bhArA DAya hai dezavratI zrAvaka pAMca aNuvrata, traNa guNavrata ane cAra zikSAtratAthI sampana hovAnA kAraNe mAraNAnika saMlehaNAne paNa ArAdhaka hoya che. arthAt bhavane anta karanAra, kAyA tathA kaSAyane kRza karavA rUpa saMlehaNAnuM sevana kare che. pitAnA AtmAnA pariNAma anusAra upAjita Ayu, Indriyo ane baLane ya tha maraNa kahevAya che. maraNa rUpa antane maraNAnta kahe che. maraNAnta jenuM pUjana che tene mAraNAntikI kahe che, AvI saMlehaNe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - naryukti TokA ma. 7.38 mAraNAMtika saMlekhanAsvarUpanirUpaNam 289 saMlekhanA ceti mAraNAntika saMlekhanA saM- samyak lekhanA- kRzIkaraNaM saMlekhanA / tatra - kAyasyopavAsAdinA kRzIkaraNa bAhya saMlekhanA 1 krodhAdikaSAyANAJca tapaH saMyamAdina tanUkaraNa mantarasaMlekhanA 2 tathA ca kAyasya kaSAyANAJca samyak lekhanA kRzIkaraNaM - tanUkaraNaM saMlekhanA tasyAH khalu - mAraNAntikasaMlekhanAyAjoSitaH prItyA sevitA ca pumAn vratI agArI / cakArAt mAraNAntisaMlekhanA - joSitA cA'pi bhavatIti bodhyam / atrAntagrahaNena tadbhavamaraNaM parigRhya te, athaivaM tarhi - mAraNAntika saMlekhanA sevituH agAriNaH AtmavadhadoSApatiH syAt svA'bhisandhipUrvakameva tasya svA''yurindriyavaLasaMkSayAya kAyAdi saMzoSaNAdau -m kRza karanA saMlekhanA hai / upavAsa Adi ke dvArA kAyA kRza karanA bAhya saMlekhanA hai aura tapa evaM saMgama ke dvArA kotra Adi kaSArthoM ko kRza karanA Antarika saMlekhanA hai / isa prakAra kAya aura kaSAyoM ko samyak prakAra se lekhana karanA arthAt kRza karanA saMlekhanA hai / vratI zrAvaka isa mAraNAntika saMlekhanA kA bhI prIti pUrvaka sevana karatA hai| sUtra meM prayukta 'ca' zabda se aisA samajhanA cAhie ki vaha mAraNAntika saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai yahAM 'anta' zabda ke grahaNa se tadbhavamaraNa grahaNa kiyA jAtA hai / zaMkA- mAraNAntika saMlekhanA kA sevana karane vAlA gRhastha AtmahatyA ke doSa kA bhAgI honA cAhie, kyoM ki vaha svecchA pUrvaka ho apanI Ayu, indriya aura cala kA vinAza karane ke lie kAya Adi kA zoSaNa karane meM pravRta hotA hai / mi mAraNAntika sa'lehaNA che. nyU arthAt samyak prakArathI lehana karavuM athavA kRza karavuM. salehaNA che. upasa vagere dvArA kAyAne kRza karavI khAA salaiSaNA che ane tapa tathA sayama dvArA krodha Adi SAyAne pAtaLA pADavA AAntarika salehuNA che. A rIte kAyA tathA kaSAyAnA samyak prakAre lehana karavuM athavA kRza karavuM saleNA che. vratI zrAvaka A mAraNAntika salehaNAnuM paNa premapUrvaka sevana kare che. sUtramAM prayukta 'ca' zabdathI ema samajavAnu` che ke te mAraNAntika salehaNAnA paNa ArAdhaka hAya che. ahI 'anta' zabda ! grahaNathI tadbhavamaraNu grahaNa karavAmAM Ave che. zakA-mANu ntika 'lehaNAnuM sevana karanAra grahastha AtmahatyAnA doSane bhAgI hAvA joI e, kAraNa ke te svecchApUrNAMka ja peAtAnA AyuSya, indriya temaja baLanA vinAza karavA mATe kAyA vagerenuM zreSaNa karavAmAM pravRtta thAya che. ta0 37 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 tasvArthasUtra mavRtatvAt-iti cenna-1 agAriNo vratino'prapattatvena kAyAdi kRzAdikaraNe pravRttatve'pi AtmaghAtakatvadoSA'bhAvAt, pramattayogAta pANavyaparopaNasyaiva hiMsApadArthatvAt asya khalu atino'gAriNo rAgadveSamohAminivezA'bhAvena pramAdayogA'bhAvAt / yastu puruSo rAgadveSama hAdibhirA viSTaH san vipazastragalapAzAs. gniveza kUpa taDAgAdi nimajja bhRgupAta rasanA khaNDanAdi prayogeNA''tmAnaM hinasti sa AtmaghAtI bhavati, tasmAt saMlekhanAM patipannasya atino rAga-dve. pAghabhAvenA''tmaghAtapApaM na bhavati / uktazca 'gagAdINa maNuppAye ahiMsagatibhAsiyaM samaye / tesiM cedupapattI hiMseti jiNehiM giTTiA // 1 // iti, rAgAdInAmanutpAde ahiMsakaitibhASitaM samaye / teSAJcadutpatti-hiseti jinanirdiSTA // 1 // iti, samAdhAna-aisA nahIM hai| vratI gRhastha apramatsa hone ke kAraNa kAya Adi ko kRza karane meM pravRtta hone para bhI AtmaghAta ke pApa kA bhAgI nahIM hotaa| hiMsApada kA artha pramatta yoga se prANoM kA vyaparopaNa karanA haiM, kintu banavAn zrAvaka rAga dveSa aura moha ke abhi niveza se rahita hotA hai, ataeva usa meM pramAda kA yoga nahIM hotaa| jo puruSa rAga, dveSa aura moha se AviSTa hokara viSa, zastra, phAMsI, agni praveza kUpapAta, DAga nimajjana, bhRgupAta, rasanA khaNDana Adi kA prayoga karake AtmaghAta karatA hai, vahI ghAtaka hotA hai| isa prakAra saMlekhanA ko aMgIkAra karane vAle banI puruSa ko, rAga-dveSa Adi kA abhAva nahIM hone ke kAraNa AtmaghAta kA pApa nahIM lgtaa| kahA bhI haijisake rAgAdi kI utpatti nahIM hotI, vaha Agama meM ahiMsaka samAdhAna-A pramANe nathI. vatI grahastha apramatta hevAnA kAraNe kAyA vagerene kRza karavAmAM pravRtta hovA chatAM paNa AtmaghAtanA pApane bhAgIdAra thato nathI. hiMsApadane artha pramattayegathI prANono nAza kare ema thAya che, paraMtu vratadhArI zrAvaka rAga dveSa ane moDane abhinivezathI rahita hoya che, AthI tenAmAM pramAdane vega thato nathI. je purUSa rAga, dveSa ane mehathI AviSTa thaIne jhera, zastra, phAse, agnisnAna, kUvAmAM paDavuM. taLAvamAM DUbI jaIne jIbha kacarIne-evA prayogo karIne AtmahatyA kare che te ja AtmaghAtaka kahevAya che. AvI rIte saMlehaNa ne aMgikAra karanArA vratI purUSane rAga-dveSa Adine abhAva nahIM hovAnA kAraNe AtmaghAtanuM 5 / 5 an nathI. 4yu 55 cha jene rAgAdinI utpatti thatI nathI tene AgamamAM ahiMsaka kahevAmAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.79.38 mAraNAMtikasaMlekhanAsvarUpanirUpaNam 291 apicA'gnidAhAdinA bahumUlya ratnAdiviziSTanAze samupasthite tadupazamAya kRtayatno'pi-asaphalazced antatoratnAdikaM saMrakSituM puruSo yatate / evaM-yugapat kAyavinAze samupasthite vratI zrAvako vrata-zIlAdiguNAnAM saMrakSaNArtha yatamAno nA''tmaghAtakaH sambhavatItibhAvaH // 38 // ___tatvArtha niyuktiH- pUrva tAvad-dvAdazavatadharo'gArI zrAvakaH zIlasampadA viziSTo bhavatItyuktam, sampati-tathAvidhaH khalu zrAvako bhavacchedakarakAyakaSAya saMlekhanA''rAdhako bhavatIti pratipAdayitumAha-'mAraNaMtiya saMlehaNAjosi. kahA gayA hai / rAgAdi kI utpatti hI hiMsA hai, aisA jinendra bhagavAn ne kahA hai| ghara meM Aga lagane para jIva sarvasva ke vinAza kA avasara upasthita hotA hai taba manuSya usa Aga bujhAne kA prayatna karatA hai / kintu jaba use bujhAne meM saphala nahIM hotA to antataH ratna Adi mUlyavAna padArthoM kI hI rakSA karane kA prayatna karatA hai, isI prakAra eka sAtha kAya kA vinAza upasthita hone para vratI zrAvaka brata zIla Adi guNoM kI rakSA karatA humA AtmaghAtaka nahIM kahA jA sakatA // 38 tasvArthaniyukti-pahale kahA gayA hai ki dvAdaza vratadhArI gRhastha zrAvaka zIla sampadA se sampanna hotA hai, aba yaha pratipAdana karate haiM ki pUrvokta zrAvaka bhavakA anta karane vAlI kAya-kaSAya saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai| Avyo che. rAgAdinI utpatti ja hiMsA che ema jitendra bhagavAne bhAkheluM che." gharamAM Aga lAgavAthI jyAre sarvasvanA vinAzane avasara upasthita thAya che, tyAre te gharane mAlika te Agane olavavAne prayatna kare che, paraMtu jyAre tene holavavAmAM te saphaLa thatuM nathI, tyAre ratna Adi mUlyavAna padArthonI ja rakSA karavAno prayatna kare che, evI ja rIte ekI sAthe kAyAne vinAza upasthita thavAthI vatI zrAvaka vrata zIla Adi guNanuM rakSaNa karate thaka AtmaghAtaka kahI zakAto nathI. 38 tattvAniyaMti-pahelA kahevAmAM AvyuM ke bAra vratadhArI grahastha zrAvaka zIla saMpattithI sampanna hoya che have e pratipAdana karIe chIe ke pUrvokta zrAvaka bhavane ana karanArI kAyA-kaSAya lehaNane paNa mA2054 DAya hai zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 tattvArthasUtre o ya'-iti, sa tAvat-pUrvokta dvAdazavataviziSTo' gAro mAraNAntika saMlekhanAjoSitA bhavacche ikarakAyakaSAyakuzIkaraNarUpasaMlekhanAyAH prItyAsevitA''. rAdhakazvA'pi bhavati / cakArega-dvAdazavasampannazca:'pi mAraNAntika saMlekhanA joSitA bhavatIti bodhyam / atra maraNaM tAvat-tarvAyuSaH kSayarUpaM bodhyam, natu pratikSaNamAdhIcikamaraNaM grAhyam, maraNameva maraNAntaH-maraNakAlaH, patyAsannaM tanmaraNamityarthaH annapadena-tadbhavamaraNasya grahaNAt tathA ca-tadbhavamaraNarUpo maraNAntaH prayojanamasyA iti mAraNAntikI sA cA'sau saMlekhanA ceti mAraNAntika yaha pUrvokta bAraha broM kA dhAraka gRhastha mAraNAntika saMlekhanA kA bhI prIti pUrvaka sevana karane vAlA hotA hai| 'ca' zabda ke prayoga se aisA samajhanA cAhie ki dvAdaza branoM se sampanna hone para bhI zrAvaka mAraNAntika saMlekhanA kA ArAdhaka hotA hai| ___ yahAM maraNa kA artha hai-sampUrNa Ayu kA kSaya honaa| yahAM kSaNakSaNa meM honevAle avIcimaraNa ko grahaNa nahIM karanA cAhie / 'anta pada se tadbhavamaraNa samajhanA cAhie / maraNa kohI maraNAnta kahate haiM arthAt maraNakAla yA mRtyu kA nikaTa AnA / isa prakAra tadbhavarUpa maraNAnta jisakA prayojana ho use mAraNAntika kahate haiM / aisI saMle. khanA mAraNAntika saMlekhanA hai| jisake dvArA kAya aura kaSAya Adi kA saMlekhana kiyA jAya-kRza liyA jAya use saMlekhanA kahate haiN| tAtparya yaha hai ki kAdha aura kaSAya ko kRza karanevAlA tapazcaraNa A pUrvokta ba 2 vratadhArI grahastha mAraNatika saMlehaNAnuM paNa prItipUrvaka sevana karanArA hoya che. "ca" zabdanA prayogathI evuM samajavuM joIe ke bAravratathI sampana hovA chatAM paNa zrAvaka mAraNAntika salehaNane ArAdhaka hoya che. ahIM maraNane artha chesapUrNa Ayune kSaya the ahIM kSaNe-kSaNe thanArA AvI cimaraNane grahaNa karavuM joIe nahIM. "anta' padathI tadubhavamaraNa samajavuM ghaTe. maraNane ja maraNata kahe che, arthAt mRtyakALa athavA matanuM pAse AvavuM. AvI rIte taddabhava rUpa maraNatika sulekhanA che. jenA vaDe kAyA tathA kaSAya vagerenuM saMlehana karAya-kRza karAya tene salehaNa kahe che. tAtparya e che ke kAyA tathA kASAyane pAtaLA pADanAta tapazcaryA saMlehaNa kahevAya che. AmAM paNa kAyAne kRza karanArI tapazcaryA bAhya zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 . 38 mAraNAMtika saMlekhanA svarUpanirUpaNam 293 saMlekhanA, saMlekhyate - kRzIkriyate kAyakaSAyAdika sanayA-iti saMlekhanA kAya kAyatanUkaraNatapo vizeSarUpA / tatra - kAya kRzakaraNatapo vizeSebhyo 'bhyantara saMlekhanA - 2 tathAcoktam cAri vicittAI - vigaI nijjU hiThAI uttAri / egaMtaramAyAmaM - avidhi vigiTa koDika // 1 // iti catvAri (varSANi) vicitrANi (rUpAMsa) vikRtiniyU~ DhAni catvAri / ekAntaramAcAmlam (dve) avikRSTam (ekam ) vikRSTam ekam koTayA - (ekam ) iti / saMlekhanA kALaca utkRSTena dvAdaza varSANi tadanu punaH svazaktyapekSayA mAsArdhaM mAsaparimANatayA, AgamoktyA dvAdazavarSa vyavasthayaiva saMlekhanA kALo gantavyaH sAyaM saMlekhanAvazyameva samAdhi maraNaparyantaM zramaNa - zrAvakAbhyAM katavyA / tathA ca- duSSamArUpakAladoSAt vajramanArAvAdi saMhanana daurbalyadoSAt divya saMlekhanA kahalatA hai / isa meM bhI kAya ko kRza karane vAlA tapazcaraNa bAhya saMlekhanA hai kopa Adi kazayoM ko kRza karane vAlA tapa Abhyantara saMkhanA hai / kahA bhI hai cAra varSa taka vicitra tapa kare, cAra varSa taka vigayoM kA tyAga kara ke tapa kare, do varSa taka ekAntara AyaMbila kare, eka varSa adhikRSTa aura eka varSa taka vikRSTa tapa kre| isa prakAra saMlekhanA kA utkRSTa kAla vAraha varSa kA kahA gayA hai| tatpazcAt apanI zakti ke anusAra mAsa yA ardhamAsa parimANa vAlI, Agamokta bAraha varSa kI vyavasthA se hI saMlekhanA kAla samajhanA cAhie / sAdhu aura zrAvaka ko yaha saMlekhanA maraNaparyanta avazya hI karanA cAhie | isa duSSama kAla ke doSa se, saMhanana kI durbalatA ke doSa se salehuNA che jyAre krodha vagere kAyAne kRza karanAranu tapa Abhyantara sakheDA che. yAzu hai cAra varSa sudhI vicitra tapa kare, cAra varSa sudhI vigAyane tyAga karIne tapa kare, e varSoM sudhI ekAMtara AyAMbila kare, eka varSI aviSTa ane eka varSa sudhI kRiSTa tapa kare. A rIte sadehAnA utkRSTa kALa kha2 varSanA kahevAmAM AvyA che. tyAra pachI peAtAnI zakti mujaba mAsa athavA aDadhA mAsa parimANavALI AgamAkata khAra varSoMnI vyavasthAthI ja salehuNAnA kALa samajavAnA che. sAdhu tathA zrAvake A salehaNA maNpayanta avazya ja karavI joie. A duSNakALanA doSathI, sa'TunananI dubaLatAnA doSathI tathA devatA manuSye zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 tattvArthasUtre mAnuSa tiryakRtA''tma samutyopasargadoSAt tathA dazavidhadharma viSayaka zramaNA'na zyaka kartavya pratyupekSaNAdikasya parihANim-agAriNazva-zramaNavaiyAvRtyapauSadho pavAsamatipattyAdikasya parihANizca vijJAyA'gArIvratI maraNaMvA pratyAsannamava budhya kukkuTANDakapamANadvAviMzatkaralAhAra tadanAkaraNarUpA'maudarya caturtha SaSThA'STamabhaktA'rdhamAsa kSapaNAdibhi rAtmAnaM saMlikhya-kuzIkRtya virukSya rudhiramedomAMsAdyapacayaM vidhAya krodhAdikaSAyAMzca nirasya sarvasAvadhayogaviratilakSaNaM paJca mahAvrataJca patipadya mahAvratasampabho bhUtvA caturvidhamazanapAna-khAdha-svAdyarUpamAhAraM manapA-vacasA-kAyena trividhena yogena pratyAkhyAya yathA samAdhi yAvajjIvaM bhAvAnuprekSAtasparaH pratijJAta mahAbAdi smRtisamAdhibahulA san tathA devoM manuSyoM evaM tiryacoM dvArA janita aura apane Apase utpanna hone vAle upasargoM ke doSa se tathA dasaprakAra ke dharmaviSayaka zramaNa ke Avazyaka kattandha evaM pratyupekSaNa Adi kI hAni ko dekhakara aura zramaNoM kI vaiyAvRtya evaM pauSadhopavAsa Adi gRhastha ke kartavyoM kI hAni dekhakara bratI gRhastha mRtyu ko sannikaTa AyA jAnakara murgI ke aMDe ke barAbara battIsa kavala ke AhAra meM kamI karane rUpa ava maudarya, upavAsa, velA, telA, ardhamAsakhamaNa Adi se zarIra ko kRza karake rudhira-mAMsa Adi kA apacaya karake, krodha Adi kaSAyoM ko dara karake, sarvatAvavirati rUpa pAMca mahAvratoM ko aMgIkAra karake, mahAnagoM se sampanna hokara, azana pAna, khAdima aura svAdima AhAra ko mana vacana kAya rUpa tInoM yogoM se tyAga karake, samAdhi ke anu. sAra jIvanaparyanna bhAvAnuprekSA meM tatpara rahakara, aMgIkAra kiye hue tathA tirtha e dvArA janita tathA potAnAthI ja utpana thanArA upasarganA deSathI tathA daza prakAranA dharmaviSayaka zramaNanA Avazyaka kartavya ane pratyukSiNa vagerenA hAsane joIne ane zramaNanI vaiyAvacyA ane pauSadhopavAsa vagere gRhasthanA kartavyonI oTa joIne, vratI gRhastha mR yune ThaMDuM AveluM jANIne, maraghInA IMDA barAbara batrIsa kALIyAnA AhAramAM kayAreka karavA yogya avamaudarya, upavAsa, chaTha, aThThama, ardhamAsa khamaNa AdithI zarIrane kaza karIne, lohI-mAMsa Adine apacaya karIne krodha Adi kaSAyane dezavaTe ApIne, sarvasAvadhavirati rUpa pAMca mahAvratone aMgIkAra karIne, mahAvratothI saMpanna thaIne anadAna, azanapAna, khAgha tathA svAdiSTa AhArano mana, vacana kAyA rUpa traNe rogathI tyAga karIne, samAdhi anusAra jIvanaparyanta bhAvAnuprekSAmAM tatpara rahIne, aMgikAra karelA mahAvrata AdinI zrI tatvArtha sUtra 2
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.38 mAraNAMtikasalekhanAsvarUpanirUpaNam 295 AtaraudradhyAnarahito mAraNAntisaMlekhanAsevitA paramapuruSArtharUpasya mokSasthA''rAdhako bhavati / athaivaM tahi-mAraNAntikasaMlekhanA kartA svAmi sandhi pUrva kA''yurAdi vinAzakatayA''tmaghAta doSayuktaH syAt iti cena asya saMlekhakasyA 'pramattatvenA''tmaghAtadoSAbhAvAt, pramattayogAtmaNavyaparopamaspa hiMsAtvAt asya pramAdayogA'mAvo vartate, rAgadveSamohAbhinivezarahitasvAt, bratAdi guNAnAM saMrakSaNArthameva tathA kartuM pravRttatvAt / uktezcaupapAtike-57 sUtra 'apa. cchimA maraNaMtiyA saMlehanA jUsaNA rAhaNA' iti apazcimA mAraNAntikI saMlekhanA joSaNA''rAdhanA iti / 38 // mahAjana Adi kI smRti samAdhi kI yahulatA vAlA hokara, ArsadhyAna aura raudradhyAna se yukta-mahita hokara jo mAraNAntika saMlekhanA kA sevana karatA hai, vaha parama puruSArtha mokSa kA ArAdhaka hotA hai| zaMkA-agara aisA hai to mAraNAntika saMlekha nA karane vAlA apanI icchA se hI apanI Ayu Adi kA vinAza karatA hai, isa kAraNa AtmaghAta ke pApa ke bhAgI honA cAhie / samAdhAna-saMlekhana kartA pramAdahIna hone ke kAraNa AtmaghAta ke pApa kA bhAgI nahIM hotA / rAga, dveSa, aura moha ke abhiniveza se rahita hone ke kAraNa usa meM pramAda ke yoga kA abhAva hai| vaha to branAdi guNoM kI rakSA karane ke lie hI vaisA karatA hai| aupapAtika sUtra ke 57 veM sUtra meM kahA hai-'apazcima mAraNAntika saMlekhanAjomaNa ArAhaNA // 38 // smRti rUpa samAdhinI bahulatAvALo thaIne ArtadhyAna ane raudradhyAnathI mukta thaIne jeo mAraNatika saMlehaNAnuM sevana kare che, te parama purUSArtha mokSane ArAdhaka hoya che. zaMkA-je A pramANe ja hoya te mAraNAnika saMlehaNa karanAra pitAnI rAjIkhuzIthI ja pitAnA AyuSya vagerene vinAza kare che a thI AtmahatyAnA pApane bhAgIdAra gaNA joIe. samAdhAna-saMlehaNA karanAra pramAdahIna hevAnA kAraNe Atmagha tanA pApane bhAgI thato nathI rAcaSa tathA mehanA abhinivezathI mukta hovAnA kAraNe tenAmAM pramAdanA ye gane abhAva che. te te vratAdi guNonA rakSaNa kAje ja A pramANenuM anuSThAna kare che aupapAtikasUtranA 57mAM sUtramAM 4yu-apacchimamAraNAntika saMlekhanAjosaNA-ArAhaNA' // 38 // zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tattvArthasUtre mUlam - bArasavaI - agArI // 39 // chAyA - dvAdazavatI agArI ||39|| tatvArthadIpikA - pUrvIka samyaktvasahitadvAdazatratayuktA'gArI thAvako S bhavati nA'nyaH || 39 // mUlam - paMmattassa saMkAiyA paMtra aiyArA // 40 // chAyA - samyaktvasya zaGkAdikAH pazcAvicArAH ||40|| tattvArthadIpikA - pUrvaM tAvad dvAdaza vratadhAryagArI zrAvako bhavati, zrAvakatvasya vrataviziSTatvAt, tatra yo vratI so'zzyameva samyagdarzana viziSTo bhavati zaGkAdi doSaduSitamanaso mUlottaraguNAdhArakatvazraddhAnasya niyamata patra pratisvaM na sambhavati, pratitvasya samyagdarzana mUlatvAt, banI khala-niyamaM samyaktvavAn 'bArasavaI AgArI' ityAdi / sUtrArtha - gRhastha bAraha branoM kA dhAraka hotA haiM / tAtparya yaha hai ki pUrvokta samyaktva sahita bAraha branoM se jo yukta hotA hai vahI gRhastha zrAvaka kahalAtA hai, // 39 // 'saMmattasta saMkAiyA' ityAdi / sUtrArtha -- samyaktva ke zaMko Adi aticAra haiM ||40|| tatvArthadIpikA - pahale batAyA gayA hai ki cAraha vratoM kA dhAraka gRhastha zrAvaka kahalAtA hai, kyoM ki zrAvakatva vratasampannatA se hI hotA hai aura jo barI hotA hai vaha samyagdarzana se sampanna avazya hotA hai / mUla aura uttaraguNoM ke AdhArabhUta tatva zraddhAna ke abhAva meM jisakA mana zaMkA Adi doSoM se dUSita hai, sUtrA-gRhastha khAravratAnA dhAraka hAya che. tApaya e che ke pUrvokta sabhyasahita bAra teAthI je yukta hoya che te ja gRhastha 'zrAvaka' upAya che. // 3 // 'sammatta saMkAiyA paMcaaiyArA' hatyAhi sUtrA-samyakRtvanA zaMkA vagere pAMca aticAra che. 40nA tattvAtha dIpikA--pahelA khatAvavAmAM Avyu` ke khAra nAnA dhAraka gRhastha zrAvaka kahevAya che kAraNa ke zrAvakava vratasampannatAthI ja thAya che ane je vratI heya che te avazya samyakdazanathI sampanna hAya che. mULa tathA uttaraguNAnA AdhArabhUta tazraddhAnanA abhAvamAM jenuM mana zakA vagere doSothI dUSita che, te cAkkasapaNe vratadhArI thaI zakatA nathI, tapaNu zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.71.10 samyagdRSTe: paJcAticAranirUpaNam 297 bhavati mamyaktve zuddhava brazuddhirbhavati, samyaktve nirati cAre satyeva vratImaya. toti samyaktvasyA'ticArAn pratipAdayitumAha-saMmattassa saMkAiyA paMca aiyArA' iti, samyaktvasya-sampagdarzanasya zaGkAdikA:-zaGkA, ''dipadenakAMkSA vicikitsAparapASaNDapazaMsAparapApaNDasaMstavavetyete paJcA'ticArAH mohanauyakarmaNo vaicitryA dAtmanaH pariNativizeSA mAlinyatArUpA doSA bhavanti / tathA ca-niHzaGkitatvAdibhiH samyagdarzanavizuddhirbhavati, zaGkAkAMkSA viciki sAdimizca samyagdarzanasyA'vizuddhiH / tatra-zaGkA ahaMdupadiSTeSu satyeSu sarvato dezato vAtsalyatayA saMzayakaraNam, sameksvehi kAMcidapi zaGkA na kRtvA niHzaMkatayA tadrakSaNIyam / kAGkSA-parvato dezatazca mithyaadrshnsyaa'bhilaassH| hai, vaha nizcaya hI vratI nahIM ho sakatA nagIpana samyagadarzana mUlaka hai| vratI nizcitarUpa se samyaktvavAna hI hotA hai / samyaktva ke zuddha hone para hI brage kI zuddhi hotI hai| niraticAra samyaktva ke hone para hI brI hotA hai, ataeva samyaktva ke aticAroM kA pratipAdana karate haiM samyaktva ke zaMkA Adi pAMca aticAra haiM 'Adi pada se kAMkSA vicikitsA, parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstaca aticAroM kA grahaNa hotA hai| mohanIya karma kI vicitratA se AtmapariNati vizeSa malInatA rUpa doSa hote haiM, ataH niHzaMkitatva Adi se samyagadarzana kI vizuddhi hotI hai aura zaMkA, kakSiA, vicikitsA Adi samyagda. rzana kI azuddhi hotI hai| ___ arhanta bhagavAna dvArA upadiSTa tatvoM meM sarvadeza se yA ekadeza se saMzaya karanA zaMkA hai| sampatva meM kucha bhI zaMkA na karake, niH samyakdarzana mULaka che vrata nizcitapaNe zraddhAvAna ja hoya che. samyakRtva zuddhi hoya te ja vratanI zuddhi thAya che. niraticAra samyakatva hoya tyAre ja vatI thaI zakAya che AthI samyaktvanA aticAronuM pratipAdana karIe chIe sabhyatvanA mere pAMya matiyAra che. 'mAha par3hayA sikSA, GAkitsA, parapAvaMDa prazaMsA ane parapAvaMDa saMtava aticArenuM grahaNa thAya che. mohanIya karmanI vicitratAthI AtmapariNati vizeSa malInatA rU5 reSa utapanna thAya che AthI ni zakitattva AdithI samyakdarzananI vizuddhi thAya che ane zaMkA kakSA vicikitsA vagerethI samyaka darzananI azuddhi thAya che. ahaMta bhagavAna dvArA upadiSTa tamAM sarvadezathI athavA eka dezathI saMzaya kare e zaMkA kahevAya che. samyakatvamAM koI paNa prakAranI ta 38 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 tatvArtha sUtre vicikitsA asya mahatastapodAnAdipayAsasya phalaM bhaviSyati na vA 1 ityAdirUpa saMzayakaraNam / parapASaNDaprazaMsAtu sarvajJA'nupadiSTasya dharmasya guNodbhAvanarUpA / parapASaNDasaMstavaH - sarvajJAtupadiSTasya dharmasya - mithapAhaTe paricayaH punastayo bhUtAbhUtaguNodUbhAvanavacanarUpo vA / vastutastu samyagdRSTerapTau - aticArAH santi natra - trayANAmaticArANAM parapASaNDaprazaMsA - saMsvavayorevAntamavitvAt paJcaivAtI cArAH samyagdRSTerityuktam / tatra te khalu trayo'nye'ticArAH doSA'nupagUhanA' sthirIkaraNAvAtsalyarUpA'paseyAH / teSAM khalupamAsaMstava porantarbhAvaH, yathA zaMka hokara samyaktva kI rakSA karanI cAhie / ekadeza se mithyAdarzana kI abhilASA karanA kAMkSA doSa hai / isa mahAn tapazcaraNa evaM dAna Adi kA kucha phala hogA ki nahIM, isa prakAra dharmakriyA ke phala meM saMzaya karanA vicikitsA hai| jo dharma sarvajJa ke dvArA upadiSTa nahIM hai, usa meM guNoM ko prakaTa karanA parapASaNDa prazaMsA hai / sarvajJa dvArA anupadiSTa dharma kA yA mithyAdRSTi kA paricaya karanA parapASaNDa saMstava hai yA unake sadbhUta evaM asadbhUta guNoM ko prakaTa karane vAlA vacana parapASaNDa saMstava hai / vAstava meM to samyagdarzana ke aticAra ATha haiM, kintu tIna aticAroM kA parapApaMDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstava meM hI samAveza ho jAtA hai, isa kAraNa samyaktva ke pAMca aticAra kahe gae haiN| ina meM antargata hone vAle tIna aticAra ye haiM-doSAnupagUhanA, asthirIkaraNa zakA nahI' karatA, niHza'ka thaine samyakRtvanI rakSA karavI joIe. ekadezathI athavA sarva dezathI mithyAdarzananI abhilASA karavI kAMkSA doSa che. A mahAn tapazcaryA tathA dAna vagerenu kAI phaLa maLaze ke nahI, e rIte dha karaNInA phaLane saMzaya karavA. vicikitsA che, je dhama sarvajJa dvArA upadiSTa nathI temAM guNNAnuM ArapaNa karavuM parapASaMDa prazaMsA che. savajJa dvArA anupaSTi dharmanA athavA mithyArdaSTine paricaya karavA parapASa'4sastaya che athavA temanA sadbhUta ane asadbhUta guNezane prakaTa karanArU' vacana paraMpa SaDasa ratava che. vAstavamAM te samyagdarzanamAM aticAra ATha che, parantu traNa aticAzanA parASarDa, prazasA ane parapASaMDa sastavamAM ja samAveza thaI jAya che, AthI samyaktvanA pAMca atiyAra kahevAmAM AvyA che. AmAM samAyelA traNa maticAra A pramANe che-doSanupagRhanA, asthirIkaraNa ane ava sabhya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU. 40 samyagdRSTeH paJcAticAranirUpaNam 299 yaH puruSo mithyAdRSTInAM manasA prazaMsAM karoti sa tAvanmUDhamatiH samyagjJAna darzanacAritrataporUpa ratnacatuSTayabhUSitAnAM pramAdAjJAnakAraNodbhavaM doSaM no pagRhati, teSAM samyagdarzanAdau sthirIkaraNaJca na vidadhAti vAtsalyaM punadare AstAm sa zAsanapabhAvanAmapi kathaM kuryAt ? tasmAt-parapASaNDaprazaMsAsaMstavayo madhye'nupagrahanAdayo doSAH antarbhUtA bhavanti / vratAnAM cAgre pazca-paJcAticArA vakSyante tadanurodhenApi prazaMsA-saMstakyoritarAn trInaticArAn antarbhAvya paJcavAticArAH prtipaaditaaH||40|| tatvArthaniyuktiH--pUrva khalu-dvAdazabratadhArI'gArI vratI bhavatI tyuktama, tatra mithyAdarzanasya zalya tayA samyagdRSTireva vratI-agArI bhavati / tatra kasyaavAtsalya inakA prazaMsA aura saMstava meM samAveza ho jAtA hai| jo puruSa mana se mithyAdRSTioM kI prazaMsA karatA hai, vaha mUDhamati samya. gjJAna-darzana-cAritra evaM tapa rUpa raznacatuSTaya se vibhUSita puruSoM ke pramAda tathA ajJAna se utpanna hone vAle doSa kA upagUhana nahIM karatA use DhaMkanA nahIM hai, samyagdarzana Adi meM unakA sthirikaraNa nahIM karatA, vAtsalya to dUra rahA vaha zAsana kI prabhAvanA bhI kaise karegA isa prakAra parapASaMDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstava meM anupagUhana Adi doSa aMtargata ho jAte haiN| Age vratoM ke pA~ca pAMca aticAra kahe jAeMge, isa anurodha se bhI prazaMsA aura saMstava meM hI tIna aticAroM ko aMtargata karake samyaktva ke pAMca aticAra hI kahe haiM // 40 // tattvArtha niyukti--pahale kahA gayA thA ki bAraha vratoM kA dhAraka Amane prazaMsA ane saMstamAM samAveza thaI jAya che. je purUSa manathI mithyAdaSTionI prazaMsA kare che te mUDhamati samyakajJAna-darzana-cAritra tathA tapa rU5 ratnacatuSTayathI vibhUSita purUSanA pramAda tathA ajJAnathI utpanna thanArA denuM upagRhana karato nathI tenA upara DhAMka-pIchoDo karato nathI, samyakdarzana vageremAM temanuM sthirIkaraNa karatuM nathI, vAtasalya te eka bAjue rahyuM, te zAsananI prabhAvanA paNa kevI rIte karaze? AvI rIteparapASaDaprazaMsA ane parapAvaMDa saMstavamAM anupamUhana vagere deze antargata thaI jAya che. AgaLa upara banenAM pAMca-pAMca aticAra kahevAmAM Avaze, evA anurodhathI paNa prazaMsA ane saMstavamAM ja traNa aticArone samAveza karIne samyaktvanA pAMca aticAra ja kahevAmAM AvyA che. 40 tatvArthaniryukita-pahelA kahevAmAM AvyuM hatuM ke bAra trata dhAraka zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre cinmohanIyAvasthAvizeSAt samyagraSTeH pazcAticArAn pratipAdayitumAha'saMmattassa saMkAyA paMca adhyArA' iti / samyaktvasya samyadarzanasya zaMkA dayaH zaMkA Adipadena kAMkSA vicikitsA parapASaNDaprazaMsA-parapASaNDasaMstavazcetyete paJcAticArA bhavantIti, tatra ticAro vyatIkramaH, mohanIyakarmaNo vaici. jyA AtmanaH parigativizeSarUko badhyaH / tathA ca zaMkA kAMkSA vidhikitsAparapASaNDapazaMsA-parapApaNDasaMstayaH ityete pazca samyag dRSTeravicArA bhavanti / tatra zaMkA lAvada AgamagamyeSu tIrthakRte pokateSu jIvAdiSu-arthavva. tyanta sUkSmeSu atIndriye na paramANyAdiSu adhigata jIvAjIvAdi tatvasya bhagavataH gRhastha hI zrAvaka-vratI hotA hai / mithSadarzana zalya hai, isa kAraNa samyagdRSTi hI brI gRhastha hotA hai / kisI ko mohanIya karma ko viziSTa avasthA se samyaktva meM pAMca aticAra hote haiM, unakI prarUpaNA karate haiM samyakrava ke zaMkA Adi pAMca aticAra hote haiM / 'Adi' zabda se kAMkSA, thicikitsA, parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDasaMstava nAmaka aticAroM ko grahaNa karanA caahie| aticAra kA artha hai ullaMghana-maryAdA bhaMga / mohanIya karma kI vicitratA se utpanna hone vAlI AtmA kI pariNati aticAra kahalAtI hai| isa prakAra samyagdarzana ke pAMca aticAra haiM-zaMzA, kAMkSA, vici. kitsA, parapASaNDa prazaMsA aura para pASaNDa saMstava / Agama meM pratipAdita, tIrthakara bhagavAna ke dvArA kadhita jIvAdi tattvoM meM, atyanta sUkSma, atIndriya paramANu Adi padArthoM meM, jIva-ajIva Adi tatvoM gRhastha ja zrAvakavatI hoya che. mithyAdarzana zalya che A kAraNe samyagadaSTi ja vatI grahastha hoya che. keIna me hanIya karmanI viziSTa avasthAthI samyakRtvamAM pAMca aticAra hoya che temanI prarUpaNa karIe chIe samyaktvanA zaMkA vagere pAMca aticAra hoya che. "Adi' zabdathI kAMkSA, vicikitsA, parapAvaMDa prazaMsA ane parapAvaMDasaMstava nAmanA aticArone grahaNa karavA joIe. aticArane artha che.ulaMghana-maryAdAbhaMga mohanIya kamanI vicitratAthI utpanna thanAra AtmAnI pariNati aticAra kahevAya che. A rIte samyaka darzananA pAMca aticAra che-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapAvaMDa prazaMsA ane parapAvaMDasaMstava, AgamamAM pratipAdita, tIrthakara bhagavAna dvArA kathita jIvAdi tattamAM, jIva-ajIva Adi davenA jJAtA, bhAvapUrvaka bhagavAnanA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - dIpikA-niyukti TIkA a.7 mU. 40 samyagdRSTeH paJcAticAranirUpaNam 301 zAsanaM bhAvataH pratipannasyA'pi-ahaMtmaNItatatvazraddhasya samyagdaSTeH evaM syAdasaMkhyeyapadeza AtmA, atha niSpradezo niravayavatvAnnai syAt' ityAdi rUpaH saMzaya ucyate / tathAvoktamAvazyake 'saMsayakaraNaM saMkA' saMzayakaraNaM zaMketi / kAMkSA-paradarzanavAchA 2 vicikitsA-phalaM pratisandehaH3 mithpAdarzanaM trividhaM bhavati abhigRhItA 1 'nabhigRhIta 2 saMzaya 3 bhedAda / uktaJca-.. 'payamakkharaMca ekapi-jo naroeti suttaniddiTTa / sesaM royaMtoSi-hu micchaddiTThI muNeyavyo / 1 // 'padamakSaraM caikamapi-yo na rocate sUtranirdiSTam / zeSa rocamAno'pi-khala miyAdRSTi tivyaH // 1 / / iti ke jJAtA, bhAva pUrvaka bhagavAna ke zAsana ko aMgIkAra karane vAle, arhanta-kathita tattva ke zraddhAyukta samyagdRSTi ko bhI aimA saMzaya utpanna ho jAtA hai ki-'AtmA asaMkhyAtapradezI hai athavA niravayava hone se apradezI hai !' yaha zaMkA aticAra hai / Avazyaka meM kahA hai-'saMzaya karanA zaMkA hai|' parakIya darzana kI icchA karanA kAMkSA aticAra hai| dharmakriyA ke phala meM sandeda karanA vicikitsA aticAra hai| mithyAdarzana tIna prakAra kA hai-abhigRhIta, anabhigRhIta aura saMzaya mithyAdarzana / kahA bhI hai jo jIva sUtrokta eka pada yA akSA para bhI aruci karatA hai, vaha bhale hI zeSa saba para ruci rakhatA ho, phira bhI use mithyAdRSTi hI samajhanA cAhie | // 1 // isI prakAra-mUtra meM kahe hue eka akSara para bhI aruci karane zAsanane aMgIkAra karanAra, ahaMnta kathita tatvamAM zraddhALu samyak daSTine paNa e saMzaya utpanna thaI jAya che ke- AbhA, asaMkhyAtapradezI che athavA niravayava hevAthI apradeza che " A zaMkA aticAra che. AvazyakamAM kahyuM che-"saMzaya kare zaMkA che' parakIya darzananI IcchA karavI kAMkSA aticAra che. dharma kriyAnA phakamAM saMdeha rAkhe vicikitsA aticAra che. - mithyAdarzana traNa prakAranuM che-abhigRhIta, anabhigRhIta ane saMzaya mithyAzana yu 54 che je jIva sUtrokta eka pada athavA akSara pratye paNa arUci kare che, te bhale bAkInA badhAM upara rUci rAkhatA hoya, te paNa tene mithyAdaSTi gavAna the. // 1 // evI ja rIte-sUtramAM kahelAM eka akSara para paNa arUci rAkhavAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 tattvArthasUtre 'evam'-sUtroktasyaikasyA-'pyarocanAdakSarasya bhavati nrH| mithyASTiH sUtrahi-na pramANaM jinAjJAca // 1 // ekasminmapyarthe-sandigdhe pratyayo'rhati hi nssttH| mithyaiva darzanaM tat-sacAdihetu bhavagatInAm / / 2 / / iti, taramA mumukSuNA janena zaGkArahitena jinavacanaM sarvathA satyameva patipattavyam, sarvajJavItarAgAbhihitatvAt / uktazca-'tameva saccaM nIsaMkaM, jaM jiNehiM pave. iyaM tadeva satya nizzaGka yajjinaH praveditam, iti chaayaa| jJAnadaurbalyendriyA pATavAdi dopAtkhalu sAkalyena chadmasthasya sakalapadArthasvarUpA'vadhAraNAyA asambhavAt / kAMkSApadArthastu-aihalaukika-pAralaukikaviSayeSu zabdAdiSvAzaMsAse manuSya mithyAdRSTi ho jAtA hai| mUtra aura jinAjJA pramANa nahIM hai, aisA vaha samajhatA hai // 1 // eka bhI padArtha meM sandeha ho to arhanta bhagavAn ke prati vizvAsa kA vinAza ho jAtA hai, ataeva sandeha karane vAlA puruSa mithyAdRSThi hai / vaha bhava bhavagatiyoM kA Adi hetu hai // 2 // ___ ataeva mumukSu jana ko zaMkA se rahita hokara jina vacana sarvathA satya hI hai, aisA samajhanA cAhie, kyoM ki vaha sarvajJa aura vItarAga ke dvArA kathita hai / kahA hai-'vahI satya aura asaMdigdha hai jo jinendroM ne kahA hai / ' chadmastha jIva kA jJAna durbala hotA hai, usakI indriyAM kuzala nahIM hotI, ina doSoM ke kAraNa vaha samasta padArthoM ke svarUpa kA nizcaya nahIM kara sktaa| isa loka aura paraloka saMbaMdhI zabda Adi viSayoM kI icchA manuSya mithyAdaSTi thaI jAya che. sUtra temaja jinAjJA pramANa nathI evuM te samaje che. jenA eka paNa padArthamAM saMdeha heya te ahaMnta bhagavAna tarapha vizvAsano vinAza thaI jAya che, AthI zaMkAzIla purUSa midaSTi che. te bhavagatisaanaa bhU tu . // 2 // AthI mumukSu purU zaMkArahita thaIne jinavacana sarvathA satya ja che evuM samajavuM joIe kAraNa ke te sarvajJa ane vItarAga dvArA kahevAyuM che. kahyuM paNa che-"te ja satya ane asaMdigdha che je jinendroe kahyuM che. chavastha jIvanuM jJAna nabaLuM hoya che, tenI indriyo sateja hotI nathI A dene lIdhe te badhAM padArthonA svarUpa ne nizcaya karI zakatA nathI. A leka temaja paraloka saMbadhI zabda Adi viSayanI ImA karavI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7.40 samyagdRSTe: pazcAtivAranirUpaNam 303 rUpapItiparyAyo'bhilASaH yathA-'sugatohi bhikSuNAM-snAnA'napAnA''cchA. dana-zayanIyAdi mukhA'nubhavadvArA klezarahitaM dharmamupadiSTavAn eva manye'pisAMsArikaviSayabhogasukhArthameva dharmopadezaM kRtavantaH, evam-svargarAjyamukha mAptyartha divya-rUparasagandhazabdasparzAdi viSayakopadezaM dttvntH| evamaihalaukika-pAralaukika zabdAdInAM prApsyabhilASarUpA kAMkSA samyagdRSdezaticAro bhavati / vastutastu-anya zAsanadarzanatatvAbhilASaH kAGkSA, tAdRzA kAMkSAvAn khalvavicAritaguNadoSaH sAMsArikasukhamabhilaSati aihalaukikaM pAralaukikaM vA vinazvaramavasAnakaTukaM duHkha saMmizritaM sarva caitad uddhRtakaSAyakaluSitatvAt karanA kAMkSA pada kA artha hai / jaise-buddha ne bhikSuoM ko snAna, anna, pAna, AcchAdana evaM zacyA Adi kA sukha bhogate hue kleza rahita dharma kA upadeza diyA hai| dUsaroM ne bhI sAMsArika viSaya bhogoM saMbaMdhI sukha ke lie hI dharma kA upadeza diyA hai tathA svarga evaM rAjya sukha kI prApti ke lie divya rUpa, rasa, gaMdha, zabda aura sparza Adi viSayaka upadeza diyA hai| kyoM na buddhazAsana ko aMgIkAra kara liyA jAya ! isa prakAra iha-paraloka saMbaMdhI zabda Adi viSayoM kI prApti kI abhilASA karanA kAMkSA aticAra hai| vAstava meM to anya zAsana, darzana evaM tatva kI icchA karanA kAMkSA hai / jo aisI AkAMkSA karatA hai vaha guNa-doSoM kA vicAra kiye vinA hI sAMsArika sukha kI abhilASA karatA hai / kintu aiha laukika aura pAralaukika sukha vinAzazIla hai, usakA anta kaTuka kAMkSA padane artha thAya che jema ke-buddha bhikSuone snAna, anAja, pANI, AcchAdana tathA zayyA vagerenuM sukha bhegavatA thakA kalezarahita dharmano upadeza Ape che. bIjAoe paNa sAMsArika viSayabhege saMbaMdhI sukha kAje ja dharmane upadeza Ape che tathA svarga ane rAjya sukhanI prApti arthe divyarUpa, rasa, gaMdha, zabda ane saMparza Adi viSayaka upadeza Ape che. cAle tyAre buddhazAsanane ja svIkAra karI laIe ! A rIte A leka athavA paraloka saMbaMdhI zabda Adi viSanI prAptinI abhilASA karavI kAMkSA aticAra che. vAratavamAM te anya zAsana, darzana tathA tatvanI IcchA karavI kAMkSA che, je AvI AkAMkSA kare che te guNa-dene vicAra karyA vagara ja sAMsA rika sukhanI abhilASA kare che. paraMtu A leka saMbaMdhI athavA pAralaukika sukha nAzavata che, tene ata karUNa che, te dukhethI mizrita hoya che, AthI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre saMsArAnuvandhitvAcca bhagavatotA pratiSiddham pratiSiddhAnuSThAnaM ca bhAvataH samyaktvaM dUSayati siddhAntollaMghanAt / uktaJca - kaMkhA aNNaSNa daMsaNaggAho' kAMkSA'nyA'nyadarzanAH, iti / AIta siddhAntastu - dazavaikAlike navama 'dhyayane caturthIzake 'No ihaloyAe' ityAdinA kathitaH nehalokArtham, apitu - kevalaM karmanirjaraNAyaiva dharmAdyupadezAdau pravRttiH / tasmAt khalu - aikAntikA''tyantikAvyAbAdhasukhahetuH etAvAn prayAsaH ityanyadarzanAdau nirAkAGkSeNa zramaNena hai, yaha duHkhoM se mizrita hotA hai, isa karaNa kaSAyoM se kaluSita hone ke kAraNa tathA bhavaparamparA kA vardhaka hone ke kAraNa arhanta bhagavAna ne usakA niSedha kiyA hai / niSiddha anuSThAna yadi bhAvapUrvaka kiyA Apa to vaha siddhAnta ke ullaMghana ke kAraNa samyaktva ko dUSita karatA hai| kahA bhI hai- 'anya-anya darzana ko grahaNa karanA kakSA hai / ' arhanta bhagavAna ke siddhAnta kA to dazavaikAlikasUtra ke nauveM adhyayana ke cauthe uddezaka meM pratipAdana kiyA gayA hai- 'no seolugure' ityAdi vAkyoM meM kahA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki svAdhyAyatapazcaraNa Adi koI bhI dharmAnuSThAna isa loka saMbaMdhI lAbha ke lie na kare, pAralaukika lAbha (svarga prApti Adi) ke lie na kare aura yaza-kIrti Adi ke lie bhI na kare, kevala karmakSaya ke hI uddezya se kare / karmanirjarA ke atirikta anya kisI bhI lAbha ke lie dharmAcaraNa nahIM karanA cAhie, tabhI ekAntika, Atyantika 304 kannAyeAthI kaluSita heAvAnA kAraNe tathA bhavaparamparAne-vadhAranAra hAvAthI arhanta bhagavAne tenI manAI pharamAvela che. niSiddha anuSThAna je bhAvapUrvaka karavAmAM Ave te te-siddhAMtanA ulla`ghananA kAraNe samyaktvane dUSita kare che, kahyu paNa che--anya-anya daza tenu grahagu karavu kAMkSA che' arhata bhaga vAnanA siddhAMtane te dazavaikAlikasUtranA navamAM adhyayananA cothA uddezakamAM pratipAdana karavAmAM Ayu hai- 'no ihaloyaTTAe' vagerai vAmyAbhAM hyu che, jenA sArAMza e che ke svAdhyAya, tapazcaryAM vagere keI paNa dharmAMnuSThAna A leka saMbadhI lAbha khAtara karavA na joIe, pAralaukika lAbha (svaLa prApti Adi) mATe na karavA temaja yaza-kIrtti vagere meLavavA mATe pazu na karavA, mAtra karmAne khapAvavAnA hetuthI karavA joIe. ka`nija rA zitrAya anya kAI paNa lAbhanI AzAthI dharmAcaraNa karavuM joie nahI', jo Ama thAya tA ja akAntika, mAtyantika ane avyAkhAdha sukhanI prami zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 40 samyagdRSTeH paJcAticArAH 305 bhavitavyamiti bhAvaH / bicikitsA tAvad-mativibhramarUpA'vaseyA, tathAhi yuktA. gamopapanne'pyarthe matimyati yathA-mahataH khalvasya tapaH klezasya sikatAkaNa kavalavaniHsvAdasya-locAdevA''yatyAM kA phala sampadAvitrI ? atha ca-kleza mAtramevedaM nirjarAphalavikalam 3 iti / ubhayathA khalu loke kriyA dRzyante, phalavatyo niSphalAzca kRSakANAM karSaNAdikriyA kadAcitphalavatI kadAciniSphalA ceti / tasmAta-'idamapyasti idamapyasti' iti kriyAsAmAnyasyo-bhayathAdRSTasvAnmativibhramo jAyate, atha zaGkArUpaiva vicikitsA na tato'tirikteti tabhI ekAntika Atyantika aura avyAyAdha sukha kI prApti hotI hai aisA vicAra kara sAdhu yA zrAvaka ko anyadarzana kI AkAMkSA nahIM karanI caahie| vicikitsA eka prakAra kA mativibhrama hai| kabhI-kabhI yaktiAgama saMgata artha meM bhI buddhi bhrAnta ho jAtI hai, jaise-cAlU ke kavala ke samAna niHsvAda isa tapazcaraNa kA tathA loca Adi kA na jAne bhaviSya meM kucha phala prApta hogA yA nahIM? yaha kahIM korA kaSTa hI to nahIM hai, jisase nirjarA-phala kI prApti na ho! saMsAra meM donoM prakAra kI kriyAeM dekhI jAtI haiM-koI saphala hotI hai, koI niSphala / kisAna khetI karatA hai to kabhI vaha saphala hotA hai, kabhI niSphala hotA hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se donoM prakAra kI kriyAeM dekhI jAtI haiM, ataH buddhi meM bhramaNA utpanna ho jAtI hai| yahAM aisI azaMkA nahIM karanI cAhie ki vicikitsA bhI eka thAya che. AvuM vicArIne sAdhu athavA zrAvake anya darzananI AkAMkSA karavI joIe nahIM. vicikitsA eka prakArane mativibhrama che. kaI-kaI yukti AgamasaMgata arthamAM paNa buddhi brAnta thaI jAya che. jema ke-retInA kaLIyA jevuM svAda vagaranuM A tapazcaryAnuM tathA loca AdinuM na jANe bhaviSyamAM kaI phaLa prApta thaze ke kema ! A mAtra niSphaLa kaTa to nathI jenAthI nija rA-phaLanI prApti na thAya saMsAramAM baMne prakAranI kriyAo jevAmAM Ave che koI saphaLa thAya che, keI niSphaLa kheDUta khetI kare che te kadI te saphaLa thAya che, kayAre niSphaLa paNa nIvaDe che. A rIte sAmAnya rUpathI baMne prakAranI kiyAe jovAmAM Ave che AthI buddhimAM bhramaNa utpanna thaI jAya che. ta0 39 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rom 306 tattvArthasUtre nAzaGkanIyam ? zaGkAyAH sakalA'sakalapadArthamAktena dravyaguNaviSayatvAda vicikitsAyAzca phalasandehaviSayatvAta. itthaM paraspara mubhayobhinnatvamiti / tathAhi-vicikitsAyAM satyAM mati mithyAtvapudgalAnuviddhA satI bhramati sarva pravacane'navatiSThamAnA'nasthitA bhavati / tathA-sarve khalvete zaGkA kAMkSA vicikitsAdayo mithyAdarzanabhedAH kenacidvizeSeNa jAyamAnAH samyaktvasyA'ticAratAM prtipdynte| erapASaNDaprazaMsA-saMstavau tAvad arhacchAsanavyatiriktayA'bhigRhItA'nabhigRhIta bhedena dvividhayA mithyAdRSTayA yuktAnI kriyAvAdinAmakriyAvAdinAm, ajJAnikavAdinAm-vainayikavAdinAM ca stutirUpa prazaMsanaprakAra kI zaMkA hI hai, zaMkA se alaga nahIM hai, kyoM ki zaMkA aura vicikitsA ke viSaya alaga-alaga hote haiN| zaMkA sampUrNa yA kisI eka padArtha meM hotI hai, ataeva usakA viSaya dravya-guNa hai, vicikitsA phala meM sandeha karane se hotI hai| isa kAraNa donoM meM bheda hai| vicikitsA hone para mithyAtva ke pudgaloM se anuviddha mati bhramaNa karatI hai-sarva pravacana meM sthira na hokara asthira ho jAtI hai| isa prakAra ye zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi mithyAdarzana ke hI rUpa haiM phira bhI ina meM kucha-kucha pArthakya hai / isI se ye saba samyakRtva ke aticAra kahe gae haiN| parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstava arhanta bhagavAn ke zAsana se bhinna, abhigRhIta aura anabhigRhIta ke bheda se do prakAra kI mithyAdRSTi se yukta kriyAvAdiyA~, prakriyAvAdiyoM, ajJAnavAdiyoM atre evI AzaMkA na karavI joIe ke vicikitsA paNa eka prakAranI zaMkA ja che, zaMkAthI juduM nathI. kAraNa ke zaMkA ane vicikitsAnA viSaya judA judA hoya che. zaMkA sapUrNa athavA keI eka padArthamAM thAya che AthI tene viSaya dravya-guNa che, vicikitsA phaLamAM saha karavAthI thAya che A kAraNe baMnemAM bheda che. vicikitsA thavAthI mithyAtvanA pudgalathI anuviddha mati bhramaNa kare che-sarvapravacanamAM sthira na hoIne asthira thaI jAya che. A rIte A zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi mithyAdarzananA ja rUpa che te paNa AmAMthI kaI-kaI pArthaya che. AthI ja A badhAM samyaktvanA aticAra kahevAyA che. parapAkhaMDa prazaMsA ane parapAvaMDasaMstava, ahaMnta bhagavAnanA zAsanathI bhina, abhigRhIta ane anabhigrahItanA bhedathI be prakAranA mithyAdraSTithI yukta kriyAvAdio, akriyAvAdio, ajJAnavAdio ane vinayavAdionI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 7 sU. 40 samyagdRSTeH paJcAticArAH " paricayAtmaka bodhyau tAvapi samyagdRSTeraticAro bhavataH tatra - bhAvato'nyAtmaguNaprakarSodbhAvanarUpA prazaMsA sopadhikanirupadhikaM ca guNavacanaM saMstavaH / abhigRhItamidhyAdRSTistAvat abhimukhaM gRhItA'bhigRhItAdRSTiH, yathA - 'idameva tatvam' iti saugatAdivacanam, anekApi - abhimukhyena gRhItAdRSTiH sarva aeroda sa samIcInadRSTiH anabhigRhIta mithyAdRSTi rucyate, mithyAdarzanaM khalu nAnAprakArakaM saJjAyate, mohanIyakarmavaicitryAt nayAnA-mAnantyAt / tatra - kecit kriyAvAdinaH santi, kriyA kartradhInA kartAraM vinA nopapadyate, ityAramAviSTitazarIrasamavAyi kriyAvAdina AtmA'stitvAdi pratipattAraste'zItyadhika 307 aura vinayavAdiyoM kI prazaMsA rUpa aura paricaya rUpa haiM arthAt mithyAdRSTiyoM kI prazaMsA karanA parapASaNDa prazaMsA aura unake sAtha paricaya karanA parapASaNDa saMstava hai / ye donoM bhI sampadarzana ke aticAra haiM / bhAvapUrvaka dUsare ke athavA apane guNoM kA prakarSa prakaTa karanA prazaMsA kahalAtA haiM aura sopadhika yA nirupadhika guNavacana ko saMstava kahate hai| abhimukha gRhIta dRSTi abhigRhItA dRSTi hai, jaise yahI tatva hai|' isa prakAra saugata Adi ke vacana sabhI pravacanoM ko samIcIna samajhanA abhigRhIta mithyAdRSTi kahalAtI hai / mohanIya karma kI vicitratA ke kAraNa tathA nayoM ananta hone ke kAraNa mithyAdarzana aneka prakAra kA hotA hai| koI koI kriyAvAdI hote haiM / kriyA karttA ke adhIna hai, karttA ke binA vaha ho nahIM sakatI / isa prakAra AtmA se adhiSThita zarIra meM samavAya saMbaMdha se kriyA rahatI prazaMsA rUpa ane paricaya rUpa che, arthAt mithyArdaSTienI prazaMsA karavI parapASaDapraza'sA che ane temanI sAthe paricaya karavA parapASaDasa stava che. A baMne paNa samyakdananA aticAra che. bhAvapUrvaka bIjAnA athavA pAtAnA guNAnA prakaSa prakaTa karavAne-prazasA kahe che ane sAdhika athavA nirUpaSika guNuvacanane sa'stava kahe che. abhimukhagRhIta dRSTi abhigRhItA dRSTi che jema ke-'A ja tattva che' e jAtanA saugata AdinA vacana adhA pravacanAne samIcIna samajavuM anabhigrahIta mithyArdaSTi kahevAya che. mehanIyakama nI vicitratAnA kAraNe tathA nayA ananta hAvAthI mithyAda na aneka prakAranA haiya che. keAi-kAI kriyAvAdI hAya che kriyA kartAne adhIna che, kartA vagara te thaI zakatI nathI. A rIte AtmAthI adhiSThita zarIramAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 tattvArthasUtre zatasaMkhyakA bodhyAH / tadyathA - jIvA'jIvabandhapuNya pApA''srava-saMvara nirjarAmokSarUpa navapadArthAnAM madhye ekaikaM prati 'asti jIvaH svato nityaH kAlataH' ityAdirItyA labdhAnAM viMzati vikalpAnAM navabhirguNane'zItyadhikazatasaMkhyA labhyanta iti bhAvaH / evaM caturazItirvikalpAH pratyekaM nAstikAnAmityAdityA'bhigRhItamithyAdRSTInAM sarva saMkhyayA triSaSyadhikAni trINi zatAni - avagantavyAni / tatrAtmakriyAstitvavAdino'zItyadhikazatasaMkhyakAH, AtmanAstitvAkriyAvAdinazcaturazIti saMkhyakAH, ajJAnikavAdinaH saptaSaSTisaMkhyakAH, vainAyikavAdino dvAtriMzatsaMkhyakAH santi / tatrA''tmanAstitvavAdimate vikalpA svAvad 'nAsti jIvaH svataH kAlataH' evam -'nAsti jIvaH parataH kAlataH ' hai, aisA svIkAra karanevAle aura AtmA kA astitva svIkAra karane vAle vAdI kriyA vAdI kahalAte haiM / unake eka sau assI (180) bheda haiM / ye bheda isa prakAra niSpanna hote haiM - (1) jIva (2) ajIva (3) bandha (4) puNya (5) pApa (6) Asrava (7) saMvara (8) nirjarA (9 mokSa, ina nau padArthoM meM se pratyeka ke sAtha 'jIva hai, svataH nitya kAla se' ityAdi rUpa se banane vAle vIsa bhedoM kA nau padArthoM ke sAtha guNAkAra karane se eka sau assI saMkhyA ho jAtI hai| akriyAyAdI nAstikoM ke assI (80) bheda haiM / ityAdi cAroM ke milAkara abhigRhIta mithyAdRSTiyoM ke kula tIna sau tresaTha (363) bheda hote haiM / ina meM AtmA kA astitva nahIM svIkAra karane vAle akriyAvAdI assI haiM, ajJAnavAdiyoM ke saDasaTha (67) bheda haiM aura vainayikoM ke battIsa bheda haiN| akriyAvAdiyoM ke bheda samavAya saMkha`dhathI kriyA rahe che. evuM svIkAranAra ane AtmAnA astitvane svIkAra karanArA kriyAvAdI kahevAya che. temanA ekasA ezI (180) bheda che. mA leha yA zete niSyanna thAya che - (1) va (2) alava (3) andha (4) yueya (4) pAtha (1) mAsatra (7) sauMvara (8) nirbharA (7) mokSa yA nava padArthomAMthI pratyekanI sAthe jIva che, svataH nityakALathI ityAdi rUpathI bananArA vIsa bhedanA nava padAthanI sAthe guNAkAra karavAthI ekase eMzInI sakhyA thaI jAya che. akriyAvAdi nAstikeAnA ezI bheTa che. ityAdi cAra maLIne abhigRhIta mithyArdaSTienA kula traNaso tresaTha (363) bheda hAya che. AmAM AtmAnuM astitva nahI svIkAranArA akriyAvAdI eMzI (80) che, ajJAnavAdionA saDasaTha (67) bheda che ane vainiyakeAnA khatrIsa bheda che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7.40 samyagdRSTe: pazcAticArA: 309 ityevarUpabhedena dvAdaza vikalpA jIvaM prati bhavanti / evam-ajIvAdiSvapi SaTsu pratyekaM dvAdaza-dvAdaza vikalpA bhavanti / teSAM mate-puNyapApayorasadbhAvena saptAnAmeva jIvAnAmekaikaM prati dvAdaza dvAdaza bhedena caturazIti bhedA bhavanti / AsmA'stitvavAdinAM mate tu-puNyapApasahitAnAM navatatvAnAM sadbhAvenaikaikaM prati nimna rItyA viMzati vikalpa satvenA'zItyadhikazatabhedA bhavanti / tathAhi-'jIvo'sti svato nityaH kAlataH / kAlavAdinaH khalu vidyate'gha mAtmA svena rUpeNa nityazceti / evam-IzvaravAdino'pi dvitIyo vikalpaH / AtmavAdina stRtIyo vikalpastu-'puruSa evedaM sarvam' ityaadi| niyatirUpA'dRSTavAdinacaturthoM vikalpaH isa prakAra hote haiM-'jIva nahIM hai svataH kAla se aura 'jIva nahIM haiM, parataH kAla se isa prakAra jIva ko lekara bAraha bheda hote haiN| isI prakAra ajIva Adi chaha padArthoM ke bhI bAraha-bAraha bheda samajha lenA cAhie unake mata meM puNya aura pApa kA sadabhAva nahIM hai, ataeva sAta padArthoM ke hI cAraha-bAraha bheda hone se caurAsI bheda ho jAte haiN| kintu jo AtmA kA astitva mAnate haiM unake mata meM puNya aura pApa kI bhI sattA hone se nau padArtha haiM aura pratyeka ko lekara vIsavIsa bheda hote haiM, ataH unake eka sau assI bheda haiM, jaise-jIva hai svataH nitya kAla se / kAlavAdiyoM kA kathana haiM ki-AtmA svarUpa se nitya hai kAla se / isI bhAMti IzvaravAdiyo kA dUsarA vikalpa samajha lenA caahie| tIsarA vikalpa AtmavAdiyoM kA hai| unakA kathana hai ki 'yaha saba jo jagat meM dRSTigocara hotA hai, puruSasvarUpa hI hai| akiyAvAdienA bheda A rIte thAya che-"jIva nathI svataH kALathI ' ane jIva nathI parataH kALathI A rIte jIvane laIne bAra bheda thAya che. A rIte ajIva Adi cha padArthonA pazu bAra-bAra bheda samajI levA joIe. temanA mate puNya ane pApane saddabhAva nathI, AthI sAta padArthonA ja bAra-bAra bheda hovAthI ceryAsI (84) bheda thaI jAya che. paraMtu jeo AtmAnuM astitva svIkAre che. temanA mate puNya ane pApanI paNa sattA hovAthI nava padArtha che ane pratyekane laIne vIsa-vIsa bheda thAya che AthI, temanA eka eMzI bheda che jema ke-"jIva svataH nityakALathI" kAlavAdionuM kahevuM che ke AtmA svarUpathI nitya che kALathI nahIM. evI ja rIte izvaravAdione bIjo vikalpa samajI levuM joIe. trIjo vikalapa AtmavAdione che. temanuM kathana che ke "A badhuM, je jagatamAM dRSTigocara thAya che, purUSa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre svabhAvavAdinaH pazcamavikalpaH svataeva, ityevaM svata ityanena pnycviklpaaH| parata ityanenA'pi pazcavikalpA bhavanti, nityatvasahitena dazavikalpAH, anityatvasahitena ca davizalpA bhavanti, ityevaM viMzati vikalpA jIvatatvena saha bhavanti / evaM-zepairajIvAdibhiraSTatatvairapi pratyekaM viMzati viMzati bhedenA'zItyadhika zata saMkhyakA vikalpA bhavanti / ajJAnikAnAM punaracintya kRtakarmabandhavaiphalyavAdinAM mate-jovAdIni navatatgani saMsthApya-satva-1 masatvaM2 sadasatva 3 mavAcyatvaM4 savAcyatvam 5 asadavAcyatvaM 6 sadasavAcyatvam 7 ityevamekaikasya jIvAdeH sapta-sapta vikalpA bhavanti, ete nava saptakA striSaSTiH / utpattezvA''dhAzcatvAro niyati ko mAnane vAloM kA cauthA vikalpa hai| pAMcaveM svabhAvavAdi hai| isa prakAra 'svata:' zabda se pAMca vikalpa hote haiN| 'parataH' zabda se bhI yahI pA~ca bheda hote haiM / ina dasoM kI 'nitya' aura 'anitya ke sAtha yojanA karane para jIva tatva ko lekara vIsa bheda niSpanna hote haiN| isI prakAra zeSa ajISa Adi ATha padArthoM ko lekara vIsa-bIsa bheda hone se saba milAkara eka sau assI bheda ho jAte haiN| vinA soce samajhe kRta karmabandha ko niSphala mAnane vAle ajJAnavAdiyoM ke mata meM, jIva Adi nau tatvoM ko anukrama se sthApita kiyA jAtA hai aura pratyeka ke nIce (1) satva, (2) asatva (3) sadasatva (4) avAcyatva (5) sadavAcyatva (6) asadarAcyatva aura (7) sadasavAcyatva, ye sAta bhaMga sthApita kiye jAte haiN| isa prakAra eka eka tatva ko lekara sAta-sAta vikalpa hone se 947-63 vikalpa siddha svarUpa ja che. niyatine mAnanArAone ce vikalpa che. pAMcamA svabhAvavAdi che. A rIte "svataH' zabdathI pAMca vikalpa thAya che. "parata' zabdathI paNa A ja pAMca bheda thAya che. A dazenI 'nitya' ane "anityanI sAthe cejanA karavAthI jIva tatvane laIne vIsa bheda niSpanna thAya che. evI ja rIte zeSa ajIva Adi ATha padArthone laIne vIsa-vIsa bheda hovAthI badhAM maLIne ekaso eMzI bheda thaI jAya che. vagara vicAryuM ane samajIne karelA karmabandhane niSphaLa mAnanArA ajJAnavAdionA mate, jIva Adi nava tane anukramathI sthApita karavAmAM bhAva cha bhane pratyenI nIya (1) satya) (2) masara (3) sahasatva (4) avAsthatva (5) saduvAo (6) asadAcava (7) sadasadavAyatva e sAta bhaMga sthApita karavAmAM Ave che. A rIte eka-eka taravane laIne sAtasAta vikalA hovAthI 947=63 vikalpa siddha thAya che. A tresaTha vikapamAM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7.40 samyagdaSTe: paJcAtidhArA: 311 vikalpA bhavanti, tadyathA satvam 1 asatvam 2 sadasatvam 3 avAcyatvaM ceti, iti rItyA saptaSaSTivikalpA bhavanti / tadyathA-'jIvaH sannitiko jAniti ? ecama-jIvo'sannityapi ko jAnAti' ityAdi / evam-sataH 1 asata:-2 sadasato3 'zAcyasya4 vA kim utpattirbhavatIti ko jAnAti, ityAdi vainayikAnAM mate dvAtriMzadvikalpAH, yathA-'kAyena-vacasA-manasA-dAnena cetyebhi catubhiH prakAraiH sura-1 nRpati 2 muni-3 jJAni 4 sthavirA 5 'dhama 6, mAtR 7 pitaSu 8 aSTasu vinaya vaiyAvRtyapradhAnAH santo vainayikAH teSAM saparyA kurvanti, ityeva maSTAnAM caturmiNitatve dvAtriMzabhedA bhavanti anabhigRhItAH punaH sAMsArika vaiSayikabhogasukha parANAM puruSANAM niHzreyasasukhaM vyartham, prakRSTaizvarya sampattihote haiN| ina saTha vikalpoM meM utpatti ke cAra vikalpa sattva, asatva, sadasaratha aura avAcyatva-aura joDa dene se saDataTha bheda ho jAte haiN| jaise-jIva sat hai, yaha kauna jAnatA hai ? jIva asat hai, yaha kauna jAne ? ityAdi / isI prakAra kauna jAnatA hai ki sat kI utpatti hotI hai, asat kI utpatti hotI hai, sadasat kI utpatti hotI hai athavA avAcya kI utpatti hotI hai ? vainayikoM ke battIsa bheda haiN| unakI mAnyatA hai ki kAya se, vacana se, mana se aura dAna se, isa prakAra cAra prakAra se (1) sura (2) nRpati (3) muni (4) jJAni (5) sthavira-vRddha (6) adhama (7) mAtA aura (8) pitA, ina ATha kA vinaya-vaiyAvRtya karanA caahie| ve loga inakI pUjA karate haiM / isa prakAra ATha kA cAra ke sAtha guNAkAra karane para (32) battIsa bheda hote haiN| utpattinA cAra vikalapa satva, asattva, sadasatva ane avAcyatvane umerI devAthI saDasaTha bheda thaI jAya che jema ke-jIva sat che e koNa jANe che, jIva asat che keNu jANe che ! vagere evI ja rIte ke jANe che ke satanI utpatti thAya che, asatnI utpatti thAya che, sadasanI utpatti thAya che athavA avAcyanI utpatti thAya che? vaiyikonA batrIsa bheda che. temanI mAnyatA evI che ke kAyAthI, vacanathI, manathI ane dAnathI e rIte cAra prakArathI (1) sura (2) nRpati (3) muni (4) jJAni (5) sthavira-vRddha (6) adhama (7) mAtA bhane (8) pitA A AThenI vinayavaiyAvRtya karavA joIe. te loke emanI pUjA kare che. A rIte AThane cAra sAthe guNAkAra karavAthI (32) batrIsa bheda thAya che, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 tattvAryasUtre paripUrNA'bhijanAdiSu-ArogyatAyukta janmasampannamityevaM paryAptam, iti bhAvanayA sarva devatAsu-sarvapAkhaNDiSu ca tulyatva-mudAsInatvaM ca bhAvayati ityevaM rUpo bodhyaH / eteSAJcA''tmA'stitvakriyAvAdinA'stitvA'kriyAvAdinA mAjJAnikAnAzca prazaMsA, yathA-puNyazAlinaH khalvene satyasandhAnAH sanmArgadarzana nipuNAH santi, yathA- eteSAM janmasaphalam' ityAdi / saMstavazca-taiH sahaikatrabA sAta parasparA''lApa saMlApAdijAtaH paricayaH, ekatra saMcAse teSAM prakriyAzravaNAt kriyAdidarzanAccA'saMhAryamaterapi janasya dRSTivicArabhedo bhavati / ___ anabhigRhIta mithyAdRSTi aisI bhAvanA karate haiM ki-saMsAra sambandhI viSaya bhoga ke sukha meM tatpara puruSoM ke lie mokSa kA sukha vyartha hai| uttama aizvayaM evaM sampatti se paripUrNa abhijanoM meM ArogyatA se yukta janma mila jAnA hI paryApta hai / isa prakAra kI bhAvanA ke kAraNa ve sabhI devatAoM aura sabhI vranadhAriyoM meM samAna bhAva evaM udAsInatA rakhate haiN| __isa prakAra AtmA kA astitva mAnane vAle kriyAvAdiyoM kI, AtmA kA astitva nahIM mAnane vAle akriyAvAdiyoM kI tathA ajJAna cAdiyoM kI prazaMsA karanA parapASaNDa prazaMsA hai, jaise-'ye puNyazAlI haiM. ye satyapratijJa haiM, ye sanmArga dikhalAne meM nipuNa haiM, inakA janma sArthaka haiM, ityaadi| unake sAtha-sAtha eka sthAna para nivAsa karane se tathA paraspara meM vArtAlApa karane se hone vAlA paricaya saMstava kahalAtA hai / eka sAtha anabhigRhIta mithyAdaSTi evI bhAvanA bhAve che ke-saMsAra sambandhI viSayabhoganA sukhamAM racyApacyA rahenAra purUSo mATe mekSanuM sukha vyartha che. uttama azvarya ane sampattithI paripUrNa abhijanamAM ArogyatAthI yukta janma prApta thAya eTaluM ja puratuM che. A prakAranI bhAvanAnA kAraNe te saghaLAM devatAo ane badhAM vratadhArIomAM samAna bhAva ane udAsInatA rAkhe che. AvI rIte AtmAnuM astitva mAnanArA kriyAvAdinI AtmAnuM astitva nahIM mAnanArA akriyAdionI tathA ajJAnavAdionI prazaMsA karavI parapajhaMDaprazaMsA che, jema ke-"A puNyazALI che, A satyapratijJa che A sanmArga batAvavAmAM pravINa che, emane janma sArthaka che" vagere. temanI sAthe-sAthe eka sthAne nivAsa karavAthI tathA parasparamAM vArtA lApa karavAthI thanAra paricaya saMstava kahevAya che. eka sAthe nivAsa karavAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 40 samyagdRSTeH paJcAtivArAH 313 saMhAryamatestu kathaikA ? tasmAt tIrthakRbhirbhagavabhiH pAI sthAdi yathAchandikairapi saha sahavAso niSiddhaH, taiH saha karAtramapyekatra vAsena samyagdRSTeH pari. tyAgo bhavati, ataeva-kutIthikAnAM prazaMsA-saMstabau samyagsapTermAlinya hetu tvAta-bhraMza hetutvAdvA'ticArauM bodhyo / uktazcapAsakadazAGge-1 adhyayane'samprattassa paMca adhyArA pezAlA jaNiyamvA na samAyariyavvA' taM jahA. saMkA-kaMkhA-citigicchA, parapAsaMDapasaMsA, parapAsaMDasaMthavo' iti / samyaktvasya pazcAticArAH padhAnA jJa tavyAH na samAcaritavyAH, tadyathA-zaGkA-1 kAkSA-2 vicikitsA-3 parapASaNDamazaMsA4 parapASaNDasaMstavaH5 iti // 40 // nivAsa karane se, unako prakri ga ko sunane se aura kriyA ko dekhane se avicala buddhi vAle jana ko dRSTi aura vicAra meM bheda utpanna ho jAtA hai / jinakI buddhi asthira hai unakA to kahanA hI kyA hai ? isI kAraNa bhagavAn tIrthakara ne pAryasthoM (zithilAcAriyoM) aura svacchandA cAriyoM ke sAtha sahavAsa kA niSedha kiyA hai| aimoM ke sAtha eka rAtri bhI nivAsa karane se samyagdRSTi kA parityAga ho jAtA hai| ataeva kutIthikoM kI prazaMzA karanA aura unake sAtha paricaya karanA sampagdarzana kI malInatA kA kAraNa hai-bhraSTatA kA kAraNa hai, isI se ina donoM ko aticAra kahA hai / upAsakadazAMga sUtra meM prathama adhyayana meM kahA hai-'samyaktva ke pAMca pradhAna aticAra jAnane cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve gohaiM zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDa prazaMmA aura parapASaNDa saMstava // 40 // tathA parasparamAM vArtAlApa karavAthI thanAre paricaya saMstava kahevAya che. eka sAthe nivAsa karavAthI, temanI prakriyAone sAMbhaLavAthI ane kriyAone jevAthI avicala buddhivALA purUSanI dRSTi temaja vicAramAM bheda utpanna thaI jAya che. jemanI buddhi asthira che temanuM te kahevuM jazuM ? A kAraNe ja bhagavAna tIrthaMkara pArdha (zithilAcArio) temaja svacchandAcArionI sAthenA sahavAsana niSedha karyo che. evAnI sAthe eka rAtri paNa sahavAsa karavAthI samyakudRSTi cAlI jAya cheAthI kutIthikanI prazaMsA karavI ane temanI sAthe paricaya kara samyagdarzananI malInatAnuM kAraNa che-bhraSTatAnuM kAraNa che A mATe ja e baMnene aticAra kahevAmAM AvyA che. upAsakadazAMgasUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che-"samyaktvanA pAMca mukhya atica 2 jANavA joIe. te A mujaba che-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapaSaDaprazaMsA bhane 5251 sastava, // 40 // ta040 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ DABAD 315 tattvAryasUtra mUlam-paDhamasta aNuvvayassa baMdha-vaha-chaviccheyAiyA paMca aiyArA // 41 // chAyA-prathamasyA'Nuvratasya bandha-vadha-chavicchedAdikAH pshcaaticaaraaH||41|| tatvArthadIpikA-pUrva tAvat samyaktvasya zaGkA-kAGkSA-vicikitsA-para. pASaNDaprazaMsA saMstava rUpa paJcAticArasvarUpaM nirUpitam, sampati-aticAraprastAvAt paJcANuvratAnAM dikhAnA cA'ticArAn kramazaH paJca-pa na prarUpayitumAha-'paDhamassa0' ityAdi / prathamasyA-hiMsAlakSaNasyA'Nuvratasya dezataH sthUla prANAtipAtaviramaNarUpasya bandha-vadha chavicchedAdikAH tatra-bandhaH svAbhimata dezagatinirodharUpa: gADhabandhana vA1 vadha:-kazAdaNDavetrAdibhiH pANinAmabhidhAta 'paDhamassa aNuvvayasta' ityAdi / sUtrArtha-prathama aNuvrata ke baMdha, vadha, chaviccheda Adi pAMca aticAra hai // 41 // tattvArthadIpikA-pUrva meM samyaktva ke zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDaprazaMsA aura parapANDasaMstava, ina pAMca aticAroM kA svarUpa nirUpaNa kiyA gayA ativAra kA prakaraNa hone se pAMca aNuvratoM tathA digavata Adi sAta zikSAvratoM ke pAMca-pAMca aticAroM kA kramazaH prarUpaNa karate haiM ahiMsA jisakA lakSaNa hai aura sthUla prANAtipAta viramaNa jimakA svarUpa hai, aise prathama vrata ke pAMca aticAra haiM-bandha, vadha, chaviccheda Adi / iSTa deza meM gamana kA nirodha yA gADhA bandhana bandha kahalAtA hai| koDA, daMDa, veta Adi se prANiyoM ko AghAta karanA 'paDhamassa aNuvvayassa baMdha-vahAcchavicheyAiyA paMca aiyArA' yA sUtrArtha-prathama aNuvratanA baMdha, vadha, chaviccheda Adi pAMca aticAra che. 141 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM samyakatvanA zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapAvaMDa prazaMsA ane parapAvaMDasaMtava e pAMca aticAranA svarUpanuM nirU paNa karavAmAM AvyuM have aticAranuM prakaraNa hovAthI pAMca aNuvrato tathA digadya Adi 7 (sAta) zikSAtratenAM pAMca-pAMca aticAronuM kamazaH prarUpaNa karIe chIe ahiMsA jenuM lakSaNa che ane sthULa prANAtipAta viramaNa jenuM svarUpa che evA prathama vatana paMca aticAra che-bandha, vadha, chavicacheda Adi ITa dezamAM gamanane nirodha athavA gADha bandhana "badha' kahevAya che. cAbUka, lAkaDI, seTI vagerethI prANione AghAta karo vadha che-prANene nAza nahIM, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 sU. 41 aNuvratAnAM dikhatAnAM paJcAticArAH 315 " rUpaH natu - prANavyaparopaNam tasmAt pUrvametrA'Nuna tino nivRttatvAt 2 | chavicchedaH - nAsikAgra karNAgrAdirUpAvayavAnAM chedanena zarIrasaundaryavizeSApanayana rUpaH - 3 Adipa denA'timAraH 4 bhakta pAnavya cchedaH -5 anayorgrahaNam, tatrAtimAraH nyAyocitavAhanavadanayogyabhArAtirikta bhArAropaNarUpaH (4) bhakta pAna vyavacchedazva - gomahiSAdi pazuprabhRti prANinAM kSutpipAsA janyavAghA sampAdanarUpaH (5) ityete pazcAticArA ahiMsA lakSaNa prathamANuvratasya bhraM zatavo bhavanti // 41 // tatvArthaniyuktiH- pUrvasUtre khalu zaGkA kAMkSA vicikitsA para pApaNDaprazaMsA saMstavarUpAH paJca samyaktvayA'vicArAH pradarzitAH, sampati tAvat aticAra vadha hai - prANoM kA nAza karanA nahIM, kyoM ki aNuvatI usase pahale hI nivRtta ho jAtA hai / (prANAtipAta se vrata kA sarvathA bhaMga ho jAtA hai aura sarvathA bhaMga ho jAnA aticAra nahIM kintu anAcAra hai | ) nAka yA kAna kA agrabhAga yA anya kisI avayava kA chedana karake zarIra kI sundaratA naSTa karanA chabiccheda hai / 'Adi' zabda se atibhArAropaNa aura bhaktapAnavyavaccheda grahaNa karanA caahie| jo jitanA bhAra vahana karane meM samartha hai, usa para usase adhika bhAra lAda denA atibhArAropaNa kahalAtA hai| gAya, bhaiMsa Adi prANiyoM ko yatho cita anna pAnI na de kara unheM bhUkha-pyAsa kA kaSTa pahuMcAnA bhaktapAnavyavaccheda kahalAtA hai / yaha ahiMsA lakSaNa prathama aNuvana ke pAMca aticAra haiN| inake sevana se ahiMsANuvrata AMzika rUpa se khaMDita ho jAtA hai // 41 // - tatvArthaniyukti - pUrvasUtra meM samyakva ke zaMkA, kAMkSA, vidhikAraNa ke aNuvatI AnI pahelA ja nivRtta thaI jAya che (prANAtipAtathI vratanA sarvathA bhaMga thai jAya che ane sarvathA bhaMga thaI jave aticAra nahI' paNu anAcAra che) nAka athA kAnanA agrabhAga athavA anya koI avayavanuM chedana karIne zarIranA saundayane naSTa karavu viccheda che. Adi zabdathI atibhArArApaNa ane bhaktapAnavyavaoda grahaNa karavA joie. je jeTalA bhAra vahana karavA mATe samartha che temanI upara tethI adhika bhAra lAdI devA atibhArAropaNa kahevAya che. gAya, bheMsa Adi prANione ceAgya pramANamAM anAja pANI nahIM ApIne temane bhUkha-tarasanuM kaSTa paheAMcADavu bhaktapAnavyavaDheda kahevAya che.A ahiMsA lakSaNa prathama aNuvratanAM pAMca aticAra che, emanA sevanathI ahiMsAvrata AMzikarUpathI khaMDita thai jAya che. 5415 tattvAtha niyukita-pUrva`sUtramAM samyaktvanA za'kA, kAMkSA, vicikitsA, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tattvArtha sUtre - prastAvAt sthUla prANAtipAdAdi viramaNalakSaNapaJcANutra DeSu dikhatAdilakSaNasabha zikSAvrateSu ca paJca paJcAvicArAn kramazaH prarUpayituM prathamaM dezato hiMsA lakSaNasya prathamasyA'Nuvratasya pazcAvicArAn parUpayati- 'paDhamassa aNuvvayassa baMdha vaha chaviccheyAiyA paMca azyArA' iti / prathamasya sthUla prANAtipAtaviramaNa lakSaNasyA'Nuvratasya bangha vagha chavicchedAdikAH tatra-bandhaH rajjuprabhRtibhirbandhanam, badhaH - kazAyaSTiprabhRtibhirabhighAta svADanam, chabicchedaH - chaveH zarIrakAnti saudaryanAzArthaM nAsikA karNAdInAM zarIrAvayavAnAM chedanam, AdinA'tibhArAropaNaM bhaktapAnavyavacchedazva parigRhyate ityete pazca sthUlapANAtipAThaviramaNalakSaNasya prathamANuvratasyA'vicArA bhraMzahetavo bhavantIti bodhyam / uktaJcopAsakadazAGge prathamA'dhyayane- 'thUlassa pANAivAdyaveramaNassa samaNovAsaeNaM paMca aikissA, parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDasaMstava aticAra pratipAdana kiye gaye haiN| aticAra kA prakaraNa hone se aba sthUla prANAtipAta Adi ke tathA digvana Adi ke pAMca-pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM / sarva prathama ekadeza ahiMsAhara prathama aNuvrata ke pAMca aticAra kahate haiM prathama aNuvrata ke baMdha, vadha, chaviccheda Adi pAMca aticAra haiM / unameM se rassI Adi se bAMdhanA bantra kahalAtA hai / cAvuru, lakaDI Adi se pITatA vadha kahalAtA hai aura zarIra kI sundaratA ko naSTa karane ke lie nAka kAna Adi zarIra ke avayavoM kA chedana karanA chabiccheda kahalAtA hai / 'Adi' zabda se atibhArAropaNa aura bhakta pAnavyavaccheda kA grahaNa hotA hai / ye pAMca sthala prANAtipAta viramaNa nAmaka prathama aNuvrata ke aticAra haiM aura usake eka deza bhaMga ke kAraNa hote haiM / parapASaDaprazaMsA ane parapASaMDa sastava aticAra pratipAdita karavAmAM AvyA. aticAranuM A prakaraNa hAvAthI have sthULaprANAtipAta vagerenA tathA dig vrata AdinA pAMca-pAMca aticArAnI prarUpaNA karIe chIe. sarva prathama eka deza ahiMsArUpa prathama aNuvratanA pAMca aticAra kahIe chIe prathama aNuvratanA aMdha, vadha, chaviccheH Adi pAMca aticAra che. temAMthI deraDA vagerethI khAMdhavuM anya kahevAya che. cAbUka, lAkaDI vagerethI mAravu vadha kahevAya che ane zarIranI sundaratArA nAza karavA mATe nAka kAna Adi zarIranA avayavenuM chedana karavuM viccheda kahevAya che. mAdi' zabdathI atibharArApaNu ane bhaktapAnavyavachedanu' grahaNa thAya che. A pAMca sthULaprANAtipAta viramaNa nAmanA prathama aNuvratanA aticAra che ane tenA eka dezabharaMganA kAraNu hAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 su. 41 aNuvratAnAM digvatAnAM paJcAticArA: 317 yArA peyAlA jANivvA na samAyariyavvA taM jahA- baMdhe - bahecchavicchee aimAre bhaktapANavocchee' iti sthUlasya prANAtipAtaviramaNasya zramaNopAsakena paJcAticArAH pradhAnAH jJAtavyAH, tadyathA-bandhovadha chavicchedaH ati bhAraH, bhaktapAnavyucchedaH iti / // 41 // mUlam - bIyassa aNuvvayassa sahasabhakkhANAiyA paMca aiyArA // 42 // chAyA - dvitIyasyA'Nuvratasya sahasAbhyAkhyAnAdikAH paJcAdicArAH || 42 // tatrArthadIpikA - pUrvasUtre - dhUmANAtipAtaviratilakSaNa prathamANuvratasya bandha vadhaccha vicchedAtibhArabhaktapAnavyucchedarUpAH paJcAvicArAH marUpitAH, upAsaka dazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-zramaNopAsaka ko sthUla prANAtipAta viramaNavrata ke pAMca pradhAna aticAra jAnane cAhie, kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra ye haiM-bandha, vadha, chaviccheda, atibhAra aura bhaktapAna viccheda | kisI ke Upara usakI zakti se adhika bhAra lAda denA atibhAra yA ati bhArAropaNa nAmaka aticAra hai aura apane adhIna jIva ko samaya para bhojana - pAnI na denA bhaktapAnabiccheda aticAra hai // 41 // 'zrIyassa aNuvvayassa' ityAdi / sUtrArtha- dUsare aNuvana ke sahasAbhyArUpAna Adi pAMca aticAra hai / 42 / satyArthadIpikA - pUrvasUtra meM sthUla prANAtipAta viratirUpa prathama aNu ke bandha, catra, chabiccheda, atibhAra aura bhaktapAna viccheda, ye pAMca abhicAra pratipAdana kiye gae, aba dUsare aNuvana ke sahasA - upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che-zramaNe pAsake sthULaprANAti pAta viramaNanA pAMca mukhya aticAra jANavA joi e parantu tenu N AcaraNa karavuM joI e nahI. A aticAra A pramANe che--anya vadha, viccheda, atibhAra ane bhaktapAnaviccheda keAinI upara tenI zaktithI vadhAre jo lAdavA atibhAra athavA atibhArArApannu nAmaka aticAra che ane peAtAnA tAbA heThaLanA jIvane vakhata thaye bhejana-pANI na ApavA bhaktapAnaviccheda aticAra che, 5415 'batree aNusarre sadasvanbhakkhANAiyA paMca aiyArA' itya. hi sUtrArtha -bIjA aNuvratanA sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra che. 4rA tAtha dIpikA---pUrva sUtramAM sthULaprANAtipAta virati rUpa aNuvratanA andha, vadha, viccheda, atibhAra ane bhaktAnaviccheda, e pAMca aticArAnu zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre samprati-dvitIyasyA'Nuvratasya sahasAbhyAkhyAnAdi pazcAticArAn pratipAdayitu mAha-'bIyassa aNuvvayassa sahasammakkhANAiyA paMca aiyArA' iti / dvitIyasyA'Nuvratasya sahasAkhyAnAdikAH paJcAticArA:-sthUlamRSAvAdaviratilakSaNasya dvitIyANuvratasya sahasAbhyAkhyAnAdikAH pazcAvicArA bhavanti, AdizabdenarahasyAmyAna-svadAramantrabheda-mRSopadeza- kUTalekhakaraNAnAM grahaNaM bhavati / tatrasahasAbhyAkhyAnam - jhaTityAvezavazAdvicAramakasvA-kasyacidupari mithyAdoSAroeNam, yathA-'tvaM caura:- iyaM DAkinI' ityAdirUpakam-1 rahasyAbhyAkhyAnamrahasi-ekAnte bhavaM rahasyaM tasminmabhyAkhyAnaM-mithyAbhiyogo rahasyAbhyAkhyAnam -2 svadAramantrabhedaH-svasya dArAH patnIsvadArAsteSAM mantro visammabhASaNaM tasya bhedaH parasmai kathanam 3 mRSopadezaH-mRSA-mithyAtvasya ya upadezaH aihikAmuSmikA. bhyAkhyAna Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM-sthUlamRSAvAda viramaNa nAmaka dUsare aNuvana ke sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra hote haiN| 'Adi' zabda se rahasyAbhyAkhyAna, svadAramaMtrabheda, mRSopadeza aura kUTalekhakaraNa nAmaka aticAroM ko grahaNa karanA caahie| ___mAveza ke vazIbhUta hokara vicAra kiye binA hI jhaTapaTa kisI ke upara mithyAdoSAropaNa kara denA sahaptAbhyAkhyAna kahalAtA hai, jaise-tU cora hai, yaha DAkinI hai, ityAdi / rahas arthAta ekAnta meM jo ho vaha rahasya kahalAtA hai| usameM mithyA abhiyoga karanA rahasvAbhyAkhyAna hai / apanI patnI ne vizvAsa karake jo kahA ho use dUsare para prakaTa kara denA svadAramaMtra bheda hai| mithyA upadeza prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have bIjA aNuvratanA sahasAvyAkhyAna Adi pAMca aticAranI prarUpaNa karIe chIe sthaLamRSAvAda viramaNa nAmaka bIjA aNuvratanA sahasAvyAkhyAna Adi pAMca aticAra hoya che. "Adi zabdathI haraya vyAkhyAna, svadAramaMtrabheda, mRSapadeza ane phUTapakaraNa nAmanA aticArenuM grahaNa karavuM joIe. Avezane vazIbhUta thaIne vagara vicAra karyo ja ekadama koInI upara micchASA paNa karI nAkhavuM sahasa jyAkhyAna kahevAya che jema ke-tU cera che, A DAkaNa che vagere rahas arthAt ekAntamAM je thAya te rahasya kahevAya che. temAM mithyA abhiga kare rahasyAbhyAkhyAna che. pitAnI patnIe vizvAsa rAkhIne je kahyuM hoya te anya pAse jAhera karI devuM svadAramaMtrabheda kahevAya che mithyAupadeza Ape mUpadeza che. arthAt A leka zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.42 aNuvratAnAM digvatAnAM paJcAtivArA: 319 bhyudayaniHzreyaptaviSaye sandihAnajanapRSTena tathArthamajAnatAhipAdisampRktam, viparItopadezadAnaM-mRSopadezaH 4 kUTalekhakaraNam kUTam asadbhUtaM vastu tasya lekha: tadrUyA kriyA kUTalekhakriyA-paravaJcanArtha manyadIyamudrAGkita lipegnukRtyalekhanam 5 nyAsApahAralekhanaM c| ityete sahasAbhyAkhyAnAdikAH paJca sthUla mRSAvAda viramaNalakSaNa dvitIyANuvratasyA'ticArA jJAtavyA na samAcaritavyAH // 42 // tatvArtha niyukti:-pUrva tAvad-dezato'hiMsAlakSaNapathamANuvratasya bandhavadhA. dayaH pazcAticArAH prarUpitAH, sampati-kramaprAptasya sthUlamRpAvAdaviramaNa lakSaNa dvitIyANuvratasya sahasAbhyAkhyAnAdIn paJcAticArAn parUpayitumAhadenA mRSopadeza hai arthAt ima loka saMbaMdhI abhyudaya yA paraloka saMbaMdhI mokSa Adi ke viSaya meM sandehazIla kisI puruSa ke pUchane para, tattvArtha ko jAnate hue bhI hiMsAyukta viparIta upadeza denA mRSopadeza hai| asadbhana tathya kA lekhana karanA arthAt dUsaroM ko dhokhA dene ke lie anya mohara Adi se yukta lIpikA anukaraNa karanA yA jhuThe dastAveja vahIkhAte Adi likhanA kUra lekhakaraNa kaha lAtA hai ! kisI kI dharohara kA apaharaNa kara lenA nyAsApahAra hai| yaha sahasAbhyAkhyAna Adi sthUla mRSAvAda viramaNavrata ke pAMca ati. cAra jAnane cAhie para inakA AcaraNa nahIM karanA cAhie // 42 // tatvArthaniyukti-ekadeza hiMsAtyAga rUpa prathama aNuvrata ke pAMca aticAroM kA prarUpaNa pahale kiyA gayA hai| aba kama prApta sthUla mRSAvAda viramaNa nAmaka dusare aNuvrata ke mahamAbhyAkhyAna Adi saMbaMdhI abhudaya athavA paraka saMbaMdhI mokSa vagerenA viSayamAM zaMkAzIla ke purUSanA pUchavAthI, tavAne na jANatA hevA chatAM paNa hiMsAyukta viparIta upadeza Apavo e mRSapadeza che. asadubhUta satyanuM lekhana karavuM arthAt bIjAne chetaravA mATe bIjAnI mehara vagerethI yukta lIpinuM anukaraNa karavuM athavA beTA dastAveja khAtAvahI vagere lakhavA kUTalekhakaraNa kahevAya che. keInI thApaNa eLavavI nyAsApahAra che. sahasAbhyAkhyAna Adi sthULa mRSAvAda viramaNa vratanA A pAMca aticAra jANava cogya che paraMtu AcaravA yogya nathI. mArA tatvArthaniryukti-ekadeza hiMsAtyAga rUpe prathama aNuvratanA pAMca aticAranuM parUpaNa pahelA karavAmAM AvyuM che. have krama prApta sthaLamRSa vAda viramaNa nAmanA bIjA aNuvratanA sahasAvyAkhyAna Adi pAMca aticAranI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 tattvArya 'cIyassa aNudhvayAsa sahaptabhakkhANAiyA paMca azyArA' iti / dvitIyasya mRpAvAdaviratilakSaNasyA'NuvrAsya sahasAbhyAkhyAnAdikA:-muSopadezo'sadupadezaH pareNAnyastha chalanam, svayaM vA'nyasya chalanam, atisandhAnam tato virati lakSaNANuvratasya sahasAbhyAkhyAnam, vicAramakurvANaH sahasAvezavazAttasya cidupari mithyAdoSAropaNam 1 AdinA-rahasyAbhyAkhyAnam, rahasyekAnte bhavaM rahasyam-tasyAbhyAkhyAnam amitaH prakAzanam, rahasyevA'bhyAkhyAnam, asadadhyAropaNam 1 svadAramantrabhedaH svasya dArAH patnI teSAM mantro vizramAlApa: tasya bhedaH parasmai kathanam 3 maSopadezazca-nAnAvidhaH sambhavati, yathA-mamattasya parapIDAnananavacanam, bAhyatA kharoSTrAH, hanyantAM damyucaurAH ityAdi, ayathAyoM padezavacanam-yathA-sandehApannena kenacit-jIvAditasvasvarUpaM pRSTaH run pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM dUsare aNuvrata ke sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra haiN| mRSopadeza arthAt asatya upadeza, para ke dvArA dUsare ko chalanA yA svayaM damaroM ko chlnaa| mRSopadeza se virata honA jisakA lakSaNa hai. aise dvitIya aNuvrata ke sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra haiN| vicAra kiye binA hI, Aveza ke adhIna hokara ekadama kisI para miyAdoSAropaNa kara denA sahasAsyAspAna kahalAtA hai ! kisI ke rahasya ko arthAt gupta bAta ko prakAzita kara denA rahasyAbhpAkhyAna hai| apanI patnI kI vizvAsa pUrvaka kahI huI gupta bAta ko damaroM ko jAhira kara denA svadAramantra bheda hai| mRSopadeza aneka prakAra kA ho sakatA hai, jaise-kisI ne saMdeha ke vazIbhUta hokara prarUpaNa karIe chIe bIjA aNuvratanA sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra che. mRSapadeza arthAta asatya upadeza bIjA dvArA koIne chetare athavA jAte ja bIjAne chetara mRSapadezathI virata thavuM jenuM lakSaNa che evA bIjA aNuvratanA sahasAvyAkhyAna Adi pAMca aticAra che. vicAra karyA vagara ja, Avezane tAbe thaIne ekadama keI upara miyAdeSA paNa karI nAkhavuM sahasAbhyAkhyAna kahevAya che ke InA rahasyane arthAt chAnI vAtane jAhera karI devuM rahasyAbhyAkhyAna che. pitAnI patnInI vizvAsapUrvaka kahevAmAM AvelI gupta vAtane bIjA AgaLa jAhera karI devI vadAramaMtrabheda kahevAya che. mRSapadeza aneka prakAranA hoI zake che jema kekoIe saMdehane vaza bhUta thaIne kaI jIvAdinA viSayamAM prazna karyo, paraMtu zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a.7 sa.42 aNuvratAnAM digvatAnAM paJcAtivArA: 321 kacinnayathArthatayA pratipAdayati, apitu ayathArthatayaiveti tadvacanamapi mRSo padezaH 1 evaM- vivAdarUpakalahe sati tatrA'nyatrA'nyatarasya chalanopadezavacanaM mRSopadezaH 1 evaM- dyUtAdi viSayakacchala navacanAdyapi mRSopadezagrahaNena vahIta. vyam 4 kUTalekha karaNam - kUTalekha kriyA kUTasyA'sadbhUtasya lekhakaraNam anya mudrAkSarAkArasvarUpa lekha karaNam nyAsApahAralekhana ca tatra nyAsApahAraH nyasya te -sthApyate punagrahaNAyeti nyAsaH sthApitarUSyakathanAdiH tasya punarAdAnAya sthApitasya rUpyakAderapalApakaM vacanaM nyAsApahAraH yena vacanena karaNabhUtena vyAso'vahiyate'palapyate tadvacanaM nyAsApahAra ityarthaH adhikatayA sthApitadravyasya nyUnatayA kisI se jIvAdi ke viSaya meM prazna kiyA, magara vaha yathArtha uttara nahIM hotA, varan ayathArtha uttara denA hai to usakA vacana mRSopadeza hai / isI prakAra vivAda rUpa kalaha hone para vahIM yA anyatra, kisI eka ko chalane kA upadeza mRSopadeza hai| isI prakara juA Adi saMbaMdhI chalanA ke vacana mRtropadeza meM antargata hote haiM / jhUThA lekha likhanA kUTalekhakriyA hai / dUsare ko mudrA athavA hastAkSara svarUpa lekha likha lenA, jhUThA dastAveja yA bahIkhAtA likhanA Adi saba kUTalekhakriyA meM antargata hai / vApisa lene ke lie jo dharohara rakkhI jAtI hai, use nyAsa kahate haiM / dharohara ke rUpa meM rakkhe hue dhana yA rUpayA Adi kA apalApa karanA usase mukara jAnA nyAsApahAra hai / tAtparya yaha hai ki jisa vacana ke dvArA nyAsa - dharohara kA AharaNa kiyA jAtA hai vaha vacana tenA yathArtha uttara ApatA nathI parantu ayathArtha uttara Ape che teA tenuM vacana mRSApadeza che. evI ja rIte vivAdarUpa kalahu hAvAthI tyAM ja matha anyatra kAi ekane chetaravAnA upadeza Apave e paNa mRSApadeza che. AvI rIte jugAra Adi sabaMdhI kapaTa yukta vacana paNa mRSapadezamAM samAviSTa thAya che khATA lekha lakhavA phUlekhakriyA che. bIjAnI mudrA athavA haratAkSara svarUpa lekha lakhI levA, khATA dastAveja athavA khAtAvahI lakhA vagere badhAnA phUTalekhana kriyAmAM samAveza thaI jAya che. pAchI levA mATe je thApaNa rAkhavAmAM Ave che, tene nyAsa kahe che. thApaNarUpe rAkhavA AvelA dhana athavA rokaDa Adi chInavIlevA-te ApavAmAM inkAra karavA nyAsApahAra che. tApaya e che ke je vacana dvArA nyAsa thApaNuM-nuM apaharaNa karavAmAM Ave che te vacana nyAsApahAra kahevAya che. vadhAre rAkhelI thApaNane AchA ravarUpe parata karavA saMbadhInuM vacana nyAsAhAra ta0 41 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 tattvAryaso pratyarpaNavacanaM nyAsApahAraH 5 tathAcai-te sahasAbhyAkhyAnAdayaH sthUla mRSAvAda. viramaNalakSaNasya NuvratasyA'ticArA AtmanaH pariNati vizeSA bhavanti / ete'ticArA jJAtavyA evaM kintu vratamAhetukatvena na samAcaraNIyA 'paMca aiyArA jANe. yaccA-na samAyareyacyA' iti bhagavadAjJA sadbhAvAt / ittha matra saMgrahagAthA: atra ca pazcAticArA ucyante lakSya lakSaNopetAH / sahasAbhyAkhyAnaM tathA, abhyAkhyAnaM rahasyasya // 1 // 'nijadAramantrabhedo mRSopadezazca kUTalekhazca / eteSAM paJcAnAM kramazo rUpaM maNyate'gre // 2 // 'avicAraM yo mithyA doSAropaH paratra tvaM caurH| tvaM nIca ityevaM sahasA yArupAna mAgame uktam // 3 // nyAsApahAra kahalAtA hai| adhika rakkhI huI dharohara ko alpa rUpa meM vApisa lauTAne kA vacana nyAptApahAra hai / isa prakAra se sahasAbhyAkhyAna Adi sthUla mRSAvAda viramaNa vrata ke aticAra haiM jo AtmA kA viziSTa pariNatirUpa haiN| __ ye pAMca aticAra sirpha jAnane yogya haiM kintu vratabhaMga ke kAraNa hone se AcaraNIya nahIM haiM, kyoM ki bhagavAn kI aisI AjJA hai ki-'pAMca aticAra jAnane cAhie, una kA AcaraNa nahIM karanA caahie| yahAM yaha saMgraha gAthA hai / yahAM lakSya aura lakSaga se yukta pAMca aticAra kahe jAte haiM 'sahasAbhyAkhyAna, rahasyAbhyAkhyAna, svadAramantra bheda, mRSopadeza aura kUTalekha, ye pAMca avicAroM ke nAma haiM / ina pAMcoM kA svarUpa Age kahA jAtA haiche AvI rIte sahasAvyAkhyAna Adi dhULamRSAvAda viramaNa vapanAaticAra che. je AtmAnI viziSTa pariNati rUpa che. A pAMca aticAra mAtra jANavA yogya che paraMtu vratabhaMganA kAraNa hovAthI AcaraNIya nathI. kAraNa ke bhagavAnanI evI AzA che ke pAMca aticAra jANavA joIe, temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM.' ahIM A saMgrahagAthA che. atre lakSya ane lakSaNathI yukta pAMca aticAra kahevAmAM Ave che sahasAvyAkhyAna, rahasyAbhyAkhyAna, svadAramaMtrabheda, mRSapadeza ane kolekha, A pAMca aticAronA nAma che." A pAMcenuM svarUpa have pachI kahevAmAM Ave che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.12 aNuvatAnAM digvatAnAM paJcAticArA: 323 'ekAnte mitra guhya, yatkimapi mAtra yatsu mithyAdoSAropo'bhyAkhyAnaM rahasyamAkhyAtam // 4 / 'nijastrImitrAdInAM saMbhedo guhyamantramabhRteH nijadAramantrabhedo jJAtavyo'tha mRSopadezaH saH // 5 // yadabhyudaye niHzreyase ca sandehagrastacittena / pRSTo mithyopadizati tatvArthasyAparijJAnAt // 6 // haratAdi kauzalenA'nukaraNaM yatparAkSarAdInAm / paravacanabuddhayA vijJeyA kUTalekhakriyA sA // 7 // iti (1) vicAra kiye vinA hI dUsare para mithyA doSAropaNa karanA sahasAmyAkhyAna aticAra hai, jaise-tU cora hai, ta nIca hai ityAdi / (2) ekAnta meM mitroM ne kucha gupta mantraNA kI hai, aisA mithyAdoSAropa karanA rahasyAbhyAkhyAna kahalAtA hai| (3) apanI strI yA mitra Adi kI gupta bAta ko prakAzita kara denA svadAramantra bheda hai| (4) abhyudaya yA nizreyasa ke viSaya meM sandehavAn kisI puruSa ke dvArA prazna karane para, vAstavika bAta ko nahIM jAnate hae mithyA uttara denA mithyopadeza kahalAtA hai| (5) dUsare ko Thagane ke abhiprAya se, hAtha, kI saphAI se dUsare ke hastAkSaroM kI nakala karanA kUTalekhakriyA hai||1-7|| (1) vicAra karyA vagara ja bIjA para mithyAdeSAropaNa karavuM sahasAbhyAkhyAna aticAra AgamamAM kahela che, jema ke-tU cora chuM, tuM nIca chuM vagere. (2) ekAntamAM mitroe kaI gupta maMtraNA karI che, evuM mithyAdiSAre paNa karavuM rahasyAbhyAkhyAna kahevAya che. (3) pitAnI strI athavA mitra vagerenI chAnI vAtane jAhera karavI svadAramaMtrabheda che. (4) abhyadaya athavA nizreyasanA viSayamAM zaMkAzIla koI purUSa dvArA prazna pUchavAthI, vAratavika satyane na jANatA chatAM mithyA uttara Apa mithyapadeza kahevAya che. (5) bIjAne chetaravAnA AzayathI, hAthacAlAkIthI, bIjAnA hastAkSaronI nakala karavI phUlekhakriyA che. -bA - zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 tattvAryasUtra uktaznopAsakadazAGge 1 adhyAye-'thUla musAvAyaveramaNasa paMca ai. yArA jANiyanvA, na samAyariyA, taM jahA sahasabhakkhANe-rahasAbha. khANe-sadAramaMtabhee-mosovaesee-kaDalehakaraNe' iti / sthUlamRSAvAda viramaNasya pazcAticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA sahasAbhyAkhyA nam-svadAramantrabhedaH mRSopadeza - kUTalekhakaraNaM ca-' iti // 42 // mUlam-taiyassa teDAhaDAiyA paMca aiyArA // 43 // chAyA--tRtIyasya stenAhanAdikAH paJcAticArAH // 43 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-kramaprAptasya sthUla mRpAvAdaviramaNasya dvitIyA zU vratasya sahasAbhyAkhyAnAdikAH paJcAticArAH prarUpitAH, sampati stenAhatAdikAn pazcAvicArAn parUpayitumAha-'taiyarasa teDAhaDAiyA paMca aiyArA' iti / tRtIyasya sthUlAdattAdAnaviratilakSaNasyANuvratasya stenahatAdikAH AdinA-taska upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-sthUlamRSAvAdaviramaNavata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ve aticAra yoM hai-sahasAmyAkhyAna, rahasyAbhyAkhyAna, svadAramantrabheda, mRSopadeza aura kUTalekhakaraNa // 42 // 'tayassa teNAhaDAiyA' ityaadi| mUtrArtha-stenAhRta Adi tIsare aNuvrata ke aticAra haiN||43|| tatvArthadIpikA-pUrvasUtra meM kramaprApta sthUlamRpAvAda viramaNa nAmaka dUsare aNuvana ke sahasAbhyAkhyAna Adi aticAra batalAye gaye, aba kramaprApta sthUla steya viramaNa nAmaka tIsare aNuvrana ke stenAhRta Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che- dhULamRSAvAda viramaNa vratanA pAMca aticAra jANavA cogya jarUra che paraMtu AcaravA gya nathI A aticAra A pramANe che-sahasAbhyAkhyAna, rahasyAbhyAkhyAna, svadAramaMtrabheda, mRSapadeza ane kUTalekhakaraNa. 54rA _ 'taiyassa teDohaDAiyA paMca aiyArA' dhyAha sUtrArtha-tenAhata vagere trIjA aNuvratanA aticAra che. 43 tavAthadIpikA-pUrvasUtramAM krama prApta sthaLamRSAvAda viramaNa vrata nAmanA bIjA aNuvratanA sahasAvyAkhyAna Adi pAMca aticAra batAvavAmAM AvyA have krama prApta radhULasteya viramaNa nAmanA trIjA aNuvratanA tenAhata Adi pAMca aticAronI prarUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 43 tRtIyANuvratasya paJcAticArani 325 - prayoga - 2 virudvarAjyAtikrama 3 kUTatulAkUTamAna 4 tatpratirUpaka vyavahArace 5 tye te paJca vicArA Atmano mAlinyotpAdakAH pariNativizeSA bhavanti / tatrastena hRtaM stena zraurA cauryavRtyA samAnItahiraNyAdeH coritasya vastuno lobha pAravazyAdA mUlyavyayena grahaNam 1 taskaraprayogaH taskarANAM - caurANAM prayogaH 'harata yUyaM paradhanAdikam' ityAdivAkyaiH preraNa cauryArtha caurAyeotsAha pradAnam 2 virudvarAjyAtikramazca ucitanyAyAtmakArAntareNa dAnaM grahaNa mati kramaH, rAja ajJAdi svIkaraNam - aviruddha karma rAjya mucyate, viruddhaJca tadrAjya tIsare sthUla adattodAna viramaNa nAmaka aNuvana ke pAMva aticAra haiM- (1) stenAhRta (2) taskara prayoga (3 viruddha rAjyAtikrama (4) kUtulA kUTamAna aura (5) tatpratirUpaka vyavahAra / ye pAMca aticAra AtmA meM malinatA utpanna karane vAle AtmA ke pariNAma vizeSa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) stena kA artha cora hai| coroM dvArA corI karake lAye hue sone-cAMdI Adi dravya ko lobha ke vaza hokara alpa mUlya meM kharIda lenat stenAhvata aticAra hai / (2) taskaroM arthAt coroM ko preraNA denA, jaise- 'tuma parAye dhana kA haraNa karo' ityAdi kahakara unheM utsAhita karanA corI ke lie prerita karanA stenaprayoga hai / (3) ucita yA nyAyasaMgata tarIke se viparIta kisI anya prakAra se grahaNa karanA atikrama kahalAtA hai / rAjA kI AjJA Adi ko trIjA sthULa adattAdAna viramaNu nAmanA aNuvratanA pAMca aticAra che(1) stenAhRta (2) tas2prayoga (3) vi3ddha jyotima (4) TatusAiTamAna ane (5) taqhatirUpaka vyavahAra A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA AtmAnA pariNAma vizeSa che. emanuM svarUpa nIce mujaba che (1) sTenaneA arthe cAra che. cArA dvArA cerI karIne lavAyelA seAnA cAMdI vagere dravyane lAbhane vaza thaIne ochI kiMmate kharIdI levu' tenAhata aticAra che. (2) tstture| arthAt thorAne preraNA yAyacI, prema hai-'tame pAramA dhananuM haraNa karI vagere kahIne temane utsAhita karavA, cArI mATe prerita karavA tenaprayAga che. (3) caigya athavA nyAyasaMgatathI viparIta kAI anya prakArathI grahaNu karavu. atikrama kahevAya che. rAjAnI AjJA vagerenA svIkAra karavA, tenAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 tattvArthastre veti viruddharAjyaM tasmin rAjye'tikramo viruddharAjyAtikramaH mitrarASTrApamAnA. nurupavasAyI pararASTopakAraka vyavahAro yathAtathA bodhyaH 3 kUTatulA-kUTamAnakaraNam-zeTakAdi-prasthAdikaM kASThAdiracitapAtravizeSo mAnaM tulAdika munmAnaJca etena nyUnene-tarebhyo dhAnya suvarNAdikaM dAtavyam, etenA'dhikena cAtmanaH svArtha grAhya mityevaM prakRti kUTapayogarUpamava se yam 4 tatmetirUpaka vyavahArazca-prati rUpakaiH kRtrimairhiraNyasadRzai tAmra rUpyaracitairdrammairvazcanA pUrvaka: krayavikrayarUpo vyavahAro'vagantavyaH / tathA ca tAmraNa ghaTitAH rUpyeNa-suvarNana ca ghaTitAH, tAmra rUpayAbhyAzca ghaTinA drammA hiraNya sadRzA bhavanti. tAzA drammAH kenacitpuruSeNa svIkAra karanA, usase viruddha kArya na karanA aviruddha rAjya meM atikrama karanA viruddha rAjyAtikrama kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki mitra rApa kA apamAna karanevAlA evaM pararASTra ke lie upakAraka vyavahAra viruddha rAjyAtikama hai| (4) dhAnya Adi nApane kA lakaDIAdi kA banA hubhA nApa mAna kahalAtA hai| tarAjU Adi ko unmAna kahate haiM choTe mAna-unmAna se dUsaroM ko dhAya yA suvarNa Adi denA aura baDe se apane lie lenA, isa prakAra kA vyavahAra kUTatulAkUTamAna kahalAtA hai| (5) asalI vastu meM nakalI cIja milAkara use asalI ke rUpa meM becanA tatpratirUpaka vyavahAra kahalAtA hai| jaise-banAvaTI, cAMdI jaise, tAmra evaM rUpya se nirmita sikA se ThagAI karane ke lie kraya-vikraya virUddha kArya na karavuM. virUddha rAjyamAM atikrama karavuM virUddha rAjyatikrama kahevAya che. tAtparya e che ke mitra rAjyanuM apamAna karanAra ane para rASTranA mATe upakAraka vyavahAra, virUddha rAjyotikrama che. (4) mana pare mAnusA! paNethI pane bhA5-bhAna hai. vAya che. trAjavA Adine unmAna kahe che. nAnA-unmAnathI bIjAne anAja athavA suvarNa vagere ApavuM ane moTA vaDe pitAnA mATe levuM, A jAtane vyavahAra kUratulAkUTamAna kahevAya che. (5) asalI vastumAM banAvaTI cIja bheLavI daI ne tene mULa vastunA rUpamAM vecI tapratirU pakavyavahAra kahevAya che. jema ke banAvaTI cAMdI jevA tAMbA ane rUpAthI banAvavAmAM AvelA sikkAothI ThagAI karavA mATe kayaviya vyavahAra kare. tAMbAthI banAvelA, cAMdI-sonAthI banAvelA ane tAMbA tathA rUpAthI banAvelA sikkA hiraNaya jevA hoya che. AvA sikakA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.78.43 tRtIyANuvratasya paJcAticArani0 327 lokavaMcanAthai racitAH bhavanti, ta eva drammAH pratirUpakA vyapadizyante, tai khalu patirUpakaiH krayavikrayavyavahAraH pratirUpakavyavahAra ucyate, ete taskaraprayo. gAdayaH paMca tAvat sthUla steya viravilakSaNatRtIyANuvratasyA'ticArA bhavanti / tasmAt sthUlAdattAdAnaviratilakSaNaM tRtIyANuvrata taskara prayoga di paJcA'ticAra janapUrvakaM paripAlanIyam // 43 // tasvArtha niyukti:--pUrva tAvad dvitIyANuvratasya sthUlamRSAvAdavirati lakSaNasya mRSopadezAdayaH pazvAticArAH prarUpitAH, samprati kramamAptasya sthUla steyaviratilakSaNa tRtIyANuvratasya stenAhatAdikAn eJcAticArAn prarUpayituvyavahAra karanA / tAMye se bane hue, ca'dI se bane hue evaM tAva tathA rUpyase bane hue dramma hiraNya jaise hote haiN| aise dramma (mika) koIkoI puruSa logoM ko Thagane ke lie banAte haiN| unhIM drammoM ko prati. rUpaka kahate haiN| una pratirUpako se kraya-vikraya vyavahAra karanA pratirUpaka kahalAtA hai| taskaraprayoga Adi ye pAMcoM sthUla steya viramaNa nAmaka tIsare aNuvrata ke aticAra haiN| ataeva sthUla adattAdAna virati nAmaka tIsare aNuvrata kA, taskaraprayoga Adi pAMca aticAroM se bacate hue pAlana karanA cAhie // 43 // tattvArthaniyukti--pahale sthalamRSAvAda virani nAmaka dUsare aNuvana ke mRSopadeza Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta sthUlasteya viramaNa nAmaka tIsare aNuvrata ke stenAhata Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karane ke lie sUtrakAra kahate haiM - 35, samAna tavA bhATe manA . te sAra ptirUpaka (nakalI) kahe che. te pratirUpakathI kaya-vikaya vyavahAra kare pratirUpavyavahAra kahevAya che. taskaroga Adi e pAMce radhULasteya viramaNa nAmanA trIjA aNuvra tanA aticAra che. AthI zULa adattAdAna virati nAmanA trIjA aNuvratanA, taskaraga Adi pAMca aticArothI bacIne temanuM pAlana karavuM joIe. ||43 tatvArthaniryukita- pahelA sthaLamRSAvAda virati nAmanA bIjA aNu vananA mRSapadeza Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM. have krama prApta sthULasteya viramaNa nAmaka trIjA aNuvratanA stana hata Adi pAMca aticArenI prarUpaNa karavA mATe sUtrakAra kahe che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ DrmRRIDOREARRIEDORE 328 tattvArthasUtre mAha-taiyassa teNAhaDAiyA paMca azyArA' iti / tRtIyasya sthUlAdattAdAna viratilakSaNANuvratasya stenAhRtAdikAH AdinA-taskaramayogaviruddharAjyAtikrama kUTatulA kUTamAnapratirUpaka evahArazcetyete pazcAticArAH Atmano malImasatA''pAdakAH pariNativizeSA bhavanti / tatra-stenAhRtAdayastu-stenastaskarairAhatasyA. ''nIyasya suvarNavastrAderAdAnam-mUlyaM vinatra, svalpAtisvalpamUlyena vA grahaNam taccA'neka pratyavAyayuktaM bhavati, tasmAt-tasparihartavyam-1 taskaraprayogastAvat dravyAdikaM muSNantaM taskaraM prayuGkte 'svaM dravyAdikaM muSANa' ityevamapaharaNa kriyAyAM bharaNa-mabhyanujJAna kA prayogaH taskarapayoga ucyate / yadvA-paradravyApaharaNopakara stenAhata Adi pAMca aticAra tIsare aNuvrata ke haiN| Adi zabda se taskaprayoga, virudvarAjyAtikama, kTanulA kUTamAna aura tatprati rUpaka pavahAra kA grahaNa hotA hai| isa prakAra ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle pariNAmavizeSa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai|-- (1) stenoM arthAt coroM dvArA curAkara lAye hue svarNa-vastra Adi padArthoM ko mUlya cukAye vinA ho athavA kama se kama mUlya dekara le lenA stenAhanAdAna aticAra hai / aisA karane meM aneka khatare hote haiM, ataeva isakA parihAra hI karanA caahie| ___ (2) corI karate hue cora ko preraNA karanA laskara prayoga haiM, jaise-tU dravya Adi curA le, isa prakAra corI ke lie preraNA denA yA corI kI AjJA denA taskara prayoga hai| athavA parakIya dravya ke stana hata Adi pAMca aticAra trIjA aNuvratanA che. "Adi zabdathI taskaraprayAga, virUddha rAjyotikrama, kUTatulAkUTamAna ane tatpatirUpaka vyavahAranuM grahaNa thAya che. A rIte A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpana karanArA pariNAma vizeSa che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) tene arthAt core dvArA cerIne lAvelA suvarNa-vasa Adi padArthone kImata cUkavyA vagara ja athavA ochAmAM ochI kImatamAM laI levA tena hatAdAna aticAra che. A pramANe karavAmAM aneka jokhamo hoya che AthI temane tyAga karavAmAM ja zreya che. (2) corI karatA corane preraNA karavI tarakaraga che jema ke tuM dravya Adi cArI le, A rIte corI karavA mATe preraNA ApavI athavA cerInI AjJA ApavI tarakaraprayoga che athavA parAkIya dravyanA apaharaNanA upakaraNa zrItatvArtha sUtra : 2
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma dIpikA-niyukti TIkA a.79.43 tRtIyasthANuvatasya paJcAticArani0 329 NAnAM kartarikAdInAM prayogastaskaraprayogo bodhyaH / evavidhamupakaraNaM nANura. tinA sampAdanIya, navA-vikretavyam 2 viruddharAjyAtikamazca-parasparaM viruddhayoH rAjJoH rAjyA'tikramaNam -ullaGghanam ekatararAjyavAsino lobhAd dveSAdvA'nyasya rAjye vastUni vyavaharanti anyarAjyaniyAsino yA taditara rAjyaM vinAjJA gacchanti ityevaM viruddharAjyAtikramo bodhyaH parasparaM viruddharAjya kRta vyavastho. elaDUdhanAtmakaM sarvamapidAnA''dAnAdika steya yuktam tasmAta-khalu viruddharAjyA. tikramo na kartavyaH 3 kUTatulA kUTamAnakaraNam zeTakAdi prasthAdikaM kASThAdiracitapAtravizeSo vA mAnaM tulAdiva munmAnazca yUnenatenetarebhyo dhAnya suvarNAdika apaharaNa ke upakaraNa kataranI Adi ke prayoga ko taskara prayoga kahate haiN| aNuvratI ko aise upakaraNa na banAnA cahie aura na vecanA cAhie (3) paraspara virodhI do rAjAoM kA rAjyAtikrama-ullaMghana karanA viruddha rAjyAtikrama haiN| kisI eka rAjya ke nivAsI lobha yA dveSa ke kAraNa dUsare rAjya meM vastuoM kA kraya-vikraya karate haiM, yA anya rAjya ke nivAsI dUsare rAjya meM vinA AjJA ke cale jAte haiN| isa prakAra viruddha rAjyAtikrama samajhanA cAhie / tAtparya yaha ki paraspara virodhI rAjyoM dvArA kI gaI vyavasthA kA ullaMghana karake dAna-AdAna Adi karanA steya (corI) hai ataH aisA nahIM karanA cAhie / (4) sera mana Adi tathA lakaDI Adi ke bane hue nApa mAna kahalAte haiM aura tarAjU Adi unmAda kahalAte haiN| choTe mAna unmAna se dUsare ko dhAnya yA svarNa Adi denA aura baDe se apane kAtaravuM vagerenA prayogane taskarapravega kahe che. AyuvatIe AvA upakaraNa ne te banAvavA joIe athavA na vecavA joIe. (3) paraspara virodhI be rAjAonuM rAjyAtikrama ullaMghana karavuM virUddha 2.jyAtikrama che. koI eka rAjyanA nivAsI lobha athavA ISyanA kAraNe bIjAnA rAjyamAM varatuone kaya-vikraya kare che athavA anya rAjyanA nivAsI bIjAnA rAjyamAM vagara rajAe cAlyA jAya che. A rIte virUddha rAjayAtikrama samajavuM joIe. tAtparya e che ke paraspara virodhI rAjya dvArA karavAmAM AvelI vyavasthAno anAdara karIne dAna-AdAna vagere karavA teya (cerI) che AthI A pramANe na karavuM joIe. (4) sera, maNa Adi tathA lAkaDA vagerenA banAvelA mA 5, mAna kahevAya che ane trAjavA vagere unmAna kahevAya che. nAnA mAna-unmAnathI ta042 zrItatvArtha sUtra : 2
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 - tatvArthasUtre dAtavyam, etenA'dhikena cAtmanaH svArthabAhyamityevaM prakRti kUTaprayogarUpamase pam-4 kUTatulAkUTamAnAbhyAM vaJcanAdiyuktaH krayo-vikrayazca na kartavyaH / pratirUpaka vyavahAra puna:-suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyAtmako vodhyH| taghathA-suvarNasya pratirUpakriyA tAvat yAdRzaM suvarNa bhavati, tAdRzamevA'nya dravyaprayogavizeSAda varNagurutvAdiguNayuktaM niSpAdayati, evam-rUpyAdikamapi yAzaM bhavati-tAzameva raGgAdi dravyaM niSpAdati, eva manyadapi-pratirUpakamavagantavyam yathA'nyairapahatAnAM gavAdInAM vyAjIkaraNAni sazuGgANAM gayAdInAM zaGgANi-agni pakyAni-adhomukhAni praguNAni tiryakalitAni vA yatheccha kartuM zakyante. yenAlie lenA, yaha kUTatulAkUTamAna kahalAtA hai / ugAI kI buddhi se jhUThA tolanA yA nApanA ucita nahIM hai| (5) sone-cAMdI Adi meM usI ke sadRza kisI dUsarI dhAtu kA sammizraNa karake sone-cAMdI ke rUpa meM becanA athavA kisI bhI vastu meM milAvaTa karake becanA tatpratirUpaka vyavahAra kahalAtA hai| suvarNa kA jaisA varNa Adi hotA hai usI prakAra kA anya dravyoM ke prayoga vizeSa se varNa, vajana Adi se yukta dravya taiyAra karanA suvarNa kI pratirUpaka kriyA hai| isI prakAra cAMdI banAvaTI taiyAra kara lenA bhI tatpratirUpakriyA kahalAtI hai| isI taraha anya vastuoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie, yathA-sIMga sahita gAya Adi ke sIMga agnipakca, adhomukha, sIdhe yA tircha icchAnusAra kiye jA sakate haiM, jisa bIjAne anAja athavA suvarNa vagere ApavA ane pitAnA mATe medAne upaga kare, A phUTatulAkUTamAna kahevAya che. chetaravAnA AzayathI khoTuM jokhavuM athavA mApavuM yogya nathI. (5) sonA-cAMdI vageremAM tenA ja jevI anya koI dhAtunuM sanmizraNa karIne senA-cAMdInA rUpamAM vecANa karavuM athavA koI paNa vastumAM mizraNa karIne vecavuM tapratirUpaka vyavahAra kahevAya che. suvarNa jevo varNa vagere hoya che. te ja prakAranA anya dravyane praga vizeSathI varNa, vajana AdithI yakta dravya taiyAra karavA suvarNanI pratirUpaka kriyA che. evI ja rIte cAMdI banAvaTI taiyAra karI levI e paNa ta--tirUpakakiyA kahevAya che. A pramANe ja anya vastuonA viSayamAM samajI levuM joIe-jema ke zagaDA sahita gAya AdinA zIMgaDAM, agnipakava, adhomukha, sIdhA athavA vAMkA, dhAryA mujabanA karI zakAya che ke jethI te gAya vagere kaMI judAM ja bhAse ! zIMgaDA vagere A pramANe karI devAthI saraLatAthI te gAya oLakhI zakAtI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 72.43 tRtIyasyANuvratasya paJcAticArani0 331 'nyatvamivagavAdayaH pratipadheran zRGgAdInAM tathAkaraNe sati na sukhenA'vadhAryante, 'nyahaste vA vikroyante iti vyAjaH chadmAva-chadmarUpAyAM chadmarUpatvApAdanarUpaM vyAjIkaraNaM, tadapyaNuvatinA na kartavyam / tathAcai-te stenAhatAdayaH paJcamasthUla steyaviramaNalakSaNA'NuvratasyAticArA bhavanti, tasmAdaNuvratInA stenAhatAdayaH pazcAticArAH parityaktavyAH / teSAmatIcArANAM parityAgapUrvakaM sthUla steyaviramaNarUpaM tRtIyANuvrataM samyaktayA paripAlanIyam / uktazcopAsakadazAGge prathame'dhyayane-'thUlagaadiNNAdANaveramaNasa paMca aiyArA jANiyavyA na samAyariyavyA taM jahA-tenAiDe, takarapaoge, viruddha rajjAikamme, kUDatullakUDamANe tappaDirUvagavavahAre' iti sthUlAdattAdAnaviramaNasya paJcAticArA jJAtavyAH na samAcaritavyA, tadyathA-ratenAhanam, taskarapayogaH, viruddharAjyAtikramaH, kUTatulAkUTamAnam, tatpatirUpakavyavahArazceti // 43 // se ki vaha gAya Adi bhinna hI mAlUma paDane lage! sIMga Adi aise kara dene para saralatA se vaha pahacAnI nahIM jA sakatI aura dUsare ko becI jA sakatI haiN| chadmarUpatA utpanna kara denA vyAjIkaraNa kahalAtA hai aNuvanI ko aisA nahIM karanA caahie| isa prakAra stenAhata Adi pAMca sthUlasteya viramaNa aNuvana ke aticAra haiM / aNuvratI ko ina pAMcoM aticAroM kA parityAga kara denA caahie| ina aticAroM kA parityAga kara ke sthUlasteya viramaNa rUpa tIsare aNuvrata kA samIcInarUpa se pAlana karanA caahie| upAsakadAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-'sthUla adattAdAnaviramaNa vrata ke pAMca aticAra jAnane cAhie, magara unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ve aticAra ye haiM-ste nAhRta, taskara prayoga, viruddharAjyAtikrama kUTatulAkUramAna, tatpratarUpakavyavahAra // 43 // nathI ane bIjAne vecI zakAya che. chadmarUpatA utpanna karavI vyAkaraNa kahevAya che. ANuvratadhArIe A pramANe karavuM joIe nahIM. AvI rIte tenAhata Adi pAMca sthULasteya viramaNa aNuvratanA aticAra che. aNuvratIe A pAMce aticArone vajarya gaNavA joI e. A aticArone parityAga karIne sthULateya viramaNa rUpa trIjA aNuvratanuM samIcIna rUpathI pAlana karavuM joIe. upAsaka dazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che-"sthaLa adattAdAna viramaNa vratanA pAMca aticAra jANavA joga che paranta AcaravA cogya nathI. A aticAra A pramANe che-tenAhata, taskaraga virUddha rAjyAtikama kUTatulAkUTamAna, tAmati rUpaka vyayahAra, 43 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 tattvArthasUtre mUlam-cautthassa ittariyA pariggahiyAgamaNAiyA paMca aiyArA // 44 // chAyA--'caturthasyetvarikA parigRhAta gamanAdikAH pazcAvicArAH // 44 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvat kramamAptasya tRtIyANuvratasya sthUlasteya viratilakSaNasya taskaramayogAdayaH pazcAticArAH prarUpitAH sampati kramamAptasyaiva caturthasva sthUla maiyunaviramaNalakSaNasyA'Nuvratasya invarikA parigRhItAgamanAdi. kAn pazcAticArAn parUpayitumAha-'ca utthassa ittariyApariggahiyAgamaNA. iyA paMca aiyArA' iti, caturthasyANuvratasya sthUla maithunaviramaNalakSaNasya itvarikAparigRhItAgamanAdikAH pazcAticArA Atmano malInatA sampAdakAH pariNativizeSA avagantavyAH tadyathA-itvarikAparigRhItAgamanam 1 apari. 'cautthassa ittariyA parigahiyA // 44 // sUtrArtha-svarikA parigRhItAgamana Adi caturtha aNuvrata ke pAMca aticAra haiM // 44 / tattvArthadIpikA--pahale kramaprApta tIsare aNuvrata sthUlasteya dhiramaNa vrata ke taskara prayoga Adi pAMca aticAra prarUpaNa kiye gaye haiM, aba krama prApta corI sthUla maithuna viramaNatana ke itvarikA parigRhItAgamana Adi pAMca aticAroM kA kathana karate haiM sthUlamaithunaviramaNa rUpa cauthe aNuvrata ke itvarikAparigRhItAgamana Adi pAMca aticAra jAnanA cAhie ye AtmA meM malInatA utpanna karane vAle pariNAmavizeSa haiM / ve pAMca aticAra isa prakAra haiM-(1) itvarikA parigRhItAgamana (2) aparigRhItAgamana (3) anaMgakrIDA 'cautthassa ittariyA pariggahiyA' tyA sUtrArtha-I-rikA parigrahItAgamana Adi caturtha AvratanAM pAMca aticAre che. makA tatvArthadIpikA pahelA krama prApta trIjA aNuvrata radhULarateya viramaNa vratanA taskaraprayAga Adi pAMca aticAra prarUpita karavAmAM AvyA have kamaprApta thA dhULa thuna viramaNa vratanA IvarikA parigrahItAgamana Adi pAMca aticAre nuM kathana karIe chIe dhULamaithuna viramaNa rUpa thA aNuvratanA Irika parigrahItAgamana vigere pAMca aticAra jANavA joIe. A aticAre AtmAmAM malInatA utpanna karavAvALA pariNAma vizeSa che. A pAMca aticAra A mujaba che(1) 125rigahItArAmana (2) aparigRhItArAmana (3) 411301 (4) 52. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 44 caturthasyANuvratasya paJcAtivArani0 333 gRhItAgamanam 2 anaGgakrIDA 3 paravivAhakaraNam 4 kAma mogatIvrAmilASaH 5 iti, tatre - tvarikA itvarakAlikI - alpavayaskA sAvadyapi parihItA vivAhena parigrahe nItA tathApi - dArakarmaNi sarvathA'samarthA tasyAM gamanam itvarikAgamanam 1 aparigRhItA gamanaJca - vAcAdattA'pi parigrahe nItA na, avivAhitetyarthaH tasyAM gamanaM vAG rAtreNaiva dattAyAM gamanamiti yAvatra anaGgakrIDA - aGgaM mogAGgam, tato'nyatra krIDA'naGgakrIDocyate 3 vivAhaH - pariNayanam parasya svApatyabhinnasya vivAhaH tasya karaNaM vidhAnaM paravivAhakaraNam 4 kAmabhogatItrAbhilASazca - kAmabhogeSu (4) paravivAha karaNa aura (5) kAmabhogatAbhilASa / ina pAMcoM aticAroM kA svarUpa nimnalikhita hai (1) ityarikA arthAt alpavayaskA yA choTI umra kI / yadyapi vaha parigRhItA ho cukI hai arthAt vivAhita hone se kimI kI patnI bana cukI hai, tathApi dArakarma meM sarvathA asamartha hai / usake sAtha gamana karanA itvarikAparigRhItAgamana hai / (2) jisakA vAgdAna ho cukA hai magara jo vivAhita nahIM hai, vaha aparigRhItA kahalAtI hai| usake sAtha gamana karanA apagRhItAgamana kahalAtA hai / (3) saMbhoga ke aMgoM ke atirikta anya aMgoM se krIr3A karanA anaMgakrIDA aticAra hai / (4) apanI santAna ke atirikta dUsare kA vivAha karanA para vivAhakaraNa kahalAtA hai / vivAhakaraNa ane (5) kAmabhogatIvrAbhilASa A pAMce aticArAnuM svarUpa nimnalikhita che. (1) tvariDA arthAt vyatpavayasA athavA nAnI (azI) vayanI jo ke tenuM vevIzALa thaI gayu che athavA vivAhita thavAthI kAInI patnI thaI cUkI che te paNa dArakama mATe sarvathA asamaya che. tenI sAthe gamana karavuM IrikAparigRhItAgamana che. (2) je vAgdattA che paraMtu je vivAhita nathI te aparigRhItA kahe. vAya che. tenI sAthe gamana karavuM. aparigrasstAgamana kahevAya che. (3) sa`bhAganAaMgeA sivAyanA anya aMgeAthI krIDA karavI ana gakrIDA kahevAya che. (4) potAnA santAna sivAyanA bIjAAnA vivAha karAvave paravivAhakaraNa kahevAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 tatvArthasUtre zabdadiviSayeSu tIvra 'nyutkaTo'bhilASa icchA, ayaM hi svadAreSvapi nirantara bhogecchArUpaH kAmottejaka vAjIkaraNAdi prayogeSu pAmAyAH kharjanamitra bhRzaM kAmabhogazaktisaMpAdanena kAmabhogecchAvarddhana mityarthaH, ayamAtmano manomA linya kArakatvAdavicAraH / tathAcaite para vivAhakaraNAdayaH paJca svadArasantoSarUpasya sthUlamaithunaviravilakSaNasya caturthA'NuvratasyA'ticArA bhavanti, tasmAtcaturthAMzuvratinA para vivAhakaraNAdi paJcAticAravarjanapUrvakaM svadAra santoSavrataM sabhyatayA paripAlanIyam / anyathA - eteSAM para vivAhakaraNAdInAM paJcAvicArANAM karaNe sati caturthA'Nuvratasya bhaGgaH prsjyet| uktazca bhagavatA'ticAra (5) kAmabhoga kI utkaTa abhilASA honA kAmabhogatIvrAbhilASa aticAra hai / apanI patnI ke sAtha atyadhika kAma sevana kI icchA rakhane se bhI yaha aticAra hotA hai / kAmosejaka vAjIkaraNa Adi prayoga karake, khAja ko khujalAne ke jaise khUba kAmabhoga kI zakti sampAdita karake kAmabhoga kI icchA ko baDhAkA bhI kAma bhogatIvrAbhilASa hai / AtmA aura mana meM malInatA utpanna karane ke kAraNa yaha aticAra hai / isa prakAra ye para vivAhakaraNa Adi khadAra santoSarUpa sthUlamaithunavirati lakSaNa vAle cauthe aNuvrata ke aticAra haiN| isa kAraNa caturtha aNuvrata ke dhArI ko para vivAhakaraNa Adi pAMcoM aticAroM kA varjana karake svadAra santoSavratakA samyak prakAra se pAlana karanA caahie| anyathA paravivAhakaraNa Adi pAMca aticAroM kA sevana karane (5) kAmaleganI utkruSTa abhilASA thavI kAmaleAgatIvrAbhilASa aticAra che. pAtAnI patnI sAthe vadhAre kAmasevananI icchA rAkhavAthI paNa A aticAra lAge che. kAmeAttejaka vAjIkaraNu Adi prayoga karIne, kharajavAne khajavALavAnI phaka, kAmaleganI ghaNI zakti sa MpAdana karIne kAmaleganI IcchAne vadhAravI e paNa kAmale gatIvrAbhilASa che. AtmA temaja manamAM malInatAM utpanna karavAnA kAraNeA-A aticAra che. A rIte A parivAhakaraNa Adi svadArasa MtoSa rUpa thrU mathuna viti lakSaNavALA cothA aNuvratanA aticAra che. A kAraNe ceAthA aNuvratanA dhArake paravivAhakaraNa Adi pAMce aticArAnA parihAra karIne svadAramASa vratanu sabhyaprakArathI pAlana karavuM joI e. anyathA paravivAhakaraNa Adi pAMca aticArAnuM sevana karavAthI ceAthuM aNuvrata khaDita (kRSina) thaI jAya che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 1.44 caturtha syANuvratasya paJcAticArami0 335 viSaye 'paMca azyArA jANeyavA-na samAyareyA' iti ete paJcAticArA jJAtavyAH kintu-na samAcaritavyAH iti // 44 // ___ tatyArthaniyuktiH- pUrvasUtre kramapAtasyANuvratasya sthUla sneya viramaNakSya taskaramayogAdayaH paJcAticArAH parupitAH sampati-kramaprAptasya sthUla maithunaviramaNasya svadArasantoSAtmakasya caturthA'Nuvratasya itvarikAparigRhItAgamanAdikAn pazcAvicArAn prarUpayitumAha-'cautthassa ittariyA pariggahiyA gamaNAiyA paMca aiyArA' caturthasya svadArasantoSarUpasya sthUla maithunaviramaNasya 'Nuvadasya itvarikAparigRhItAgamanam 1 AdinA-aparigRhItAgamanam 2 anaGgakrIDA3 paravivAhakaraNam 4 kAmabhogatIvAbhilASazca5 ityete paJcAticArA Atmano malInatApara cauthA aNuvrata bhaMga (dUSita) ho jAtA haiN| bhagavAn ne ye aticAra ke viSaya meM kahA hai-'aticAra jAnane yogya haiM magara AcaraNa karane yogya nahIM haiM // 4 // tattvArthaniyukti-pUrvasUtra meM kramaprApta tIsare aNuvratasthUlamteyaciramaNa vrata ke taskara prayoga Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta sthUlamaithunaviramaNa jo svadArasantoSAtmaka hai, usa cauthe aNuvrata ke itvarikA parigRdItAgamana Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM cauthe svadArasantoSarupa sthUlamaithunaviramaNa ke itvarikA parigahItA gamana Adi pAMca aticAra jAnanA ca hie / 1 itvarikAparigRtAgamana aparigrahItAgamana 3 anaMgakoDA 4 paravivAhakaraNa aura 5 kAma bhogatIvAbhilASa ye pAMca aticAra AtmA bhagavAne aticAranA viSayamAM kahyuM che-"aticAra jANavA gya jarUra che paNa AcaraNamAM mUkavA egya nathI." 44 tattvArthaniryukita-pUrvasUtramAM krama prApta trIjA aNuvrata sthULasteya viramaNa vratanA taskaraprayAga Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamapAsa, ghULamaithuna viramaNa, je svadArasaMtoSAtmaka che, te cethA aNuvratanA itvarikAparigrahItAgamana Adi pAMca aticAronI prarUpaNa karIe chIe cothA svada rasa teSa rUpa dhULamaithuna viramaNa vratanA IvarikA parigrahI tAgamana Adi pAMca aticAra jANavA gya che-(1) irikA parigrahatAgamana (2) aparigRhItArAmana (3) sananals(4) 521194261 ana (5) kAmagatItrAbhilASa A pAMca aticAra AtmAne malIna karanArAM duSpariNAma zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 tattvArthasUce kArakA duSpariNativizeSA bhavanti / tathAce svarikAparigRhItA gamanAdayaH payasthUla. maithunaviramaNasya svadArasantoSAtmakasyA'ticArA bhavanti tatvarikA parigRhItAgamanazca-itvarikA itvarakAlikI-alpavayaskA sA parigRhItA vivAhe na parigrahe nItA, etAdRzyAM gamanam 1 aparigRhItA gamanam aparigRhItA vAcAdattA kintuparigrahe nItAna, avivAhitetyarthaH tasyAM gamanaM vAgdattAyAM gamana miti niSkarSaH-2 anAkrIDA tAvat-aGga bhogAGgam tato'nyatra krIDA'naGgakrIDA-3 ucyate tathA vivAhaH pariNayanam parasya-sthApatyabhinnasya vivAhastasya karaNaM paravivAha karaNam 4 kAmabhogatIvAmilApazca-kAmabhogeSu zabdAdiviSayeSu tIghrA'yutkaTaH, ko malIna karane vAle duSpariNAma haiM / inakA svarUpa Isa prakAra hai(1) itvarikA arthAt alpavayaska yA che TI umra kI strii| vaha parigrahItA arthAt vivAhita ho cukI ho phira bhI usake sAtha gamana karanA itvarikAparigrahItAgamana kahalAtA hai| (2) jisakA vAgdAna ho cukA ho vaha aparigrahItA kahalAtI hai, arthAt jisake sAtha sagAI ho cukI ho kintu vivAha na huA ho aisI strI ke sAtha gamana karanA aparigahItAgamana hai|| ___ (3) kAmabhoga ke aMgoM ke sivAya anya aMgoM se krIDA karanA anaMgakrIDA aticAra hai| ___ (4) apanI santAna ke sivAya dUsare kA vivAha se saMbaMdha joDanA paravivAhakaraNa kahalAtA hai| (5) zabda Adi kAmabhogoM kI tIvra abhilASA rakhanA kAmabhoga tIvAbhilASa aticAra hai apanI patnI ke sAtha nirantara bhoga kI che. emanuM svarUpa A prakAranuM che (1) I-rikA arthAt alpavayaska athavA kAcI vayavALI strI te parigRhIta arthAt vivAhita thaI cUkI hoya te paNa tenI sAthe gamana karavuM irikAparigRhItA kahevAya che. (2) jenuM vAjhAna thaI gayuM hoya te aparigRhItA kahevAya che, arthAt jenI sAthe sagapaNa thaI gayuM che paraMtu lagna na yu. yasavI strInI sAthe mana 42 marimItArAmana cha. (3) kAmaganA aMge sivAyanA anya aMgothI krIDA karavI anaMgakIDA aticAra che. (4) pitAnA santAna sivAya bIjAne vivAha saMbaMdha joDa paravivAhakaraNa kahevAya che. (5) zabda Adi kAmonI tIvra abhilASA rAkhavI kAmagatIvra bhilASa aticAra che. pitAnI patnI sAthe nirantara bhega bhegavavAnI IcchA zrI tatvArtha sUtra 2
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 44 caturthasyANuvratasya paJcAticArani0 337 abhilASa: 5 ayaM hi svadAreSvapi nirantarabhogecchArUpaH, kAmottejaka vAjIkaraNAdi prayogeNa pAmAyAH kharjanamitra bhRzaM kAmabhogazakti saMpAdanena kAmabhogecchAbarddhana mityarthaH / ayamAtmanomAlinya kArakatvAdavicAraH / tasmAt - sthUla maithuna viratilakSaNA'NupratazAlinA zrAvaNa itvarikAparigRhItAganAdi pazcAticAravarjanapUrvakaM svadArasantoSAtmakamaNuvrataM samyaktayA paripAlanIyamiti bhAvaH / uktaJcopAsaka dazAGge mathamA'dhyayane- 'sadAra saMtosie paMca aiyArA jANi yA na samAyariyA, taM jahA-isariyaparigahiyAgamaNe, aparigahiyAgamaNe, anaMgakIDA, para vivAha karaNe, kAma bhoesa tivvAbhilAso' iti svadAra santoSe paJcAvicArA jJAtavyAH na samAcaritavyAH, tadyathA - itvarikA parigRhItAgamanam 1 aparigRhItAgamanam 2 anaGgakrIDA 3 paravivAhakaraNam - 4 kAmabhogeSu tatrAbhilASaH - 5 iti // 44 // kAmanA karane se bhI aticAra lagatA hai| kAmottejaka vAjIkaraNa Adi kA prayoga karake khAja khujalAne ke samAna atizaya kAmabhoga zakti sampAdana karanA isI aticAra ke aMtargata haiN| AtmA meM malInatA utpanna karane ke kAraNa yaha aticAra kahalAtA hai / sthUlamaithunaviramaNa aNuvratI zrAvaka ko izvarikAparigrahItAgamana Adi pAMcoM aticAroM kA varjana karate hue svadAra santoSa nAmaka aNuvrata kA samyak prakAra se pAlana karanA caahie| upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA haiM svadAra saMtoSavana ke pAMca aticAra ye haiMizvarikAparigrahItA gamana aparigrahItagamana, anaMgakrIDA, para vivAhakaraNa aura kAmabhogatIvrAbhilASa // 44 // - rAkhavAthI paNa A aticAra lAge che. kAmAttejaka vAjIkaraNa AdinA prayAga karIne kharajavuM khajavALavAnI mAphaka atizaya kAmaleganI zakti sampAdita karavI e paNa A aticAraneA bhAga gaNAya che. AtmAmAM malInatA utpanna karavAnA kAraNe A aticAra kahevAya che. sthULamaithuna viramaNu-aNuvratI zrAvake IrikA parigRhItAgamana adi pAMca aticArAnA tyAga karIne svadArasa tASa nAmaka aNuvratanu samyak prakArathI pAlana karavu. joie. upAsakardezAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che'svadArasa tASa vratanA pAMca aticAra jANavA joIe paraMtu temanu' AcaraNa karavuM joie nahI. A pAMca aticAra A pramANe che--rikAparigRhItAgamana aparigRhItAgamana, anaMgakrIDA paravivAhakaraNa ane phrAmabhAgatIvrAbhilASa- 544aa ta0 43 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tattvArthasUtre mUlam-paMcamarasa khittavatthappamANAikamAiyA paMca aiyaaraa||45|| chAyA--'paMcamasya kSetra vAstu pamANAtikramAdikAH pnycaaticaaraaH||45|| tatvArthadIpikA--pUrvasUtre kramaprAptasya caturthANuvratasya sthUlamaithunanivRttirUpasya svadArasantoSAtmakasya itvarikAparigRhItAgamanAdikAH paJcAticArA marUpitAH, sampati-kramAgatasya pazcamANuvratasya sthUla parigrahaviramaNalakSaNasya kSetra vAstu pramANAtikamAdIna paJcAticArAn prarUpayitumAha-'paMcamassa' ityAdi pazcamasya sthUla parigrahaviratilakSaNA'Nuvratasya kSetra vAstu pramANAtikramAdikAH, kSetra vAstu pramANAtikramaH 1 AdinA-hiraNya suvarNapramANAtikramaH 2 dhanadhAnya pramANAtikramaH 3 dvipadacatuSpadapramANatikramaH 4 kupya pramANAtikramazca 5 ityete 'paMcamassa khitta' // 45 // sUtrArtha--pAMcaveM parigraha parimANavata ke kSetra vAstu pramANAtikrama Adi pAMca aticAra haiM // 45 // tatvArthadIpikA--pUrva sUtra meM krama prApta cauthe aNuvrata sthUla maithuna nivRtti rUpa tathA svadAra santoSAtmaka ke itvArikA parigRhItAgamana Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, ava kramAgata sthUlaparigraha viramaNa rUpa pAMcaveM aNuvrata ke kSetra vAstu pramANAtikrama Adi pAMca aticAroM kA pratipAdana karate haiM pAMcaveM sthUlaparigraha virati nAmaka aNuvrata ke pAMva aticAra haiM, yathA-(1) kSetra vAstu pramANAtikrama (2) hiraNya suvarNa pramANAtikrama (3) dhana dhAnya pramANAtikrama (4) dvipadacatuSpadapramANAtikrama aura (5) 'paMcamassa khittavatthappamANAikkamAiyA' tyAla sUtrArtha-pAMcamA parigraha parimANavratanA kSetravAstu pramANAtikrama Adi pAMca aticAra che. 4pa tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM krama prApta thA aNuvrata sthULamaithuna nivRtti rU5 tathA svadArasaMdSAtmaka IrikApagRihItAgamana Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta sthULa parigRhaviramaNa rUpa pAMcamAM aNuvratanA kSetravAtumANatikrama Adi pAMca aticAronuM pratipAdana karIe chIe pAMcamAM razULaparigrahavirati nAmaka aNuvratanAM pAMca aticAra che jevA 3-(1) vAstuprabhAtama (2) hi29yasupae prabhAyAti (3) dhana. dhAnya pramANatikrama (4) dvipadacatuSadapramANatikrama ane (5) kukhyapramANa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 45 paJcamasyANuvratasya paJcAticArani0 339 pazcAticArA Atmano mAlinyakArakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatrakSetraM sasyotpatti bhUmiH 1 vAstu-AvAsagRham 1 hiraNyarUpyAdi vyavahArahetubhUtarajatAdi dhAtuvizeSaH, suvarNa-kAJcanam 2 dhanaM gomahiSahastyazvAdi, dhAnyaM zAlivrIhyAdi-3 dvipado dAsIdAsAdikam catuSpado gomahiSyAdikaH 4 kupyamtAmralohakAMsyasIsakAdi 5 kSetrazca vAstu ceti kSetravAstu, dhanazca dhAnyazceti dhanadhAnyam, hiraNyazca suvarNaJceti hiraNyasuvarNam, dvipadazca catuSpadazceti dvipadacatuSpadam, eteSAJca-kSetravAstu dhanadhAnyahiraNyasuvarNadvipadacatuSpada kupyAnAm kupyapramANAtikrama / ye aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai-(1) kSetra arthAta kheta jahAM dhAnya kI upaja hotI hai, vAstu ArthAt nivAsa karane kA makAna abhiprAya yaha hai ki khulI bhUmi kSetra kahalAtI hai aura AcchAdita bhUmi ko vAstu kahate haiN| (2) cAMdI Adi dhAtueM, jinase lene-dene kA vyavahAra hotA hai, hiraNya kahalAtI haiM aura svarNa kA artha kaMcana hai, jise sonA kahate haiN| (3) gAya, bhaiMsa, hAthI, azva Adi dhana kahalAtA hai aura zAli vrIhi arthAt cAvala Adi ko dhAnya kahate haiN| (4) dAsI dAsa Adi ko dvipada tathA gAya bhaisa Adiko catuSpada kahate haiN| (5) tAMbA, lohA, kAMsA, zIzA Adi kuSya kahalAtA hai| ina kSetra, vAstu, hiraNya, svarNa, dhana, dhAnya dvipada, catuSpada aura kupya ke pramANa kA atyanta lobha ke vazIbhUta hokara ullaMghana karanA pAMcaveM tikrama A aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karavAvALA duSpariNAma che. emanuM svarUpa A prakAre che-(1) kSetra arthAta khetara jyAM dhAnyanI upaja thAya che, vastu athata nivAsa karavAnuM makAna Azaya e che ke ughADI jamIna khetara kahevAya che ane bAMdhelI jamInane vastu kahe che. (2) yahI vagere dhAtumI, nAthI kheDa-heDanA vyavahAra thAya , hiraNya kahevAya che ane suvarNane artha kaMcana che, jene sonuM kahe che. _ (3) Aya, sa, hAthI, ghoDI vagere dhana pAya cha bhane 12 vIhi arthAta cekhA vagerene dhAnya kahe che. (4) hAsI, hA porene vipakSa tathA yasa ni-yatu.544. (5) ibhu, bATu, su bagere mulya upAya che. mAtra, pAstu, hiraNya, suvaNa, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada ane kuNanA pramANanA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre atilobhavazAt pramANasyA'tikramaH pramANAdadhikagrahaNam etAvAneva mama parigraho vartate nA'to'dhikaH' ityevaM paricchinnAt kSetravAstu dhanadhAnyAdiviSayAtmamANAtirekeNa grahaNam paJcamANuvratadhAriNA pratyAkhyAyate, tasmAt - kSetratrAsta pramANAtikramAdayaH paJca sthUla parigrahaparimANavratasyA'ticArA avagantavyAH | ataH sthUla parigrahaviramaNarUpa paJcamANuvratI zrAvakaH pramANAtirikta kSetra vAstu dhanadhAnyahiraNyavarNAdInAM pratyAkhyAnapUrvakaM paJcamANuvrataM samyaktayA paripAlayet / tatra dhAnyaJca - trIhyAdi aSTAdazavidhaM bodhyam / taduktam 'gaudhUmazali yavasarSapa mASa mudgAH zyAmAka kaGgatila krodrava rAjamASAH kI nAza vrata ke aticAra haiM / 'maiM itanA hI parigraha rakkhUMgA, isase adhika nahIM' isa prakAra maryAdita kSetra, vAstu, dhana, dhAnya Adi saMbaMdhI pramANa se adhika kA grahaNa karanA pAMcaveM aNuvratadhArI zrAvaka ke dvArA tyAga kiyA jAtA hai / ataeva usa niyata pramANa se adhika kSetra - vAstu Adi kA grahaNa karanA aticAra hai / isa sthUlaparigrahaviramaNa nAmaka pAMcaveM aNuvrata kA dhAraka zrAvaka pramANa se atirikta kSetra, vAstu, dhana, dhAnya hiraNya aura svarNa kA parityAga karatA huA pAMcaveM aNuvrata kA samyak prakAra se pAlaka kare / 340 inameM vrIhi Adi dhAnya aThAraha prakAra kA hotA hai| kahA bhI hai1 godhUma (gehUM), 2 zAli ( cAvala ), 3 yava (jau), 4 sarSapa (sarasoM) 5 mASa (uDada), 6 mudga (mUMga), 7 zyAmAka (sAMvA), 8 kaMgu, 9 tila, 10 kodrava (kodoM), 11 rAjamASa, 12 kInAza, 13 nAla, 14 maTha, atyanta lAbhane vazIbhUta thaI ne ullaMghana karavuM pAMcamA vratanA aticAra che. 'huM ATaleA ja parigraha rAkhIza, AthI vizeSa nahIM,' AvI rIte maryAdita kSetra, vAstu, dhana, dhAnya Adi saMbadhI pramANuthI vadhAre grahaNa karavuM' pAMcamAM aNuvratadhArI zrAvaka dvArA tyAga karavAmAM Ave che AthI te niyata pramANathI adhika kSetra-vAstu AdinuM grahaNa karavu aticAra che A kAraNe sthULaparigraha viramaNu nAmaka pAMcamA aNuvratanA dhAraka zrAvake pramANathI vadhAre kSetra, vAstu dhana, dhAnya, hiraeya gamane suvaNunA parityAga urateo thhai| pAMcamA annatanuM samyak prakAre pAlana kare. AmAM trIddhi Adi dhAnya aDhAra prakAranA heAya che. kahyuM paNa che(1) godhUma (dha), (2) zAsi (yomA) (3) yuva (41) (4) sarpava ( sarasava ) (4) bhASa (aucha) (6) bhuddaga (bhaga) (7) zyAmA ( sAbhI (8) aMzu (2) tisa (tasa) (10) adrava (aharA) (11) rAnabhASa (12) DInAza, ( 13 ) nAma zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 su. 45 paJcamasyANuvratasya paJcAticAra ni0 341 nAla maTha baiNava mADhakIca simbA kulattha caNakAdiSu bIjadhAnyam' 1 // iti, tatra kInAzo lAGgalAkhipuTaH, nAla-makuSThA, maThaveNavaM-chAri, ADhIturI, iti / tuvazcaNakA mASa mudgagodhUmazAlayaH / yavAzca mizritAH sapta dhAnya mAhurmanISiNaH // 1 tikazAliyavAca - tridhAnya mucyate // 45 // tatvArthaniyuktiH- pUrva tAvat caturthasya sthUla maithUna viratilakSaNA'Nuvratasya safter parigRhItA gamanAdayaH paMcAticArAH marUpitAH samprati kramaprAptasya paMcamasya sthUlaparigraha viramaNalakSaNANuvratasya icchAparimANavratarUpasya pramANAtirekeNa kSetravAstu dhanadhAnyAdInAM parigraharUpapaMcAticArAn prarUpayitumAha-paMca massa vittavatthuSpamANAikamAiyA paMca aiyArA' iti paJcamasya icchA parimANava tarUpasya sthUlaparigrahaviramaNalakSaNasyA'Nuvratasya kSetravAstu pramANAvikramAdikAH kSetravAstupramANAtikramaH 1 AdinA hiraNya- suvarNa pramANAti (15) vaiNava, 16 ADhakI, 17 simbA, 18 kulatha aura 19 canA Adi ye aThAraha dhAnya haiM ||1|| inameM se kInAza kA artha hai lAMgala tripuTa, nAla makuSTha ko kahate hai, maTha vaiNava chAri ko kahate haiM aura ADhakI kA artha tuvarI hai / 'tuvara, canA, uDada, mUMga, gehUM, cAvala aura jau, ina ko buddhimAn loga sapta dhAnya kahate haiM / tila, zAli aura yava ko tridhAnya kahate haiM ||45 || tatrArthaniyukti - isase pahale sthUla maithunavirati nAmaka cauthe aNuvrata ke ityarikA parigRhItAgamana Adi pAMca aticAra kahe gae haiM / aba kramaprApta sthUlaparigraha viramaNa nAmaka pAMcaveM aNuvrata ke, jise icchAparimANa bhI kahate haiM, pAMca aticAroM kA prarUpaNa karate haiM (14) bhaDa (15) vaizuva (16) AdamI (17) simmA (18) ujathI ( yathA) vagere e aDhAra dhAnya che. !! AmAMthI kInAzanA atha thAya che lAMgala tripuTa, nAla makune kahe che, maTha vaiNuva chArine kahe che ane mADhakIneA atha tuvera che. 'tuvara, yA aDar3ha, bhaga, gha, thomA bhane 4 khAne muddhimAna leAkeA sasadhAnya kahe che. tala, zAli ane javane tridhAnya kahe che, 5451 tAniyukti--AnI pahelA ceAthA sthULamaithuna virati nAmaka ceAthA aNuvratanA irikAparigRhItAgamana Adi pAMca aticAra kahevAmAM AvyA che. have kramaprApta sthULaparigraha parimANunAmaka pAMcamAM aNuvratanA jene IcchA parimANu paNa kahe che. pAMca aticArAnu prarUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 342 tattvAryasUtre kramaH 2 dhanadhAnyamamANAtikramaH 3 dAsIdAsa dvipada catuSpada pramANAtikramaH 4 kupyamamANAtikramazca 5 ityete paMcAticArA Atmano manomAlinyakArakA duSpariNativizeSA bhavanti, tatra-kSetravAstvAdInAM kupyAntAnAm-etAvAn mama parigraho vartate na tato'dhikaH' ityevaM pratyAkhyAnaM pUrva kRtvA yAni pramANAni parigRhItAni teSAmatikramaH samullaMghanaM kRtapUrvapatyAkhyAnapramANAdhikyena parigrahaNaM pramANAtikramo vyapadizyate / tatra kSetraM tAvat sasyotpatti bhUmiH, tacca kSetraM dvividham, setukSetra-ketukSetrazca / vAstu-AvAsagRham, tat trividham khAto. pAMcaveM icchAparimANa yA sthUlaparigraha viramaNa vrata ke pAMca aticAra haiM-(1) kSetra vAstu pramANAtikrama (2) hiraNya suvarNa pramANAti. krama (3) dhana dhAnyapramANAtikrama (4) dAsIdAsadvipada catuSpada pramA. NAtikrama aura kupya pramANAtikrama / ye pAMca aticAra AtmA meM malI. natA utpanna karane vAle duSpariNati rUpa hai| kSetra-vAstu se lekara kupya paryanta kA itanA hI parigraha mujhe kalpatA hai, isase adhika nahIM isa prakAra pahale pratyAkhyAna karake jo bhI pramANa rakkhA hai, usakA ullaMghana karanA arthAt pahale svIkRta pramANa se adhika una vastuoM ko grahaNa karanA pramANAtikrama kahalAtA hai| inameM se kSetra kA artha hai-dhAnya kI utpatti kI bhUmi arthAt kheta / kheta do prakAra ke hote haiM-setu kSetra aura ketu kSetra / nivAsa karane kI AcchAdita bhUmi vAstu kahalAtI hai / usake tIna bheda haiM pAMcamAM icchAparimANa athavA sthaLaparigraha viramaNa vratanA pAMca matiyAra cha-(1) kSetrAtu5mAyAti (2) bi29yasuvA prabhAtama (3) dhanadhAnya pramANatikrama (4) dAsIdAsadvipada catuSpadapramANa tikrama ane (5) kukhyapramANatikrama A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA parizuti rUpa che. kSetra-vAstuthI laIne mukhya parvatane "ATale ja parigraha mane kalpa che, ethI vizeSa nahI" e rIte pahelA paccakakhANa karIne je paNuM pramANa rAkhyuM che, tenuM ullaMghana karavuM arthAta pahelA svIkArelA pramANuthI te vastuo vadhu pramANamAM grahaNa karavI pramANatikama kahevAya che. AmAMthI kSetrane artha chedhAnyanI utpattinI bhUmi arthAta khetara, khetara be prakAranA hoya che. setukSetra ane ketukSetra nivAsa karavA mATenI DhAMkelI jamIna vAstu kahevAya che. tenA traNa bheda che-khAta, uchita temaja ubhayarUpa jamIna upara zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 s. 45 paJcamasthANuvratasya paJcAticArani0 343 cchrita- tadubhaya bhedAt, tatra khAtaM bhUmi gRhAdi, ucchritaM prAsAda-harmyAdi, khAto. cchritaM tu bhUmi gRhasyopariracitamAsAdAdi sannivezaH teSAM kSetravAstUnAM pramANaM tAvat pratyakhyAnakAle pratijJAtam iyatparimitAni kSetrAni vAstUni ca mayA parigRhyante tadatiriktasya ca pratyAkhyAnaM kriyate AjIvanaM AsaMvatsaraMvA-Acatumasi vA, ityevaM rItyA saGkalpitakSetravAstupramANAtirekeNa kAlAvadhyabhyantareeva kSetravAstu grahaNaM sthUla parigrahaviramaNalakSaNA'Nuvratasya inchAparimANatrata rUparayA'ticAro bhavati / evaM dhanaM go mahiSa hastyazvA'jA''vikakharoSTra prabhRti catuSpadavargaH, dhAnyaM - godhUma zAliyavatrIhi mRd mASatilaya kodrava smRti, sarvameta dubhayaM zrAvaNa paMcamA'NuvratadhAriNA parimitameva grahItavyam / pramANAtirekeNaM khAta, ucchrita aura ubhayarUpa / talaghara Adi ko khAta vAstu kahate haiM, mahala - makAna Adi ucchrina kahalAte haiM aura talaghara ke Upara bane hue mahala - makAna Adi ubhayarUpa kahalAte haiM / pratyAkhyAna karate samaya kSetra - vAstu kA parimANa kiyA ki - 'itanehI kSetra aura vAstu maiM rakkhUMgA, isase adhika kA pratyAkhyAna karatA hUM jIvanaparyanta, eka varSa taka athavA cAra mAsa taka isa prakAra pratijJAta kSetra aura vAstu ke pramANa se adhika usI avadhi meM grahaNa kara lenA sthUlaparigraha viramaNa yA icchAparimANarUpa vrata kA aticAra hai / dhana kA abhiprAya hai gAya, bhaiMsa, hAthI ghoDA bakarI, bheDa, gadhA, UMTa Adi caupAye aura dhAnya kA artha hai gehUM, zAli, jau, brIhi, mUMga, uDada, tila, kodoM Adi / paMcama aNuvrata ke dhAraka zrAvaka ko ye donoM parimita hI rakhanA cAhie / pramANa se adhika dhnAdhArita Adine khAta-vAstu kahe che, mahela makAna vagere ucchita kahevAya che ane tala dharanI upara banAvelA mahela-makAna Adi ubhayarUpa kahevAya che. paccakhANa karavAnA samaye kSetra-vAstunu parimANu yu ke-ATalA khetara ane makAna huM rAkhIza, AnAthI vadhAre na rAkhavAnA huMpaccakhANa dhAraNa karU chuM-jIvuM tyAM sudhI, eka varSa sudhI athavA cAra mAsa sudhI A rIte paccakhANu karelAM kSetra ane vAstunA pramANathI adhika, teja maryAdAmAM grahaNa karavA, sthULaparigraha viramaNu athavA icchAparimANu rUpa vratanA aticAra che. ghanano Azaya che, gAya, leMsa, hAthI, ghoDA, gheTAM, mArza, a~Ta, gadheDA vagera cepagA ane dhAnyanA atha che ghauM, DAMgara, java, cekhA, maga, aDada, tala, kAdarA vagere pAMcamA aNuvratanA dhAraka zrAvake A banne zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre dhanadhAnyagrahaNaM sthUlaparigrahaviratirUpANuvratasyA'ticAro bhavati / evaM hiraNyaM rajatAdi dhAtuvizeSaH tadghaTita manekapakArakaM pAtrAdikam, suvarNa kAJcanam, upalakSaNatvAt indranIlamaNimarakatapadmarAgamaNiratnAdikamapi bodhyam, eteSAM khalu hiraNyasuvarNAdInAM pratijJAtamamANAtirekeNa grahaNe'pi paJcANutrate'ticAro bhavati / evaM dAsIdAsa prabhRti dvipadAnAM gomahiSyAdi catuSpadAnAzca pUrvakRtAbhigrahapramANAtirekeNa grahaNe'pi paJcANutrate'ticAro bhavati, evaM kupyAnAM kAMsyatAmra loDasIsatrapu mRdbhANDAdInAM pUrvAbhigRhIta mamANAtirekeNa grahaNe'pi paJcamANutrate sthUlaparigrahaviratilakSaNe'vicAro bhavati tasmAtdhAnya kA grahaNa sthUlaparigrahavirati aNuvrata kA aticAra hai / hiraNya rajata Adi dhAtuoM ko kahate haiN| unase bane hue tarahataraha ke pAtra Adi bhI hiraNya hI kahalAte haiM / svarNa kA matalaba kAMcana hai / upalakSaNa se indranIlamaNi, marakata maNi, padmarAga maNi evaM ratna Adi bhI samajha lenA caahie| ina hiraNya, suvarNa Adi kA jo pramANa aMgIkAra kiyA hai, usase adhika unakA grahaNa karane se pAMcaveM aNuvrata kA AticAra ho jAtA hai / isI prakAra dAsI dAsa Adi dvipadoM aura gAya bhaisa Adi catuSpadoM ke pUrvakRna parimANa se adhika unako grahaNa karanA bhI pAMcaveM aNuvrata kA aticAra hai| 344 isI prakara kAMsA, tAMbA, lohA, zIzA, rAMgA, miTTI Adi ke pAtroM kA jo parimANa kiyA ho, usase adhika grahaNa karane para pAMcaveM vrata maryAdita ja rAkhavA joI e. pramANathI adhika dhana-dhAnyanuM grahaNu sthULaparigrahavirati aNuvratanA aticAra che. hiraNya, rajata Adi dhAtuene kahevAmAM Ave che. tenAthI banelA jAtajAtanA pAtra vagere paNa hiraNya ja kahevAya che. suvarNanA artha kAMcana che. upalakSaNathI IndranIlamaNi, marakatamaNi, padmarAgamaNi tathA ratna vagere paNa samajI levA joie. A hiraNya, suvaNu vagerenu' je pramANu 'gIkAra karela che, tethI vadhAre temanuM gratuNu karavAthI pAMcamA aNuvratanA aticAra thai jAya che. AvI ja rIte dAsI dAsa Adi dvipadma tathA gAya bheMsa Adi cApagAnuM pUrvakRta parimANuthI adhika temanuM grahaNa karavuM e paNa pAMcamAM aNuvratanA aticAra che. zo 4 pramANe zaMsu, tAMbhu, boDhuM sIsu, raMgA, bhATI mAhInA pAtrAnu je parimANu karyu hoya, tenAthI vadhu grahaNu karavAthI pAMcamAM vratanA aticAra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 45 paJcamasyANuvratasya paJcAticArani0 315 paJcamANuvratadhAriNA kSetravAstu pramANAtikramAdayaH pazcAticArAH prihrtvyaaH| anyathA-eteSAM kSetravAstvAdInAM pramANAdhikyena grahaNe icchAparimANavratasya paripAlanaM na syAt / uktaJco-pAsakadazAGge prathamAdhyayane-icchAparimANavvayassa samaNovAsapaNaM paMca aiyArA jANiyacyA, na samAyariyavvA, taM jahAdhaNa dhannappamANAhakame khettavatthuppamANAhakame, hiraNNasuvaNNapariNAmAikkame, duppayacauppayaparimANAikkame kuviyapamANAikkame' iti, icchAparimANavratasya zramaNopAsakena paJcA'ticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH tadyathA-dhanadhAnyapramANAtikramaH, kSetra vAstu pramANAtikramaH hiraNya suvarNa parimANA'tikramaH, dvipadacatuSpadaparimANAtikramaH, kupyamamANAtikramaH iti // 45 // disivvayasla uDDadisi parimANAikamAiyA paMca aiyArA // 46 // chAyA--digvratasya Urdhvadika pramANAtikramAdikAH paJcAti caaraaH-||46|| kA aticAra hotA hai / isa kAraNa paMcama aNuvrata ke dhAraka ko kSetra vAstupramANAtikrama Adi pAMcoM aticAroM kA parityAga karanA cAhie / anyathA kSetra-vAstu Adi ko pramANa se adhika grahaNa karane para icchAparimANavrata kA paripAlana nahIM hotaa| upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-zramaNopAsaka ko icchAparimANa vrata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie, kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve pAMca aticAra isa prakAra haiM-(1) dhana-dhAnya pramANAti krama (2) kSetra-vAstu pramANAtikama (3) hiraNya-svarNa pramANAtikrama (4) dvipada-catuSpada pramANAtikrama aura kuppapramANAtikama // 45 // _ 'disivvayassa Udisi' ityaadi| lAge che. AthI pAMcamAM aNuvratanA dhArake kSetravAstu pramANatikrama Adi pAMce aticArone parityAga kare joIe anyathA kSetra-vAtu vagerene pramANathI adhika grahaNa karavAthI IrachAparimANavratanuM pAlana thaze nahIM. upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahevAmAM AvyuM che-zramaNopAsake IcchAparimANavratanA pAMca aticAra jANavA joIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. AL pAMya matiyA2 mA pramANe che-(1) dhana-dhAnya prabhApatima (2) kSetra-vAstupramANAti (3) hi295-215 prabhAtama (4) dvipaha-tu056. pramANatikrama ane mukhyapramANatikrama. ApA 'disivvayassa uDhadisi' yA ta0 44 zrI tatvArtha sUtra 2
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ------------ - tattvArthasUtre tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-sthUlapANAtipAtAdi viramaNalakSaNa pazvANu. vratAnAM pratyekaM kramazaH paJca-paJcAticArAH pratipAditA sampati-digviratyAdi saptazikSAvatAnA pratyeka kramazaH paJcapaJcAticArAn pratipAdayituM prathamaM digviratilakSaNazikSAvratasya paJcAvicArAn prarUpayati-'disivvayassa uDadisi parimANAhakamAiyA paMca aiyArA-'iti, divratasya pUrvoktasya digviratilakSaNaguNavatarUpazikSAvratasya UrdhvadimamANatikramAdikAH Urdhvadik pramANAtikramaH-1 AdinA-adhodimamANAtikrama:-2 tiryagadimamANAtikramaH-3 kSetravRddhiH-4 smRtyantardhAnazca 5 ityete paJcAvicArA Atmano mAlinya kArakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-pUrvAdidikSu gamanAdau-abhigrahA. svArtha-dizAvata ke UrdhvadizA pramANAtikrama Adi pAMca ati. cAra jAnanA cAhie // 46 // tattvArthadIpikA-isase pahale sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvratoM ke krama se pAMca-pAMca aticAroM kA pratipAdana kiyA gayA hai, aba digvata Adi sAta zikSA vratoM meM se pratyeka ke pAMcaaticAroM kA nirUpaNa karane ke lie sarva prathama pahale digavata nAmaka zikSAvrata ke pAMca aticAroM kA kathana karate haiM digavirati nAmaka guNavratarUpa zikSAvrata ke pAMca aticAra haiM-(1) Urdhva dizA-pramANAtikrama (2) adhodizApramANAtikrama (3) tiryagadizApramANAtikrama (4) kSetravRddhi aura (5) smRti-antardhAna / ye pAMca aticAra AtmA ko malIna banAne vAle duSpariNAma haiN| sUtrArtha-dizAvratanA udhvadizA pramANatikama Adi pAMca aticAra jANavA joIe. pUjA tatvArthadIpikA-AnAthI pahelA sthaLaprANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvratanA kramathI pAMca-pAMca aticAronuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, have diggata Adi sAta guNavata tathA zikSAvratamAMthI pratyekanA pAMca-pAMca aticAronuM nirUpaNa karavA mATe sarva prathama pahelA diggata nAmaka guNavratanA pAMca aticAre kahIe chIe digavirati nAmaka guNavatarUpa zikSAvratanA pAMca aticAra che-(1) SAE-prabhAti ma (2) mAhizAprabhAtama (3) tiprmaannaatikama () kSetravRddhi ane (5) smRti-antardhAna A pAMca aticAra AtmAne malIna banAvanArA duSpariNAma che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 s. 46 digvatasyAticAra nirUpaNam 347 " dinA parimitasya digavadheratilaGghanaM digatikrama ucyate sa ca trividha:UrdhvadigatikramA'dhodigavikrama viryagradigatikrama bhedAt, tatra parvatAdAvArohaNAt Urdhvadigatikramo bhavati - 1 kUpAvataraNAderacodigatikramaH - 2 kandarAdi pravezAde stirya digatikrama:- 3 evam abhigrahAdinA parigRhItasya digavadhe maadikrnnvshaadaadhikyaabhisndhiH| kSetravRddhiH - yathA- mAnyakheTAvasthitena kena - cidagAriNA'bhigraheNa parimANaM kRtam yada-amuka nagarIlaGghanaM nAhaGkariSyAmIti, pazcAdanyasyAM nagaryAM khalvanyena bhANDAdinA mahAn lAbho bhaviSyatIti buddhadhA inameM se pUrva Adi dizAoM meM gamana Adi karane kA jo pariNAma kiyA hai, usa pariNAma kA arthAt maryAdA kA ullaMghana karanA digatikrama kahalAtA hai / digatikrama tIna prakAra kA hai- Urdhvadigatikrama, adhodigatikrama aura tiryag digatikrama / parvata Adi ke Upara maryAdA se bAhara car3hane para UrdhvadizA ke praNAma kA ullaMghana hotA hai / kUpa Adi meM nIce utarane se adhodizA ke pramANa kA ullaMghana hotA hai / kandarA Adi meM praveza karane se tirdhI dizA ke pramANa kA ullaMghana hotA hai| isI prakAra abhigraha Adi karake dizA kI jo maryAdA kI ho usako lobha Adi kisI kAraNa se baDhA lenA kSetravRddhi hai / jaisemAnyakheTa - nagara meM sthita kisI zrAvaka ne abhigraha karake parimANa kara liyA ki maiM amuka nagarI kA ullaMghana nahIM kruuNgaa| bAda meM use mAlUma huA ki usa nagarI ko ullaMghana karake Age jAne para vyApAra meM bahuta - AmAMthI pUrva Adi dizAomAM gamana vagere karavAnI je maryAdA bAMdhI che, te maryAdA arthAt parimANunuM ullaghana karavuM Tvigatikrama kahevAya che. digatikrama traNa prakAranu che. udvigatikrama adhAgitikrama ane tiya gUDhigatikrama paryaMta AdinI upara maryAdAthI bahAra maDhavAthI udhva dizAnA pramANunuM ulla-dhana thAya che. kUvA vageremAM nIce utaravAthI adhedizAnA pramANanuM ullaMghana thAya che. gUDhDhA thyAdimAM praveza karavAthI tiI dizAnA pramANanuM ullaMghana thAya che. AvI ja rIte abhigraDha Adi karIne dizAnI je maryAdA bAMdhI hAya tene lAbha vagere kAi kAraNeAsara vadhArI devI kSetra vRddhi che jema ke-mAnyakheTa nagaramAM sthita koI zrAvake abhigraha karIne parimANu karI lIdhuM ke huM' amuka nagarInuM ullaMghana karIza nahI', pAchaLathI tene khabara paDI ke te nagarInuM ullaMghana karIne AgaLa javAthI vepAramAM ghaNaiA lAbha thaze evu' jANIne tyAM javAnI icchA karavI ane koI anya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 348 tattvArthasUtre tatra gamanAkAGkSA, gamanazca-kSetradiritibhAvA, sa khalu-eSA'tikramaH pramAdAnmohAdAsaGgAdvA bhavatIti bodhyam / evam-abhigRhItadigavadherananusmaraNaM smRtyantarAdhAna mucyate ityete paJca digviratinatasyA'ticArA avgntvyaaH| etAMzca paJcAvicArAn varjayitvA digviratilakSaNazikSAvratadhAriNA'gAriNA samyaktayA paripAlanIyamiti bhAvaH // 46 // tattvArthaniyuktiH-pUrvoktarItyA prANAtipAtAdiviratirUpapazcANuvratAnAM pratyekaM paJca pazcAticArAn kramazaH pratipAdya sampati-digvirasthAdi pUrvokta samazikSAvatAnA pratyekaM paJcapazcAtIcArAn kramazaH pratipAdayituM prathama digviratirUpaguNavatalakSaNazikSAvratasya pazcAticArAn prarUpayati-'disica. lAbha hogaa| aisA jAna kara vahAM jAne kI icchA karanA evaM / kisI dUsarI dizA ke parimANa meM kamI karake) usa ora ke kSetra ko baDhA kara jAnA kSetravRddhi hai| yaha atikrama pramAda se, moha se yA asaMga se hotA hai, aisA samajhanA cAhie / isI prakAra grahaNa kI huI dizA -maryAdA ko bhUla jAnA smRtyantardhAna kahalAtA hai| yaha pAMca dizAvrata ke aticAra haiN| ina pAMcoM aticAroM se baca kara digavatadhArI zrAvaka ko samyak prakAra se digvrata kA pAlana karanA cAhie // 46 // tatvArthaniyukti-pUrvokta prakAra se prANAtipAtavirati Adi pAMca aNuvratoM meM se pratyeka ke pAMca-pAMca aticAroM kA krama se pratipAdana kiyA, aba dizAvata Adi sAta zikSAbatoM ke pAMca-pAMca aticAroM ka anukrama se pratipAdana karane ke lie sarvaprathama dizAvata rUpa zikSA ta ke pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiNdizAnI maryAdAmAM ghaTADo karIne te bAjunA kSetranI maryAdAmAM vadhAro karI te tarapha javuM kSetravRddhi che. A atikrama pramAdathI, mehathI athavA asaMgathI thAya che evuM samajavuM joIe, evI ja rIte grahaNa karelI dizA maryAdAne bhUlI javuM mRtyantardhAna kahevAya che. A pAMca dizAtanA aticAra che. A pAMca aticArothI bacIne divyagratadhArI zrAvake samyak prakArathI digavatanuM pAlana karavuM joIe. 46 tattvArthaniyukita-pUrvokta prakArathI prANAtipAta virati Adi pAMca AgavatemAMthI pratyekanA pAMca-pAMca aticAronuM kramathI pratipAdana karyuM, have dizAvata Adi sAta zikSAtratAnA pAMca-pAMca aticArenuM anukramathI pratipAdana karavA mATe sarvaprathama dizAgrata rUpa zikSAvratanA pAMca aticAronI prarUpaNA karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 . 46 digvatasyAticAra nirUpaNam 349 ret' ityAdi / digvatasya digviratirUpasya prathamasya guNavatasya dvAdazatra teSu ca SaSThasya vratasya- -U dikUpamANAtikramaH- AdinA - adhodikU pramANAtikramaH 2 tiryagdik pramANavikramaH - 3 kSetravRddhi: - 4 smRtyantardhAnaMce - 5 tyete paJcati cArA AtmanomAlinyatA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra - dikSugamanAya pUrvamabhigrahAdinA parigRhItasya (niyamitasya) dikparimANasyA'tikramaH ullaGghanamra, sa ca - dikpramANAtikrama strividho bhavati Urdhvadika parimANAtikramaH adhodik pramANatikramaH -2 tiryagdik pramANAtikramazce - 3 vi / tatrordhva pUrvAmigRhItadikmamANAtiriktatayA parvata - vRkSa zikharArohaNAdikam Urdhvadik pramANAtikramaH, evamadha stAvat pUrvAbhigRhItA'dhodika pramANAtiriktatayA kUpa 1 - cAraha vratoM meM chaThe, guNavanoM meM pahale digviratisvarUpa dizAghrata ke UrdhvadikpramANAtikrama Adi pAMca aticAra haiM / ve isa prakAra haiM- (1) UrdhvadipramANAtikrama (2) adhodikrapramANAtikrama (3) tiryadikUpramANAtikrama (4) kSetravRddhi aura (5) smRtyntrdhaan| ye pAMcoM aticAra AtmA meM malInatA utpanna karate haiM aura eka prakAra ke duSpariNAma haiM / dizAoM meM gamana karane ke lie pahale jo abhigraha dhAraNa kiyA ho arthAt jo maryAdA nizcita kI ho, usakA ullaMghana karanA dizApramANAtikrama kahalAtA hai / dizA pramANAtikrama tIna prakAra kA haiUrdhva dizApamANAtikrama, adhodizA pramANAtikrama aura tiryagUdizApramANAtikrama / UrdhvadizA meM, parvata, vRkSa Adi ke Upara caDhane ke kiye hue pramANa kA ullaMghana karanA UrdhvadipramANAtikrama kahalAtA khAra temAM chaThAM, guNuvratamAM pahelA, digviti svarUpa dizAvratanA udhva dikpramANuAtikrama Adi pAMca aticAra che. te A pramANe che-(1) udhva'primANAtikrama (2) adhAdikpramANuAtikrama (3) tiya kRdikpramANuAtikrama (4) kSetravRddhi ane (5) mRyantardhAna A pAMce aticAra AtmAmAM malInatA utpanna kare che ane eka prakAranA duSpariNAma che. dizAomAM gamana karavA mATe pahelA je abhigraha dhAraNa karela DAya arthAt je maryAdA nakkI karI hAya, tenu ullaMghana karavuM dizApramANuAtikrama kahevAya che. dizApramANAtikrama traNa prakAranA che-udhva'dizApramANAtikrama, adhAdizA pramANAtikrama ane tiya`gnizA pramANAtikrama urdhva dizAmAM parvata, vRkSa Adi upara caDhavA mATe karelI maryAdAnu` ullaMghana karavu. uva " dikjhamANuAtikrama kahevAya che, pUrvIkRta adhedizAnA pramANathI bhAgaLa kUvA, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tattvArthasUtre bhUmigRhAdhavataraNAdikam-adhodika prmaannaatikrmH| evaM-tiryagapi pUrvAbhigRhItayojana pramANAtiriktatayA yojanAdhikagamanaM-tiryak-dika pramANAtikramaH / kSetravRddhi stArata-ekasyAM dizi-abhigrahAdinA yojanazataparimANaM kSetra parigRhItama aparasyA dazayojanakSetraparimANamabhigRhItam, atha kadAcittasyAM dizi prayojane samupasthite sati yojanazatamadhyAdanyAni dazayojanAni-apanIya tatraivAne svabuddhayA'nyAni dazayojanAni prakSipati-anyasyAM sa vardhayati-ityevaM kSetravRddhi ravagantavyA-4 smRtyantardhAnazca-smRtezrRMzarUpam antardhAnamavaseyam gRhItAyA diGmaryAdayA vismaraNa mityarthaH 5 ityeva mUrdhvadika pramANAtikramAdayaH paJcadigviratilakSaNasya prathamadigvatasyA'ticArA agantavyAH / tasmAdagAriNA-Urdhvadika hai| pUrvakRta adhodizA ke pramANa se Age kUpa, bhUgRha Adi meM utaranA adhodikpramANAtikrama kahalAtA hai| isI prakAra tichI dizA meM jAne kI jo maryAdo pahale niyata kI ho, usakA ullaMghana karake Age jAnA tiryadipramANAtikama hai| eka dizA meM sau yojana taka jAne kI maryAdA kI ho aura dUsarI kisI dizA meM dasa yojana taka jAne kI maryAdA kI ho, kadAcit usa dUsarI dizA meM daza yojana se Age jAne kA prayojana A paDe to pUrvokta sau yojana meM se dazayojana kama karake usa dizA meM baDhA lenA arthAt dUsarI dizA meM dasa ke badale vIsa yojana taka jAnA kSetravRddhi aticAra hai| kiye hue parimANa ko smaraNa na rakhanA-bhUla jAnA sbhRtyantardhAna hai| isa prakAra digviratirUpa prathama digavata ke pAMca aticAra jAnane vAva AdimAM utaravuM adhedika pramANatikrama kahevAya che. evI ja rIte tichI dizAmAM javAnI je maryAdA pahelA nakkI karI hoya tenuM ullaMghana karIne AgaLa vadhavuM tiryadipramANatikrama che. eka dizAmAM so jana sudhI javAnI maryAdA karI hoya ane bIjI kaI dizAmAM daza jana sudhI javAnI maryAdA karI heya-kadAcita te bIjI dizAmAM daza ejananI AgaLa javAnuM prajana AvI paDe te pUrvokta so ejanamAMthI daza jana ochI karI te dizAmAM vadhAre kare arthAt bIjI dizAmAM dazane badale vIsa jana sudhI javuM kSetravRddhi aticAra che. bAMdhelI maryAdAnuM maraNuM na rahevuM. bhUlI javuM mRtyantardhAna che. A rIte digviratirUpa prathama diggavatanA pAMca aticAra jANavA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 46 digvratasthAticAra nirUpaNam 351 pramANAtikramAdIn paJcAvicArAna varjayitvA digviratilakSaNaM prathamaM guNavataM samyaktayA'nupAlanIyam - uktaJcopAsaka dazAGge prathame'dhyayane- 'disivyayassa paMca aiyArA jANivA, na samAyariyanvA, taM jahA - uddhRdisiparimA nAikame, ahodisi parimANAika me, tiriyadisi parimANAikame, khettabuDhi aMtaraDDU' / digvatasya paJcAvicArA jJAtavyA, na samAcaritavyAH tadyathA - UrdhvadikparimANAtikramaH - adhodika parimANAtikramaH- tiryagdik mamANAtikramaH kSetravRddhiH smRtyantardhAnam iti // 46 // mUlam - ubabhogaparibhogaparimANassa sacittAhArAiyA paMca aiyArA // 47 // chAyA - upabhogaparibhogaparimANasya sacittAhArAdikAH paJcAticArAH / 47 / taccArthadIpikA - pUrva sUtre dignatasya Urdhvadika pramANAtikramAdikAH cAhie | gRhastha zrAvaka ko UrdhvAdikpramANAtikrama Adi pAMcoM aticAroM se baca kara dizAviratirUpa prathama guNavrata kA samyak prakAra se pAlana karanA caahie| upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA haidizAvrata ke pAMca aticAra jAnane yogya haiM, AcaraNa karane yogya nahIM haiN| ve isa prakAra haiM-UrdhvadipramANAtikrama adhodikapramANAtikrama, tiryakU dikpramANAtikrama, kSetra vRddhi aura smRtyantardhAna // 46 // 'upabhogaparibhoga' ityAdi - - upabhogaparibhogaparimANavrata ke sacittAhAra Adi pAMca aticAra haiM // 47 // tattvArthadIpikA - pUrva sUtra meM divrata ke Urdhvadik pramANAtikrama joIe. gRhastha zrAvake udhva-primANAtikrama Adi pAMce aticArothI acIne dizAvirati rUpa prathama guNavratanuM samyakUprakArathI pAlana karavu joie, upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahyu` che- dizAvratanA pAMca aticAra jANavA ceAgya che, AcaraNa karavA caigya nathI. te A pramANe che-u'fipramANatikrama, aAdikpramANAtikrama, tiya kRkipramANAtikrama kSetravRddhi ane mRtyantardhyAna. // 4 // 'bhogaparibhogaparimANassa' tyAhi sUtrA" -upabhAgaparibhAga paramANu vratanA sacittAhAra Adi pAMca aticAra che. 547aa tattvArthadIpikA--pUrva sUtramAM digdatanA uCkjhimANuAtikrama Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre pazcAticArAH prarUpitAH sampati-yathAkramaprAptasya dvAdazavatApekSayA saptamasya guNavatApekSayA dvitIyasyopabhogaparibhogaparimANavratasya sacittAhArAdikAn paJcAvicArAn prarUpayitumAha-'uvabhogaparibhogaparimANassa sacittAhArA iyA paMca aiyArA' iti, upabhogaparimogasya, tatra-upabhogaH-vastunaH sakRd vyvhaarH-ashnpaanstrkcndnaadibhogruupH| paribhogo-vastunaH punaH punavryavahAraH vastrAbhUSaNAdibhogaH tayoH-parimANakaraNam upabhogaparibhogaparimANam upabhogaparibhogo dvividhaH, bhojanataH-karmatazca,-bhojanataH upabhoga paribhogasyA'zanAnakhAdimasvAdimavastrAlaGkArAdikasya parimANakaraNarUpasya sakSamatAsya sacittAhArAdikA:- sacittAhAraH-1 AdinA-sacitta pratibaddhAhAraH 2 apakvauSadhimakSaNam-3 duSpakavauSadhibhakSaNam-4 tucchauSadhibhakSaNam-5 ityete Adi pAMca aticAra batalAe gae haiM, atha kramaprApta, vAraha vratoM kI apekSA dusare upabhogaparimANabrata ke sacittAhAra Adi pAMca aticAroM kA kathana karate haiM upabhogaparibhogaparimANavata ke pAMca aticAra haiM / jo vastu eka cAra bhogI jAya vaha upabhoga kahalAtI hai, jaise azana, pAna, mAlA, candana Adi aura jo vastu vAra-vAra bhogI jAya use paribhoga kahate haiM, jaise-vastra, AbhUSaNa Adi / ina donoM kA parimANa karanA upabhogaparibhogaparimANa kahalAtA hai| upabhogaparibhoga do prakAra kA hai bhojana se aura karma se / inameM se bhojana se jo upabhoga paribhoga hai aura azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, alaMkAra Adi kA parimANa karanA jisakA lakSaNa hai, usa sAtaveM vrata ke pAMca aticAra haiM-(1) sacittAhAra (2) sacittapratibaddhAhAra (3) apakvauSadhi bhakSaNa pAMca aticAra batAvavAmAM AvyA che have krama prApta, bAra vatanI apekSA tamAM ane guNavratanI apekSA bIjA upagaparibhega parimANa vratanA sacittAhAra Adi pAMca aticAronuM kathana karIe chIe upagapariga parimANa vratanA pAMca aticAra che je vastu ekavAra bhogavI zakAya te upabhega kahevAya che jema ke anAja, pANI, mALA, candana vagere je vastu vAraMvAra bhegavI zakAya tene paribhega kahe che. jema ke-vastra-AbhUSaNa Adi A baMnenI maryAdA bAMdhavI upabhegaparibhega parimANa kahevAya che. upabhegaparibhaga be prakAranA che-bhejanathI ane kamathI-AmAMthI bhojanathI je upabhega pariga che ane azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, alaMkAra vagerenuM parimANa karavuM jenuM lakSaNa che te sAtamAM vratanA pAMya matiyAra cha-(1) sathittA72 (2) sathittapratimAhAra (3) 555. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.47 uparibhogaparimANavatasyAticArA: 353 pazcAvicArA Atmano mAlinyatA''yAdakA duSpariNativizeSAH bhavanti tatrasahacittena vartate iti sacittam cetanAdravyam tasyA''hAraH sacittAhAraH upabhogaparimANavatasya prthmo'ticaaro'vseyH| sacittena pratibaddhaH-upazliSTaH spRSTovA ya AhAraH sa sacittapatiddhAhAraH upabhogaparimANavratasya dvitIyo'ti. cAro bodhyaH-2 evam-apakvauSadhibhakSaNam, pAkatAM na prApto ya oSadhiH zAli brAhyAdhannajAtam tasya bhakSaNam ayaM tRtIyo'ticAraH-3 duSpakvauSadhibhakSaNamdura-duHkhenA'tikaSTena ya: pacyate sa duSpakvaH, cirA'gnitApaparipAka sAdhita: auSadhiH mASacaNakA'nnajAtam alAbUcavalaphalI prabhRtizca yatpAke-pakvA'pakya (4) duSpakvauSadhibhakSaNa (5) tucchauSadhibhakSaNa / ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma hai / inakA artha isa prakAra hai (1) jo citta sahita ho vaha sacitta kahalAtA hai arthAt cetanAvAn dravya / usakA AhAra karanA sacittAhAra nAmaka upabhogaparibhoga parimANavrata kA prathama aticAra hai| (2) sacitta se milA huo yA chuA huA AhAra sacitta pratibaddha AhAra kahalAtA haiN| yaha upabhogaparibhogaparimANa vrata kA dUsarA aticAra hai| (3) jo zAlivrIhi Adi anna pakA na ho, vaha apakva kahalAtA hai, usakA bhakSaNa karanA apakvauSadhimakSaNa nAmaka tIsarA aticAra hai| (4) jo bahuta kaThinAI se pake vaha duSpakva arthAt bahuta dera taka agni jalAne para pakane vAlI vastu / jaise uDada, canA Adi anna, viSadhibhakSaNa (4) dupauSadhibhakSaNa (5) tucchauSadhibhakSaNa A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA upana kanArA du pariNAma che. emane artha A pramANe che (1) je citta sahita hoya te sacitta kahevAya che athavA cetanAvAnuM dravya tene AhAra kare sacittAvAra nAmaka upagapariga parimANa vatane prathama aticAra che. (2) sacittathI maLeluM athavA aDakela AhAra sacittapratibaddha AhAra kahevAya che. A upaga paribhega parimANa vratane bIje aticAra che. (3) je DAMgara-cekhA vagere anAja pAkayuM na hoya, te apakava kahevAya che tenuM bhakSaNa karavuM apaSadhibhakSaNa nAmaka trIje aticAra che. (4) je ghaNI muzkelIthI pAke (raMdhAya) te duSpaphava arthAtu ghaNu samaya sudhI agni bALavAthI raMdhAtI vastu jema ke-aDada, caNa vagere anAja, ta0 45 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUne viSayiNIzaGkA jAyate tAdRzasya duSpakvauSadherbhakSaNaM duSpakvauSadhibhakSaNam, asyA''rambha bAhulyAnmizravasandehAccA'ticAratvam ayaM caturtho'ticAra: 4 / tucchauSadhibhakSaNam, tuccho virAdhanAbahulo'lpatRptikAraka auSadhivizeSaH mUzimbI-sItAphalAdistasya bhakSaNaM tucchauSadhibhakSaNam asya yathAvasparipakvasyApibhojanajAtasyA'lpasvAt-tyAjyabhAgasya bahulavAdaticAratvam / ayaM paJcamo'ticAraH 5 karmata upabhogaparimoga:-paJcadaza krmaadaanruupH| paJcadaza karmAdAnAni-yathA aGgArakarma 1 vanakarma 2 zAkaTikakarma 3 bhATI karma 4 laukI tathA cavalA Adi kI phalI, jisake pakane para yaha zaMkA utpanna hotI hai ki yaha pakI hai athavA nahIM ? aisI duSpakva auSadhi kA bhakSaNa karanA duSpakvauSadhibhakSaNa nAmaka aticAra hai| isameM AraMbha kI adhikatA hotI hai aura mizra hone kA sandeha banA rahatA hai, isa kAraNa ise aticAra ginA gayA hai / yaha cauthA aticAra hai| (5) jo tuccha ho arthAt jisameM virAdhanA bahuta ho aura jisase tRpti alpa hotI ho aisI mausaMbI sItAphala Adi ko tucchauSadhi kahate haiM / usakA bhakSaNa karanA tucchauSadhibhakSaNa hai| tucchauSadhi ko ThIka prakAra pakA bhI liyA jAya to bhI usameM khAdya aMza kama hotA hai ora pheMkane yogya bhAga adhika hotA hai, ataeva ise aticAra kahA hai| karma se upabhogaparibhoga pandraha karmAdAna haiN| unake nAma ye haiM-(1) aMgAra karma (2) vanakarma (3) zAkaTikakarma (4) bhATIkarma (5) sphottiiguvAra athavA cALA vagerenI sIMga jenA raMdhAvAthI evI zaMkA utpanna thAya che ke A pAkI haze ke kema? AvI dupakva auSadhinuM bhakSaNa karavuM duSpaphavaSadhi bhakSaNa nAmaka aticAra che. AmA AraMbhanI adhikatA hoya che ane mizra hovAnI zaMkA thatI rahe che AthI enI aticAramAM gaNatrI karavAmAM AvI che A ethe aticAra che. (5) je tuccha hoya arthAt jemAM virAdhanA ghaNI hoya ane jenAthI tRpti alpa thatI hoya evA mesaMbI, sItAphaLa Adine tuauSadhi kahe che. tenuM bhakSaNa karavuM te tucchauSadhi bhakSaNa che. tuchauSadhine sArI peThe rAMdhI paNa levAya te paNa temAM khAdya aMza e che hoya che ane pheMkI devA lAyaka bhAga vadhu hoya che AthI ene aticAra kahela che. karmathI upabhoga pariga paMdara kamadAna che. temanA nAma A prabhAra cha-(1) A24 (2) vanama (3) Auses (4) anslat zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.47 u0paribhogaparimANavatasyAticArA: 355 sphoTIkarma-5 dantavANijyam 6 lAkSAvANijyam 7 rasavANijyam 8 viSavANijyam 9 kezavANijyam 10 yantrapIDanakarma 11 nizcinakarma 12 davAgnidApanam 13 sarohradataDAgazoSaNam 14 asatIjanapoSaNaM 15 ceti, etAni pazcadaza karmAdAnapadavAcyAni, tathAhi-karmANi kaThorANi AdIyante gRhyante, yadvA-kaThorANAM karmaNA mAdAnaM-grahaNaM yairbhavati tAniti vyutpatte, etAni pazcadazakarmAdAnAni zramaNopAsakA na svayaM kurvanti nA'nyena karayanti, kurvantaM vA'. nyaMnA'numodante / ete paJcadazakarmata:- upabhogaparibhogaparimANavatasyA'ticArA abaseyAH eSAmayyArambhavanacchedAdinA SaTakAyopamardanAdisabhAvAdanabaha. lasvAdaticArasvam / eSAM savistaraM vyAkhyA-upAsakadazAGgasUtre matkRtAyA magAradharmasaMjIvinIvyAkhyAyA mAnandasya vratasvIkArapakaraNe ekapaJcAzattama sUtre-vilokanIyeti // 47 // karma (6) dantavANijya (7) lAkSA vANijya (8) rasa vANijya (9) viSavANijya (10) keza vANijya (11) yaMtrapIDanakarma (12) nilAMchanakarma (13) davAgnidApana (14) sarohradataDAgazoSaNa aura (15) asatIjanapoSaNa / yaha pandraha karmAdAna kahalAte haiM / jinase kaThina karmoM kA AdAna-grahaNa-hotA hai unheM karmAdAna kahate haiN| zramaNopAsaka ina pandraha karmAdAnoM ko na svayaM karate haiM, na dUsare se karavAte haiM aura na karane vAle kI anumodanA karate haiN| karmataH upabhogaparibhoga parimANa vrata ke ye pandraha aticAra haiM / inameM agni kA AraMbha bahuta hotA hai, jaMgala kaTavAye jAte haiM aura SaTkAya kA vinAza hotA hai aura anarthoM kI bahulatA hotI hai, isa kAraNa ye aticAra kahe gae haiN| inakI vistAra yukta vyAkhyA upAsakadazAMga sUtra meM merI banAI huI 'agAra (5) TIma (8) tAliya (7) sAkSAya (8) 2savAliya (E) viSapANijya (10) zAlaya (11) yapI unama (12) nichinama (13) mApana (14) sarAhatoSa bhane (15) asatAnASaNa A paMdara karmAdAna kahevAya che jenAthI bhAre karmonuM AdAna-grahaNa thAya che temane karmAdAna kahevAya che. zramaNopAsaka A paMdara karmAdAnene vayuM grahaNa karatAM nathI, bIjA pAse te karAvatAM nathI ane karanArAone anumodana ApatA nathI karmataH upaga paribhegaparimANa vratanA A paMdara aticAra che. AmAM agnine AraMbha ghaNe thAya che, jaMgala kapAvAya che ane chakAyanA jIvonI hiMsA thAya che ane anarthonI paraMparA utpanna thAya che AthI emane aticAra kahevAmAM AvyA che. enI vistArayukta vyAkhyA upAsakadazAMga zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasatre tattvArthaniyukti:-etatsUtrasya tattvArthaniyuktivaktavyatA-etatsUtrasya tatyArthadIpikA TIkAyAmeva gAtArthA'tastata eva vivecanIyA // 47 // mUlam-aNaTAdaMDa veramaNavvayassa kaMdappakukkuiyAiyA paMca aiyArA // 48 // chAyA-anarthadaNDaviramaNavratasya kandarpa kaukugyAdikAH pazcAvicArAH // 18 // tayArthadIpikA-pUrvasUtre-upabhogaparibhogaviramaNalakSaNasya saptamavratasya sacittA''hArAdikAH paJcAticArAH pratipAditAH, sampati-kramamAptasyA'narthadaNDaviramaNalakSaNasyA''STamavatasya pazcAvicArAn pratipAdayitumAha 'aNa?. dharma saMjIvinI' nAmaka TIkA meM, ananda zrAvaka ke vrata grahaNa prakaraNa meM ikyAvanave sUtra meM dekha lenA cAhie // 47 // tatvArthaniyukti--nirdhArita krama ke anusAra isa sUtra kI tattvArthaniyukti kahanA cAhie, magara vaha tatvArthadIpikA TIkA meM hI antargata ho jAtI hai, ataH usI se samajha lenA cAhie // 47 // 'aNaTThAdaMDa veramaNa' ityAdi sUtrArtha--kandarpa kokacya Adi anarthadaNDaviramaNavrata ke pAMca aticAra haiN||48|| tattvArthadIpikA--pUrvasUtra meM upabhogaparibhogaviramaNa nAmaka sAtaveM vrata ke sacittohAra Adi pAMca aticAroM kA pratipAdana kiye gaye haiM, aba krama prApta anarthadaNDaviramaNa nAmaka AThaveM vrata ke pAMca aticAroM kA pratipAdana karate haiNsUtramAM, mArA vaDe racita "agAradharmasaMjIvinI" nAmanI TIkAmAM, AnaMda, zrAvakanA vratagrahaNa prakaraNamAM, ekAvanamAM sUtramAM joI javA bhalAmaNa che. mAruM, tAvArthaniyukti-nirdhAritakrama anusAra A sUtranI vArthaniryukti kahevI joIe, paraMtu te tatvArthadIpikA TIkAmAM ja samAviSTa thaI jAya che AthI temAM ja samajI levI joIe. 4nA 'aNatthadaNDa veramaNabjayassa' tyahi sUtrArtha -kandapakakuya Adi anarthadaSTha viramaNavavanA pAMca aticAra che. 48 tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM upaga paribhAga viramaNa nAmaka sAtamAM vatanA sacittAvAra Adi pAMca aticAra pratipAdana karavAmAM AvyA che, have kama prApta anarthadalDa viramaNa nAmanA AThamAM vratanA pAMca aticAronuM pratipAdana karIe chIe- zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 48 anarthadaNDaviramagavatasyAticArAH 357 daMDaveramaNavyayassa kaMdappa kukkuzyAiyA paMca aiyArA'-iti, anarthadaNDaviramaNavratasyA'STamavratasya tRtIyaguNannatarUpasya kandarpakaukucyAdikA:-kandarpaH 1 kaukucyam 2 AdinA-maukharyam 3 saMyuktAdhikaraNam 4 upabhogA'tiriktam 5 ityete paJcAvicArA Atmano mAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-rAgoddIpakAtkAmoddIpakaH prahAsayukto'sabhyA'zlIlavAkpayogaH kandarpa iti vyavahiyate 1 etadeva bAga vyApAraNaM-hasanazca mohanIyako dayasamAvezAd duSkAyakarmamayuktaM vAgyApAropasarjanakAyavyApArapradhAnaM kaukucya mucyate, kuku. casya kutsitasaMkocanAdi kriyAyuktasya bhAvaH kaukucyam, bhANDaceSTitavatmukha-nAsA-bhU-netrAdInAM vairUpyakaraNena hAsyotpAdanamityavase yaH 2 ghASTaya anarthadaNDaviramaNavrata ke pAMca aticAra haiM-(1) kandarpa (2) koku. cya (3) maukhaya (4) saMyuktAdhikaraNa aura (5) upabhogAtirikta / ina aticAroM kA svarUpa isa prakAra hai (1) rAgabhAva ke udreka se kAmoddIpaka, hAsyayukta, asabhya, evaM azlIla vacanoM kA prayoga karanA kandarpa kahalAtA hai| (2) yahI vacanavyApAra aura haMsI-majAka mohanIyakarma ke udaya ke Aveza se jaba kAyika kuceSTAoM se yukta hotA hai, jisameM vacana kA vyApAra gauNa aura kAya kA vyApAra pradhAna hotA hai taba kaukucya kahalAtA hai / kukuca arthAt kutsita saMkocana Adi kriyA se yukta puruSa kA bhAva kaukucya kahalAtA hai| bhANDoM kI sI ceSTAo ke samAna mukha, nAka, bhauMha, netra Adi ko virUpa banA kara dUsaroM ko haMsAnA kaukucca kA Azaya hai| anarthadaDa viramaNa vratanA pAMca aticAra che-(1) kandarpa (2) kIku (3) momaya (4) sayu tAdhi42 bhane (5) Gutirita mticArAnuM svarUpa A pramANe che (1) rAgabhAvanA ukathI kAmoddIpaka, hAsyayukta, asabhya ane azliIla vacanane prayoga karo kandapa kahevAya che. - A ja vacanavyApAra ane ThaThThAmazkarI mohanIya karmanA udayanA AvezathI jyAre zArIrika kuceSTAothI yukta hoya che. jemAM vacanano vyApAra gauNa ane kAyAne vyApAra mukhya hoya che tyAre kIku arthAta kutsita saMkecana Adi kriyAthI yukta purUSane bhAva kIku kahevAya che. vidUSaka jevI ceSTAonI mAphaka mukha, nAka, bhramara, netra Adine kurUpa banAvIne bIjAone hasAvavA kaumukhya Azaya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ___tattvArthasUtre bahulam-anargalaM yatkizcit-anarthakam bahumalapanaM maukharya mucyate 3 saMyuktA. dhikaraNam-adhikriyate sambadhyate durgatiSvAtmA'ne netyadhikaraNam, udukhalamusala-gharaTTa-vAsI-kuThArAdi zastram, saMyuktazca tadadhikaraNaM-saMyuktAdhikaraNam uduHkhalAdikaM naikakaM kizcidapi kArya kartuM kSamam, apitu-musalAdinA parasparasaMyogenaiva, evam-vAsyAdikamapi daNDAdi saMyogenaiva chedanAdikArya sampAdayituM samartha bhavati natu-ekakamiti-udkhalAdInAM musalAdinA saMyojanaM, saMyuktA dhikaraNa mitibhaavH| saMyuktAdhikaraNasya hiMsA hetutvAdaticAratvamavagantavyam 4 / upabhogaparibhogayogyA dadhikasthA'rthasya grahaNam upabhoga (3) dhRSTatA se paripUrNa, anargala, nirarthaka aMTasaMTa baDabaDAnA maukharya kahalAtA hai| (4) jisake kAraNa AtmA durgatikA adhikArI banAyA jAya vaha adhikaraNa kahalAtA hai arthAt Ukhala, mUsala, cakkI, vasUlA, kulhADA Adi zastra / inako joDa kara kArya karane yogya banAnA saMyuktAdhikaraNa hai| Ukhala Adi akelA-akelA koI kArya nahIM kara sakatA, kintu mUsala ke saMyoga se hI karatA hai isI prakAra vasUlA Adi bhI hatthe kA saMyoga hone para hI apanA kArya karane meM samartha hotA hai, vinA hatthe ke nahIM / isa kAraNa Ukhala Adi ko mUsala Adi se saMyukta karanA saMyuktAdhikaraNa samajhanA cAhie / saMyuktAdhikaraNa hiMsA kA hetu hone se aticAra hai| (5) upabhoga aura paribhoga ke yogya se adhika vastu ko grahaNa (3) pRSTatAthI paripUrNa, manasa, ni24, 36 15 maukharya kahevAya che. (4) jenA kAraNe AtmAne durgatine adhikArI banAvavAmAM Ave te adhikaraNa kahevAya che arthAt ukhala, mUzaLa, ghaMTI, vAMsale, kuhADe vagere zo emane bhegA karIne kArya karavA gya banAvavuM saMyukatAdhikaraNa che. sAMbeluM vagere svataMtrapaNe kaI kArya karI zakatuM nathI paraMtu mULanA saMye gathI ja karI zake che evI ja rIte vAMsa vagere paNa hAthAno saMga hevAthI ja pitAnuM kArya karavAmAM samartha thAya che, hAthA vagara nahIM. A kAraNe sAMbelA Adine mUzaLa AdithI saMyukta karavA saMyuktAdhikaraNa samajavA joIe. saMyukatAdhikaraNa hiMsAne hetu hovAthI aticAra che. (5) upabhega ane paribheganA yogyathI adhika vastune grahaNa karavuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7.58 anarthadaNDaviramaNavratasyA ticArA: 359 paribhogA'tirikta mavaseyam, tatra-upabhogaH sakRbhogayogyamanapAna sak candanAdikam, paribhogaM-punaH puna bhoMgayogyaM bhavanA''sanAdikaM tayorati. riktam-Adhivayam upabhogaparibhogAtiriktam / tathA caite paJca kandarSAdayo'narthadaNDaviratilakSaNatRtIyaguNavatasyA'ticArA bhavanti, tasmAd-vratadhAriNA kanda pAdi parivarjanapUrvakamanarthadaNDavirati vrata manupAlanIyam // 48 // ___tatvArthaniyuktiH -pUrva tAvat-kramapAptasya dvitIyANuvratasya upabhogaparibhogaparimANalakSaNasya sacittAhArAdayaH paJcAticArAH prarUpitAH sammati kramAgatasthA'narthadaNDaviratilakSaNa tRtIyaguNavatasya pazcAticArAn kandarpodIna prarUpayitumAha-'aNadaMDaveramaNavyayassa kaMdappakukkuDyAiyA paMca aiyArA-'iti, pUrvoktasvarUpasyA'nartha daNDaviramaNavratasya kandarpakaukucyAdikAH karanA upabhogaparibhogAtirikta aticAra hai / eka vAra bhogane kI vastu upabhoga kahalAtI hai aura vAra-vAra bhogane yogya vastu ko paribhoga kahate haiN| inakI adhikatA upabhogaparibhogAti. rikta aticAra hai| / ye pAMco kandarpa Adi anarthadaNDaviramaNavrata ke aticAra haiN| ataeva vratadhArI ko kandarpa Adi se baca kara anarthadaMDaviramaNavrata kA pAlana karanA cAhie // 48 // tasvArthaniyukti--pahale kramaprApta dvitIya guNavrata-upabhogaparibhoga parimANa ke sacittAhAra Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba kramAgata anarthadaNDaviramaNa vrata nAmaka tIsare guNavrata ke pAMca aticAroM kA kathana karate haiNupabhoga paribhegAtirikata aticAra che. ekavAra bhegavavAnI vastu upabhega kahevAya che ane vAraMvAra bhegavavA yogya vastune paribhega kahe che. emanI vipUlatA upagaparibhegAtirita aticAra che. A pAMce kandapa Adi anarthadaSTha viramaNa vratanA aticAra che AthI vratadhArIe kandarpa AdithI bacIne anarthadaMDa viramaNavratanuM pAlana karavuM joIe. 48 - tattvArthaniryukita-pahelA krama prApta dvitIya guNavrata-upabhegaparibhega parimANunA sacittAhAra, Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kramAgata anarthadaDa viramaNa vrata nAmaka trIjA guNavratanA pAMca aticAronuM kathana karIe chIe anarthadaMDa viramaNa vratanA pAMca aticAra che-(1) kanDarSa (2) kIkucca zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre -kandarpaH 1 kaukucyam 2 AdinA-maukharyam 3 saMyuktAdhikaraNam 4 upabhogaparibhogAtiriktam 5 ityete pazcAticArA Atmano mAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra kandarpaH-kAmastaddhatubhUno'zlIla vAkmayogo'pi kandapadeno-pacayate, tathA ca-mahAsamizro'samyA'zliSTavAkUpayogaH kandarpaH1 bhra-netroSTha-vadanAdivikArapUrvakaH parihAsAdijanako bhANDacAraNasyeva kAyiko vyaapaarH| kokucyam-kutsitanAsikA-nayanoSThAdi saMkocanAdi yuktasya kukkucasya bhAvaH kaukucyamiti vyutpatte, tacca-kaukucya manekavidhambhavati bhANDacAraNAdiviDambana kriyAsadRzakriyArUpatvAt / yadvA-kutsitaH kucaH-bhrUnetra-nAmikAdisaMkocanAdi kriyAyuktaH kukucastasya bhAvaH kaukurUpa mityeva anarthadaMDaviramaNavrata ke pAMca aticAra haiM-(1) kandarpa (2) kaukucya (3) maukharya (4) saMyuktAdhikaraNa aura (5) upabhogaparibhogAtirikta / ye pAMcoM aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma rUpa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) kandarpa arthAt kAma / jo vacana kandarpa kA kAraNa hotA hai yaha bhI kandarpa kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki haMsI-majAka se yukta asabhya aura aziSTa vacana prayoga karanA kandarpa nAmaka aticAra hai| (2) bhauMha, netra hoTha aura mukha Adi ko vikRta karake, dUsaroM ko haMsAne ke lie bhAMDa ke samAna jo zArIrika ceSTA kI jAtI hai, use kaukucya kahate haiM / kaukucya kaI prakAra se kiyA jA sakatA hai, kyoM ki vaha mAMDoM evaM cAraNoM kI viDambanA-kriyA ke samAna hotA hai| athavA kutsita kuca arthAt bhauMha, netra, nAsikA odi ke saMkocana kI kriyA se yukta, usakA bhAva kaukucya kahalAtA hai| (3) bhIma (4) sayutAbi425 mana (5) 655nitizata mA pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSpariNAmarUpa che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) kadarpa arthata kAma je vacana kandarpanuM kAraNa hoya che te paNa kandape kahevAya che. tAtparya e che ke ThaThThAmazkarIthI yukata asabhya ane aziSTa vacana prayoga karavA kandarSa aticAra che. (2) bhramara, netra, haTha, ane mukha vagerene vikRta karIne, bIjAne hasAvavA kAje vidUSakanI mAphaka je je zArIrika ceSTA karavAmAM Ave che tene kauca kahe che. kaumutrya ghaNI rIte karI zakAya che kAraNa ke te bhATa ane cAraNenI viDambanA-kriyAnI jevuM hoya che anyathA kutsita kuca arthAt bramara, netra, nAsikA, AdinA saMkocananI kriyAthI yukta, tene bhAva kauthumya kahevAya che. (3) mukharane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 48 anarthadaNDaviramaNavratasyAticArA: 361 dheyam 2 maukhayaM tAvad mukharasya bhAvo maukharyam - cApalyam - dhASTarya bahulama sabhyA'nargalA'sambaddha bahupalApitvarUpa mavagantavyam 3 saMyuktAdhikaraNaM tAvatprayojanamanAlocyA'dhikaraNasya saMyojanam, musala - dAtra- zilA putraka zakha godhUma yantrazilAdInAm udUkhaladaNDAdinA saMyojanamavaseyam 4 evam upabhogaparibhogA'tiriktatvaM vakSyamANasvarUpaM bodhyam, tatro-pabhogo'zana-pAnasrakcandana kuGkuma-karatUrikAvilevana pramRtirUpaH- paribhogazca vasrA''maraNAdilakSaNaH tasmAda - atiriktam upabhogaparibhogayogyavastUnAM niyamitaparimANA dAdhikyena grahaNam 5 / tathA ca kandarpaH 1 kaukucyam 2 maukharyam 3 saMyuktAdhi (3) mukhara kA bhAva maukharya kahalAtA hai / capalatA, dhRSTatA se yukta asabhya, anargala aura asambaddha pralApa Adi isake rUpa haiM / (4) prayojana kA vicAra kiye binA hI adhikaraNa kA saMyojana karanA arthAt mUsala, dAMtalA, loDhA, zastra, cakkI, zilA, Ukhala, DaMDA (hatthA) Adi ke dvArA saMyojana karanA inheM paraspara yathA yogya saMyukta karake kAma karane yogya banAnA / (5) jo vastu eka vAra kAma meM lAI jAya vaha upabhoga kahalAtI hai, jaise- azana, pAna, mAlA, candana, kuMkuma, kastUrI Adi / jo padArtha punaH punaH kAma meM lAye jAte haiM, una vastra, AbhUSaNa Adi ko paribhoga kahate haiM / ina upabhoga - paribhoga ke yogya vastuoM ko nirarthaka ikaTThA kara rakhanA upabhogaparibhogAtiriktatva aticAra hai / ima prakAra (1) kandarpa (2) kaukucya (3) maukharya (4) sNyuktaadhibhAva maukhaya kahevAya che. capalatA, dhRSTatAthI yukata asabhya, anagala ane asambaddha pralApa Adi enA rUpa che. (4) prayeAjananA vicAra karyAM vagara ja adhikaraNanuM saMcaiAjana karavuM arthAt mUsaLa, dAtaraDuM, le u, zastra, ghaMTI, zivA, ubhasa, DAMDA (hAthI) mAhi dvArA sayona 42-Amane paraspara ythaacogya sacukata karIne kAma karavA ceAgya banAvavuM. (5) je vastu ekavAra kAmamAM lagADavAmAM Ave te upalega kahevAya che jema ke-azana, pAna, mALA, candana 'kuma, sturI vagere je padArtha pharI-pharI kAmamAM lagADAya te vastra, SaNa Adine paribhega kahe che. A upabhAga parabhAgane ceAgya vastune atha vagara vadhAre bhegA karI rAkhavuM upabhegaparibhegAtirikta aticAra che. bhAvI rIte (1) unharSa (2) Domuzya (3) bhauSarya (4) saMyuktAdhiza bhU ta0 46 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 tattvArthasUtre karaNam 4 upabhogaparibhogAtiriktaM 5 cetyene paJcAnarthadaNDavirativratalakSaNa tRtIyaguNavatasyA'ticArA bhavanti / tatra kAmAnuSaGgirAgayuktA'sabhyA'zlIlavAkpayogaH kandarpaH 1 aspaSTavarNazravaNarUpahAsyaM ca kaukucyam etadubhayameva mohanIya karmodayAd duSTakAyavyApAramadhAnaM vAgvyApAropasarjanam 2 pUrvAparasambandharahitA nargalabahulApitvaM maukhayam svArthasAdhanaM vinaiva yatkizcidasambaddha bahu prajalpanarUpam 3 / saMyuktA'dhikaraNantu-adhikriyate sambadhyate narakAdidurgatiSu AtmA'nene tyadhikaraNam udukhala musalagharaTTavAsI kuThArAdizastram , saMyuktaJca tadadhikaraNaM saMyuktAdhikaraNam , udUkhalAdikaM naikakaM kimapi kAyaM kartuM samartha bhavati-apitukaraNa aura (5) upabhogaparibhogAtirikta, ye pAMca anarthadaMDavirati nAmaka tIsare guNavrata ke aticAra haiN| kAma vAsanA se prerita, rAgayukta, asabhya aura azlIla vacanoM kA prayoga karanA kandarpa nAmaka aticAra hai| aspaSTa varNa jisameM sune jAeM hAsya kaukucya kahalAtA hai| yaha donoM mohanIya karma ke udaya se hote haiN| inameM kAya ke duSTa vyApAra kI pradhAnatA hotI hai aura cacanaprayoga gauNa hotA hai / pUrvApara saMbaMdha se rahita anargala bakavAsa maukhaya kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki koI prayojana na hone para bhI aMTasaMTa pralApa karanA-bahuta bolanA maukhaye hai| jinake kAraNa AtmA naraka Adi durgati kA adhikArI banatA hai use adhikaraNa kahate haiN| Ukhala, mUsala, cakkI, vastUlA, kulhADA, Adi zastra adhikaraNa haiN| Ukhala Adi akelA kucha bhI kArya karane meM samartha nahIM hotA, balki ane (5) upagaparibhegAtirikata, A pAMca anarthadaMDa virati nAmaka trIjA guNavratanAM aticAra che. kAmavAsanAthI prerita, rAgayukata, asabhya ane azlIla vacane praga kara kandapa nAmaka aticAra che. aspaSTa varNa jemAM saMbhaLAya evA hAsya kauka kahevAya che. A baMne mohanIya karmanA udayathI thAya che. temAM kAmanA duSTa vyApAranI pradhAnatA hoya che ane vacanapravega gauNa hoya che. pUrvApara saMbaMdhathI rahita anargata bakavATa maukharya kahevAya che tAtparya e che ke kaI prajana na hovA chatAM paNa gaDabaDagoTALA bharyo pralApa kare-vadhAre paDatuM belaDuM maukharyuM che. jenA kAraNe AtmA naraka Adi durgatine adhikArI bane che tene adhikaraNa kahe che ukhala, mUzala, ghaTi, vAMsa, kahA vigere zastra adhikaraNa che. ukhala vagere ekaluM kaI paNa kArya karavA mATe samartha hotuM nathI paraMtu mUzaLa AdinI sAthe yAcita satyAga zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7.48 anarthadaNDaviramaNavratasyAticArA: 363 musalAdinA mithaH saMyogenaiva evaM-vAsyAdikamapi vaMzadaNDAdisaMyogenaiva chedanAdi kArya sampAdayati-natu-ekakam , ataeva-ulU khalAdInAM musalAdinA saMyojana saMyuktAdhikaraNa mucyate 4 upabhogaparibhogAtiriktatvaJca-azanapAnAdikam , alakAravastrAdikazca yAvadupabhujyate svAtmana stAvata eva grahaNamupabhogaparibhogaparimANaM bhavati tadapekSayA'dhikasya grahaNam upabhogaparibhogAtiriktatvamavaseyam / tasmAt-anarthadaNDavirativratadhAriNA'gAriNA kandarpAdi pazcAvicAravarjanapUrvaka samyaktayA tRtiiygunnvtruupmnrthdnnddvirtivrtmnupaalniiym| uktazyopAsakadazAGge prathamAdhyayane-'aNaTThAdaMDa veramaNassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyavvA, na mamAyariyavvA taM jahA-kaMdappe kukkuhae-mohariemUsala Adi ke sAtha yathocita saMyoga hone para hI vaha apanA kArya kara sakatA hai| isI prakAra bamUlA Adi bhI daMDa (hatthe) ke saMyoga se hI chedana Adi kriyA kara sakatA hai, akelA nhiiN| ataeva Ukhala Adi kA mUsala Adi ke sAtha saMyoga karanA saMyuktAdhikaraNa kahalAtA hai / azana pAna Adi upabhoga aura alaMkAra vastra Adi paribhoga kahalAte haiM / jitane upabhogaparibhoga ke yogya padArthoM kI apane lie AvazyakatA ho, usase adhika kA grahaNa karanA upabhogapari. bhogAtiriktatva aticAra samajhanA cAhie / ___ anarthadaNDavirati nAmaka vrata ke dhAraka zrAvaka ko kandarpa Adi pAMcoM aticAroM se bacate hue samyaka prakAra se tIsare guNavratarUpa anarthadaNDavirativrata kA pAlana karanA caahie| upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-'zramaNopAsaka ko anarthadaMDaviramaNavrata ke pAMca thavAthI ja te pitAnuM kArya karI zake che. evI ja rIte vAMsala vagere paNa (DAya)nasaMyogathI 4 chaha mAha jiyA 4rI za cha, me nahI AthI ukhala vagerene mUzaLa AdinI sAthe sayAga kara saMyukatAdhikaraNa kahevAya che. anAja, pANI Adi upaga ane alaMkAra vastra Adi paribhega kahevAya che. jeTalA upaga paribhegane yogya padArthonI pitAne mATe jarUrIyAta hoya. tethI adhikanuM grahaNa karavuM upaga paribhegAtirikta aticAra samajavA joIe. anarthadaDa virati nAmaka vratanA dhAraka zrAvake karyuM Adi pAMce aticAthI bacatA thakA samyaphaprakAre trIjA guNavatarUpa anarthadaDa virati vratanuM pAlana karavuM joIe upAsakadazAMga sUtranAM prathama adhyayanamAM kahyuM chezramaNopAsake anarthadaDa viramaNa vratanA pAMca aticAra jANavA joIe paranta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 tattvArthasUtre saMjuttAhigaraNe, uvabhogaparibhogAiritte' iti, anarthadaNDaviramaNasya zramaNopAsakena paJcAticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-kandarpa:-kaukucyammaukharyam-saMyuktAdhikaraNam-upabhogaparibhogA'tiriktatvam , iti // 18 // mUlam-sAmAiyasta maNaduppaNihANAiyA paMcaaiyArA // 49 // chAyA-sAmAyikasya manoduSpaNidhAnAdikAH pnycaaticaaraaH||49|| tatvArthadIpikA-pUrvamUtre yathAkramAgatasyA'narthadaNDaviratilakSaNa tRtIya. guNavratasya kandarpAdayaH pazcAvicArAH prarUpitAH, sammati-sAmAyika vratasya prathamazikSAvatasya dvAdazavateSu navamasya manoduSpaNidhAnAdikAn pazcAticArAn pratipAdayitumAha-'sAmAzyassa maNaduppaNihANAiyA paMca aiyArA' iti, sAmAyikasya pUrvokta sAmAyikatratarUpapathamazikSAvratasya manoduSpaNidhAnAdikAH -manoduSpaNidhAnam 1 AdinA-cacoduSpaNidhAnam 2 kAyaduSpraNidhAnam 3 aticAra jAnanA cAhie parantu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ye aticAra isa prakAra haiM-kandarpa, kaukucya, maukharya, saMyuktAdhikaraNa aura upabhogaparibhogAtiriktatva // 48 // 'sAmAiyassa maNaduppa' ityaadi| sUtrArtha-sAmAyikavata ke manAduSpraNidhAna Adi pAMca aticAra haiN||40|| tattvArthadIpikA-pUrvasUtra meM kramAgata anarthadaNDaviramaNavrata ke kandarpa Adi pAMca aticAroM kA pratipAdana kiyA gayA, aba prathama zikSAvrata evaM vAraha vratoM meM se nava meM sAmAyikatrata ke mano dupraNidhAna Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM pUrva kathita pahale zikSAvrata sAmAyika ke pAMca aticAra hai-(1) mano duSpraNidhAna (2) vacanaduSpaNidhAna (3) kAyaduSpraNidhAna (4) temanuM AcaraNa karavuM joIe nahI A aticAra A prakAre che-kandapa, kokukhya, maukharya, saMyuktAdhikaraNa ane upaga paribhegAtiriktatva. 48 'sAmAiyassa maNaduppaNihANAiyA' tyAdi sUtrArtha-sAmAyika vratanAM mana dupraNidhAna Adi pAMca aticAra che.49 tavAthadIpikA-pUrva sUvamAM kamAgata anarthadaDa viramaNa vratanA kandarpa Adi pAMca aticArenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have prathama zikSAvrata ane bAra te paikInA navamAM sAmAyika vratanA manadupraNidhAna Adi pAMca aticAranI prarU paNa karIe chIe pUrvakathika pahelA zikSAvrata sAmAyikanA pAMca aticAra che-(1) mano. praNidhAna (2) yanapraNidhAna (3) AyapraNidhAna (4) sAmAyituM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 49 sAmAyika tasthAticArAH 365 sAmAyikasya smRtyakaraNam 4 sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam 5 ityete pazcA SticArA AtmanomAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra - trividhasvAvad yogaH pUrvaM mAnasika - vAcika - kAyika bhedAt pratipAditaH, tasya duSpa NidhAnam, duSTaM praNidhAnaM sAmAyika lakSaNadhyAnavizeSAvasare manovAkkAyAnAM krodhamAnamAyalomasahitA duSTapravRttayaH- manoduSpraNidhAnam 1 vacoduSpaNidhAnamra kAya duSpraNidhAnaM 3 cocyate / tatra manoduSpraNidhAnam - sAmAthikA'nuSThAnasamaye gRhasambandhi sukRtaduSkRtaparicintanamityarthaH 1 evaM vaco duSpraNidhAnam - vacaso duSpaNidhAnam, sAmAyikasamaye niSThurasAvadha mASAsamudIraNam 2 evam - kAyastha zarIrasya duSpaNidhAnaM duSTaM - sAvadyaM praNidhAnaM pravartanaM kAyaduSpraNidhAnam, apamArjitA'nirIkSitabhUmau hastapAdAdi prasAraNam ityarthaH 3 evaM - sAmAyika kA smaraNa na rahanA aura (5) anavasthita rUpa se sAmAyika karanA / ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma haiN| - pahale manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ke bheda se tIna prakAra ko yoga kahA gayA hai, usakA duSTa praNidhAna karanA arthAt sAmAyika rUpa dhyAna ke avasara para mana vacana kAya ko krodha mAna mAyA lobha sahita pravarttAnA manoduSpraNidhAna, vacanaduSpraNidhAna aura kAya duSpraNidhAna kahalAtA hai| sAmAyika karate samaya ghara saMbaMdhI acchebure kAmoM kA vicAra karanA mano duSpraNidhAna hai / sAmAyika ke samaya niSThura evaM sAvadya bhASA kA prayoga karanA vacana duSpraNidhAna hai / isI prakAra zarIra se duSTa arthAt sAvadha vyApAra karanA kAyaduSpraNidhAna hai, jaise apramArjita aura apratilekhita bhUmi para hAtha- -paira Adi phailAnA / smaraNa na rahevu' ane (5) anavasthita rUpathI sAmAyika karavI. A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArAM duSpariNAma che. pahelA manAyeAga, vacanayeAga ane kAyayeAganA bhedathI traNa prakAranA cAga kahevAmAM AvyA che, tenu duSTa praNidhAna karavuM arthAt sAmAyika rUpa dhyAnanA avasara para mana vacana kAyAne krodha, mAna, mAyA ane lebha sahita pravartAvavA mane dupraNidhAna vacanadupraNidhAna ane kAyadupraNidhAna che. sAmAyika lIdhI DhAya tyAre niSThura temaja sAvadyabhASAnA prayoga karavA vacanadupraNidhAna che. evI ja rIte zarIrathI duSTa arthAt sAvadya vyApAra karavA kAyadupraNidhAna che jema ke-apramArjita ane apratilekhita bhUmi para hAtha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre sAmAyikasya smRtyakaraNam , sAmAyikasambandhinI yA smRtiH-smaraNaM, tasyA akaraNam 'amukasamaye mayA sAmAyikaM kRta-kartavyaM-kariSyAmi vA' ityevaM nizcita sAmAyikasamayasya vismaraNamityarthaH 4 evaM-sAmAyikasyA'navasthitasya. karaNam , sAmAyikasya kadAcidAcaraNaM-kadAcidanAcaraNaM kadAcittu samayamaparisamApyevotthAnamityarthaH 5 tatra-zarIrAvayabAnAm anibhRtatvarUpA kAyasyA'nyathA pravRttilakSaNA duSpatiH 1 saMskArahitArthAgamavarNapadaprayogarUpA vaco'nya. thAmavRttilakSaNA duSTapravRttiH 2 udAsInatvarUpAca mano'nyathA pravRttilakSaNA duSTa cauthA aticAra hai sAmAyika kI smRti na rahanA arthAt 'amuka samaya meM maiMne sAmAyika kI yA amuka samaya para mujhe sAmAyika karanA hai yA karUMgA' isa prakAra sAmAyika ke samaya ko bhUla jaanaa| pAMca varSa aticAra hai-sAmAyika anavasthitarUpa se karanA arthAt kabhI sAmAyika karanA, kabhI na karanA, kabhI samAyika kA samaya pUrNa hone se pahale hI uTha jAnA / isa prakAra sAmAyika ke pAMca aticAra phalita hote haiM (1) zarIra ke avayavoM kI arthAt kAya kI anyathA pravRttirUpa duSTa pravRtti krnaa| (2) saMskArahIna, Agama, varNa, pada kA prayoga rUpa vacana kI duSTa pravRtti krnaa| (3) mana kI udAsInatArUpa anyathA pravRtti karanA / yaha tIna paga vagere prasAravA ethe aticAra che sAmAyikanI smRti na rahevI ata. amuka samayanI aMdara meM sAmAyika karI athavA amuka samaye mAre sAmAyika karavI che athavA karIza A rIte sAmAyikanA samayane visarI ja. pAMcamo aticAra che-sAmAyika anavasthita rUpathI karavI arthAt kyAreka sAmAyika karavI, kayAreka na karavI, kyAreka sAmAyikano samaya pUro thatAM agAu ja sAmAyikavALI levI A rIte sAmAyikanA pAMca aticAra phalita thAya che (1) zarIranA avayanI arthAt kAyAnI anyathA pravRttirUpa duSTa pravRtti karavI. (2) saMskArahIna, Agama, varNa padanA proga rUpa vacananI duSTa pravRtti karavI. (3) mananI udAsInatA rUpa anyathA pravRtti karavI. A traNa prakAranAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 19 sAmAyikavratasthAticArA: 367 pravRtiH 3 ityeva trividhaM yogaduSTapaNidhAnam / sAmAyika smRtyakaraNam , anekApratvaM smRtyanupasthAnam na jJAyate 'kimayA paThita-kiMvA na paThitam' ityevamekAgratArahitatvaM smRtyakaraNamavagantavyam 4 sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam , avyavasthitaM sAmAyikasya karaNam 5 / tathA ca-manoyogaduSpaNidhAnAdayaH pazca. dhyAnavizeSarUpa sAmAyikasyA'ticArAH // 49 // tatvArthaniyuktiH -pUrva tAvad yathAkramaM tRtIyaguNavatasyA'narthadaNDa viratilakSaNasya kandarpAdayaH pazcAticArAH pratipAditAH, sampati-kramAgatasya dvAdaza. vrateSu navamalakSaNasya prathamazikSAnatasya sAmAyikavatasya manoyo kaduSpraNidhAnAdIn pazcAticArAna marUpayitumAha-'sAmoiyassa maNaduppaNihANAiyA paMca ai. yArA' iti, sAmAyikasya prathamazikSAvratavizeSarUpasAmAyika vratasya manoyogaprakAra kA yogaduSpraNidhAna hai| (4) sAmAyika kA smaraNa na karanA, ekAgratA na rahanA, yaha bhI mAluma na rahatA ki maiMne kyA paDhA hai aura kyA nahIM par3hA hai| isa prakAra mana kA ekAgra na rahanA smRtyakaraNa samajhanA caahie| (5) sAmAyika anavasthita karanA arthAt vyavasthitarUpa se na krnaa| isa prakAra manoduSpraNidhAna Adi dhyAnavizeSarUpa samAyikavata ke pAMca aticAra haiM // 49 // ____ tatvArthaniyukti-pahale krama ke anusAra anarthadaNDavirati nAmaka tIsare guNavrata ke kandarpa Adi pAMca aticAra pratipAdana kiyegaye haiN| aba kramaprApta vAraha vratoM meM se nauveM aura zikSAbatoM meM pahale sAmA. yikatrata ke mano duSpraNidhAna Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiMsAmAyikavrata ke yoga duSpraNidhAna Adi pAMca aticAra haiM gadupraNidhAna che. (4) sAmAyikanuM smaraNa na karavuM, ekAgratA na rahevI, e paNa khabara na paDe ke meM zuM vAMcyuM che ane zuM nathI vAMcyuM? A rIte mananI ekAgratAne abhAva mRtyakAraNe samajavuM ghaTe. (5) sAmAyika anavasthita karavI arthAt vyavasthita rUpe na karavI. A rIte mane dupraNidhAna Adi dhyAnavizeSa rUpa sAmAyika vratanA pAMca aticAra che. 14lA tavArthaniryukita-pahelA kramanA anusAra anarthadaDavirati nAmaka trIjA guNavratanA kandarSa Adi pAMca aticAra pratipAdana karavAmAM AvyA. have kamarAma bAra vrate paikI navamAM ane zikSAvratamAnA pahelA sAmAyika vratane mane dupraNidhAna Adi pAMca aticAranI prarUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 tattvArthasUtre duSpaNidhAnAdaya:-manoyogaduSpaNidhAnam 1 vacoyogaduSpaNidhAnam 2 kAyayoga duSmaNidhAnam 3 sAmAyikasya smRtyakaraNam 4 sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam 5 cetyete pazcAticArA Atmano mAlinyatApAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / praNidhAnamayogaH, duSTaM praNidhAnaM duSpaNidhAnam , tatrividhaM manoduSmaNidhAna-vacoduSpaNidhAna-kAyaduSpaNidhAnabhedAt / tatra-krodhamAnamAyAlobha droheAdinA cittasambhramaH-gRhasambandhi sukRtaduSkRtacintanaM ca manoduSpaNidhAnam 1 niSThurasAvadyabhASodIraNa vacoduSpaNidhAnm 2 hastapAdAdi zarIrAvaya (1) manoyogaduSpraNidhAna (2) vacanayoga duSpraNidhAna (3) kAyayoga duSpraNidhAna (4) sAmAyika kI smRti na rakhanA aura (5) anavasthita rUpa se sAmAyika karanA / ye pAMcoM aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma haiN| praNidhAna kA artha hai-prayoga-vyApAra / duSTa praNidhAna duSpaNi. dhAna kahalAtA hai / vaha tIna prakAra kA hai-manoduSpraNidhAna, vacana daSpraNidhAna aura kAyaduSpraNidhAna / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) krodha, mAna, mAyA, lobha, droha, Ila Adi ke kAraNa citta meM saMbhrama honA aura ghara saMbaMdhI sukRta evaM duSkRta kA vicAra karanA manoduSpraNidhAna hai| (2) niSThura aura pApayukta bhASA kA prayoga karanA vacana duSpraNidhAna hai| sAmAyika vratanA gadupraNidhAna Adi pAMca aticAra che-(1) manayogprnnidhaan (2) payanayogapraNidhAna (3) yayA vidhAna (4) sAmAyikanI smRti na rAkhavI ane (5) anavasthitapaNe sAmAyika karavI. A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSpariNAma che. praNidhAno artha che-proga-vyApAra duSTa praNidhAna dupraNidhAna kahevAya che te traNa prakAranA che-mane dupraNidhAna, vacanadupraNidhAna ane kAyadupraNidhAna emanuM svarUpa A pramANe che (1)dha, bhAna, mAyA, sAla, doDa, 4aa koren| 4|2the vittamA bhramaNuM thavI ane ghara saMbaMdhI sukRta tathA tathA duSkatane vicAra kare mane praNidhAna che. (2) niSphara ane pApayukta bhASAne praga kara vayanaduSaNidhAna che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 su. 49 sAmAyikavratasyAticArAH 369 " vAnAmamamArjitA'patile khitabhUmAvasthApanaM kAyayogaduSpraNidhAnam 3 kadAcitkaraNaM kadAcidakaraNaM - samayamasamApyaivotthAnaM vA, tadvismaraNaM ca sAmAyikasya smRtya - karaNam anekAgratA - sAmAyika viSayakasmaraNA'bhAvaH sAmAyikaM mayA vidheyaM na vA vidheyam kRtaM na vA - kRtam ityevamavadhAraNaM smRtibhraMza iti bhAvaH, mokSasAdhanA'nuSThAnasya smaraNamUlakatvAt 4 pratiniyatasamaye sAmAyikasyA'karaNaM sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam 5 ityete paJcaprathama zikSAvratarUpasAmAyikavratasyA'ticArA avagantavyAH / tasmAt vratadhAriNA'gAriNA manoduSpraNidhAnAdi pazcAta cAravarjanapUrvakaM sAmAyikatratamanupAlanIyam / uktazcopAsaka dazAne prathame (3) cinA pUMjI aura binA dekhI bhUmi para hAtha-paira Adi zarIra ke avayavoM ke sthApita karanA kAya duSpraNidhAna hai / (4) sAmAyika kabhI karanA, kabhI na karanA, samaya pUrNa hone se pahale hI UTha baiThanA, sAmAyika karanA bhUla jAnA, ityAdi sAmAyika kA smRtyakaraNa kahalAtA hai / citta kA ekAgra na rahanA, sAmAyika saMbaMdhI smaraNa na rahanA, mujhe sAmAyika karanI hai yA nahIM karanI hai, kI hai athavA nahIM kI hai, yaha saba smaraNa na rakhanA smRtya karaNa kahalAtA hai| mokSa kA sAdhanabhUta anuSThAna smRtimUlaka hI hotA hai / (5) niyata samaya para sAmAyika na karanA anavasthita sAmAyika karanA kahalAtA hai / ye prathama zikSAvata sAmAyika ke pAMca aticAra haiM / ataeva vratadhArI zrAvaka ko manoduSpraNidhAna Adi pAMca aticAroM kA parityAga (3) vagara pUjelI ane vagara joelI jamIna para hAtha-paga Adi zarIranA avayavane sthApita karavA kAyadupraNidhAna che. (4) sAmAyika kayAreka karavI, kayAreka na karavI samaya pUro thata! agAu ja sAmAyika pALI levI, sAmAyika ja bhUlI javI ItyAdi sAmAyikanu mRtyakaraNa kahevAya che. cittanI ekAgratA na rahevI, sAmAyika sa`badhI smaraNu na rahevu', mAre sAmAyika karavI che ke nathI karavI, me' sAmAyika karI ke nahIM, A badhuM smaraNa na rAkhavuM mRtyakaraNa kahevAya che.mAkSanA sAdhanabhUta anuSThAna smRtisAraka ja hoya che. (5) niyata samaye sAmAyika na karavI. anavasthita sAmAyika karI ema kahevAya che. A prathama zikSAvrata sAmAyikanA pAMca aticAra che. AthI tratadhArI zrAvake mane dupraNidhAna Adi pAMca aticArAnA parityAga karatA thakA ta0 47 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tattvArthasUtre 'dhyayane- 'sAmAiyassa paMca aiyArA samaNovAsaraNaM jANiyavvA, na samAyariyA, taM jahA - maNaduppaNihANe, vae duppaNihANe, kAya duSpaNihANe, sAmAiyassa saMti akaraNayAe, sAmAiyassa aNavaDiyassa karaNayA' iti / sAmAyikasya - pazcA'vicArAH zramaNopAsakena jJAtavyAH na samAcaritavyAH, tadyathA - manoduSpraNidhAnam 1 vacoduSpraNidhAnam 2 kAya duSpraNidhAnam 3 sAmayikasya satyAkaraNatA, sAmAyikasyA'navasthita karaNatA iti // 49 // mUlam - desAvagAsiyassa ANatraNapayogAiyA paMcaaiyArA | 50| chAyA - dezAvakA zikasyA''jJApanamayogAdikAH paJcAvicArAH // 50 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtre sAmAyikasya prathamazikSAvratasya manoduSpaNidhAnAdayaH paJcAticArAH prarUpitAH samprati-kramaprAptasya dvitIyasya zikSAvratasya karate hue sAmAyika vrata kA pAlana karanA cAhie | upAsakadazAMga sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai- zramaNopAsaka ko sAmAyika ke pAMca aticAra jAnanA cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve pAMca aticAra isa prakAra haiM- (1) manoduSpraNidhAna (2) vacanaduSpraNidhAna (3) kAyaduSpraNidhAna ( 4 ) sAmAyika kI smRti na karanA aura (5) anavasthita rUpa se sAmAyika karanA // 49 // 'desAvagAsiyarasa' ityAdi / sUtrArtha - dezAvakAzikavata ke Anayanaprayoga Adi pAMca aticAra haiM // 50 // tatvArthadIpikA - pUrva sUtra meM sAmAyika nAmaka prathamazikSAvrata ke manoduSpraNidhAna Adi A~ca aticAra kahe gae haiM / aba kramaprApta sAmAyikatratanuM pAlana karavu. joI e. upAsakadazAMgasUtranA prathama adhyayanamAM hyu che-zramaNeApAsake sAmAyikanA pAMca aticAra jANavA joIe parantu temanuM AcaraNa karavu joI e nahI. A pAMca aticAra A mujaba che-(1) bhanAhuSpraNidhAna (2) vathanahuSpraNidhAna (3) ayaduSprazidhAna ( 4 ) sAmAyinI smRti na rAkhavI ane (5) anavasthitapaNe sAmAyika karavI. rAjA 'desAvagAsiyarasa' tyAhi sUtrArtha -dezAvakAzika vratanA Anayana prayAga Adi pAMca aticAra che.pA tattvAtha dIpikA--pUrva sUtramAM sAmAyika nAmaka prathama zikSAvratanA maneAdupraNidhAna Adi pAMca aticAra kahevAmAM AvyA che. have kramaprApta dvitIya zikSAvratanA, khAra tratAmAnA dazamA dezAvakAzika vratanA AnayanaprayAga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 9. 50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 371 dvAdazavateSu dazamasya dezAvakAzikavatasyA''nAyanamayogAdikAn pazcAticArAn prarUpayitumAha-'desAvagAsiyassa ANavaNappayogAiyA paMca aiyArA' iti / dezAvakAzikavatasya pUrvoktadezaviratilakSaNa dvitIyazikSAvratasyA''nAyanaprayogAdikA:-AnayanaprayogaH 1 AdinA preSaNaprayogaH 2 zabdAnupAta: 3 rUpAnupAtaH 4 bahiH pudgalakSepazca 5 ityete pazcAticArA Atmano mAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-pUrvamAtmanA'bhigRhIte deze sthitasya prayojanavazAta-abhISTaM yat kizcid 'Anaya' ityeva mAnayanam , tasya prayogA, AtmasaMkalpite deze sthito'pi pratiSiddhA'nabhigRhItadezasthitAni vastUni kAryavazAt tadvastvadhikAriNaM nivedha nijadezamadhye-AnAyya krayavikrayAdikaraNamdvitIya zikSAvrata, ke bAraha vratoM meM dasaveM dezAvakAzikavata ke Anayanaprayoga Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM dezAvakAzikavata ke, jo zikSAnatoM meM dUsarA hai, Anayanaprayoga Adi pAMca aticAra haiM / ve ye haiM-(1) Anayanapayoga (2) preSaNaprayoga (3) zabdAnupAta (4) rUpAnupAta aura (5) bahiH pudgalakSepa / ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAmarUpa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai___ (1) pahale jisa deza kI maryAdA kI hai usameM sthita manuSya tI puruSa ko koI prayojana upasthita ho jAya taba vaha bAraha pradeza se kisI vastu ko 'le Ao' isa prakAra kaha kara maMgavAtA hai to Anayana prayoga aticAra hotA hai| tAtparya yaha hai ki apane maryAdita kSetra meM sthita rahate hue maryAdA ke bAhara ke niSiddha kSetra meM sthita vastuoM ko Adi pAMca aticAranI prarUpaNA karIe chIe dezAvakAzika vratanA, je zikSAtratAmAM bIja che, Anayanaprayoga Adi pAMya matiyAra che. te mI pramANe che-(1) mAnayanaprayA (2) zreSaprayoga (3) zahAnupAta (4) 35AnupAta ana (5) paziso5 mA pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSpariNAma rUpa che emanuM varUpa A prakAre che-(1) pahelA je dezanI maryAdA karelI che temAM rahelA keI bI purUSane koI prayajana upasthita thaI jAya tyAre te bahAranA pradezathI koI vastune "laI Ave e pramANe kahIne maMgAve che tyAre Anayana prayoga aticAra lAge che. tAtparya e che ke pitAnA maryAdita kSetramAM sthita rahIne maryAdA bahAranA niSiddha kSetramAM rahelI vastuone zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre AnAyanaprayoga itibhAvaH 1 evam pratiSiddhA'nabhigRhIta deze'bhipretavyApAra sAdhanArthe bhRtasya preSaNaM nasya - ' evaM vidhehi' iti prayogaH praSaNaprayoga ucyate 2 zabdamanupatatIti zabdAnupAtaH zabdoccAraNaM tAdRkaroti yenoccaritazabdaH parasya zrotravivaraM prApnoti iti sa zabdA'nupAta ucyate, chikkoTakAsitAdikazandena, lokaprasiddha 'Teliphona' 'TeligrApha' ityAdiyantreNa ca prativezikAdi pratibodhya kAryasampAdanaceSTitam 3 rUpAnupAtastAvat - zabdamanuccArayanneva prayojanavazAt svazarIra' hastAdirUpaM pareSAM darzayati taddarzanAcca maryAdita kSetrAdavahiH sthitA draSTAH puruSA svatsamIpamAgacchanti, itirUpAnupAtaH 4 evaM - bahiH pudgalaprakSepa:kAryavazAta usake adhikArI ko nivedana karake apane maryAdita kSetra meM lAnA kraya-vikraya Adi maMgavAnA Anayana prayoga kahalAtA hai / (2) vrata meM jitane deza kI maryAdA kI ho usase bAhara ke pradeza maiM kisI kArya kI siddhi ke lie bhRtya ko bhejanA aura kahanA ki'tuma jAkara aisA karo yaha preSaNaprayoga kahalAtA hai / (3) isa prakAra zabda kA uccAraNa karanA ki jisase vaha dUsare ko sunAI paDe, vaha zabdAnupAta kahalAtA hai| chIMka kara yA khAMsa kara athavA loka meM prasiddha TelIphona yA TelIgrApha Adi yaMtroM dvArA paDausI Adi ko samajhAkara kAryasampAdana karane ke lie ceSTA karanA zabdAnupAta aticAra hai / (4) zabda kA uccAraNa kiye binA hI, prayojanavazAt apanA hAtha Adi dikhalAnA jisase ki maryAdita kSetra se bAhara ke loga sajogavazAt tenA adhikArIne nivedana karIne peAtAnA maryAdita kSetramAM lAvavA, magAvavA nayanaprayAga kahevAya che. 372 (2) vratamAM jeTalA dezanI maryAdA karI DhAya tenAthI bahAranA pradezamAM phrAI kAryanI siddhi mATe nAkarane mekalavA ane tene kahevuM-tuM jA ane A pramANe kara A preSaNuprayAga kahevAya che.' (3) evI rIte zabdanuM uccAraNa karavuM ke jethI khIjane sa MbhaLAya te zabdAnupAta kahevAya che. chIka khAIne athavA udharasa khAine athavA leAkamAM prasiddha TelIfAna athavA TelIgrApha Adi-yaMtra dvArA pADezI vagerene samajAvIne kArya sampAdana karavA mATenI ceSTA karavI zabdAnupAta aticAra che. (4) zabdanuM uccAraNu karyA vagara ja, pratyeAjanavazAt potAne hAtha vagere batAvave ke jethI maryAdita kSetrathI bahAranA leAke tenI najIkamAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU. 50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 373 pudgalAnAM paramANudvayaNukAdi skandha sUkSmasthUlabhedAnAM madhye bAdarAkArapariNata loSTeSTakAkASTaprabhRtInAM maryAditakSetrAndahi prakSepaH, prayojanavazAt kAryAthA puruSo viziSTadezAbhigrahe sati parasmin deze gamanA'sambhavAt pareSAM pratibodhanAya loSTAdi pudagalAn prakSipati loSTAdinipAtAnantaraM ca pare janAstatsamIpamAgacchantIti pudgala kSepazabdArtho'vagantavya: 5 ete pazcA''nAyana prayogAdayo dezA kAzikalakSaNa dvitIyazikSAvratasyA'ticArA avgntvyaaH||50|| ___ tatvArthaniyuktiH-pUrvasUtre sAmAyikasya prathamazikSAvratasya manoduSpaNi dhAnAdayaH paJcAticArAH prarUpitAH, sammati-kramamAptasya dvitIyasya zikSAvatasya dvAdazava teSu dazapasya dezAvakAzika vratasyA''nAyana prayogAdikAn pazcAvicArAn usake samIpa AjAeM, yaha rUpAnupAta aticAra hai| (5) miTTI kA DhelA, ITa, lakaDI kA TukaDA Adi pudgaloM ko maryAdita kSetra se bAhara pheMkanA bahiH pudgalaprakSepa kahalAtA hai| kisI ne amuka deza paryanta hI jAne kI maryAdA kI ho, magara bAhara kA kAma A paDe taba vaha svayaM bAhara jAne meM vrata kA bhaMga samajhakara dUsare ko samajhAne-cenAne ke lie patthara Adi phekane se loga usake pAsa A jAte haiM, yaha pudgalaprakSepa aticAra hai| ye Anayana prayoga Adi pAMca dvitIya zikSAvrata dezAvakAzika vrata ke aticAra hai|50|| tatvArthaniyukti-pUrva sUtra meM prathama zikSAbata sAmAyika ke mano. duSpraNidhAna Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA hai, aSa AvI jAya, A rUpAnupAta aticAra che. (5) mATInuM Dhepha, iTa, lAkaDAne kakaDo Adi pudgalene maryAdita kSetrathI bahAra pheMkavA bahiHpugalaprakSepa kahevAya che. keIe amuka deza sudhI ja javAnI maryAdA karI hoya paraMtu tenI bahAranuM kAma AvI paDe tyAre te jAte bahAra javAmAM tane bhaMga thaze ema samajIne bIjAne samajAvavA sAvaceta karavA mATe paththara Adi pheke che ane paththara vagere pheMkavAthI loke tenI pAse AvI jAya che. A pudgalaprakSepa aticAra che. - A Ayanapravega Adi pAMca bIjA zikSAvata, dezAvakAzika vratane aticAra che. pachI tatvArthaniyukita-pUrvasUtramAM prathama zikSAbata sAmAyikanA manaduSya NidhAna Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. have kama prApta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre prarUpayitumAha- 'desAvagA)siyassa ANavaNapayogAiyA paMca azyArA' iti, dezAvakA zikavratasyA''nAyanaprayogAdikAH - AnAyanaprayogaH 1 AdinApreSaNaprayogaH 2 zabdAnupAtaH 3 rUpAnupAtaH 4 pudgalakSepaca 5 ityete pazcAticArA AtmanaH kAluSyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra -digviratigRhItAbhigrahasya karaNameva dezAvakA zikavratam / yatkhalu - abhigRhIta dezAbahiH sthitasya dravyAderAnayanAya - 'svamimAnaya' ityevaM sandezapradAnAdinA paraAnAyyate - dravyAdyAnetuM preryate sa - AnAyanaprayogo vyapadizyate, haThAt - viniyojyapreSaNaM preSaNaprayogo'bhidhIyate, yatrAbhigRhIta dezAtikramamayAda - abhikramamApta dvitIya zikSAvrata, jo bAraha vanoM meM dasavAM hai aura jisakA nAma dezAvakAzika hai, usake Anayanaprayoga Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM -- 374 1 dezAvakAzikavrata ke pAMca aticAra haiM- (1) Anayanaprayoga (2) preSaNaprayoga (3) zabdAnupAta (4) rUpAnupAta aura (5) pudgala kSepa / ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karate haiM aura eka prakAra ke duSpariNamana haiM / dizAvrata meM bAMdhI huI maryAdA ko sImita samaya ke lie saMkSiptA karanA hI dezAvakAzikavrata hai / dezAvakAzikavrata meM deza kI jo maryAdA nizcita kI ho, usase bAhara kI vastu maMgavAne ke lie 'tuma yaha le Ao' isa prakAra sandeza Adi dekara dUsare ko vastu lAne kI preraNA karanA Anayanaprayoga kahalAtA hai| kisI ko jabardastI bhejanA dvitIya zikSAvrata, je khAra tratAmAM dazamuM che ane jenu nAma dezAvaka zika che tenA AnayanaprayAga Adi pAMca aticArAnI prarUpaNA karIe chIe dezAvakAzika chatanA pAMca aticAra *-(1) nayanaprayAga (2) preSazuprayoga (3) zaNDAnupAta (4) 3yAnupAta bhane (4! yugakSayakSeya mA pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA haiAvAthI eka prakAranA duSpariNamana che. dizAtamAM bAMdhelI maryAdAne sIcita samaya mATe paNa ochI karavI e ja dezAvakAzika vrata che. dezAvakAzika vratamAM dezanI je maryAdA nakkI karavAmAM AvI hAya tenAthI bahAranI vastu magAvavA mATe tame A laI Ave' e jAtane sa Mdeza vagere ApIne khIjAne vastu lAvavAnI preraNA karavI AnayanaprayAga kahevAya che. koIne parANe mAkalavA preSaNaprayAga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 75.50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 375 mataprayojanayazAta tvamayazyameva tatra gatvA mamA'bhISTaM gavAdikamAnaya 'idaM vA mamAdiSTaM kuru' ityevamuktvA bhR yasya preSaNaM preSaNaprayogaH 2 eva-mabhigRhIta bhUpradezato bahiH pradeze samutpanne prayojane'bhigrahavyatikramabhayAt svayaM gantu masamarthatvAt chikorakAsAdi zabarakaraNena bahiH-pradezavartinaH puruSAna patibodhayati, te ca puruSAstacchandazravaNA'nantaraM jhaTityeva tatsamIpamAgacchanti' ityevaM zabdA'nupatanazIlatvAt-'zabdAnupAta' iti vyavahiyate 3 evaM-rUpAnupAta:tAvat-zabdamanuccArayanneva prayojana zAt svazarIrAvayavabhUtaM hastAGgulyAdikaM parebhyo darzayati tadarzanAcca pare draSTAro'pi tatpatyAsannA bhavanti, ityevaM rItyA preSaNaprayoga kahalAtA hai / maryAdita kSetra kA ullaMghana karane se vrata kA bhaMga ho jAegA, aisA bhaya ho aura maryAdita kSetra se bAhara koI prayojana ho taba aisA kahanA ki-'tuma avazya vahAM jAkara merI abhISTa gAya Adi le Ao' athavA 'merA amuka kArya kara do' isa prakAra kaha kara bhRtya ko bhejanA preSaNaprayoga hai| isI prakAra maryAdita pradeza se bAhara kisI prayojana ke utpanna hone para vratabhaMga ke bhaya se svayaM na jA sakatA ho, taba chIMka kara athavA khAMsa kara maryAdA se bAhara ke puruSoM ko cetAvanI detA hai| ve puruSa usakA zabda sunakara jhaTa-se usake samIpa A jAte haiM, aisA karanA zabdAnupAta nAmaka aticAra hai| zabda kA uccAraNa kiye vinA hI prayojanavazAt apane zarIra ke avayava hAtha yA uMgalI Adi dUsare ko dikhalAtA hai aura unheM kahevAya che. maryAdita kSetranuM ullaMghana karavAthI vratane bhaMga thaI jaze, e bhaya lAge ane maryAdita kSetrathI bahAra koI kAraNa AvI paDe tyAre A pramANe kahevuM ke tame avazya tyAM jaIne mArI gAya vagere laI Ave athavA "mArUM amuka kArya karI apa" AvuM kahIne nekarane mokala preSaNaprayoga che. AvI ja rIte maryAdita pradezathI bahAra kaI prajana AvI paDavAthI vratakhaMDananA bhayathI svayaM jaI zake tema na hoya tyAre chIMka khAIne athavA udharasa khAIne maryAdA bahAra rahelA purUne IzAre kare che. te leka tene zabda sAMbhaLIne ekadama tenI pAse AvI jAya che. Ama karavuM zabdAnupAta nAmaka aticAra che. ' zabdanuM uccAraNa karyA vagara ja prajanavazAta pitAnA zarIranA avayava hAtha agara AMgaLI vagere bIjAne batAve che ane te joIne lekhako zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 tattvAryasUtre rUpAnupatanazIlatvAd rUpAnupAto vyapadizyate 4 evaM bahiH pudgalaprakSepastAvatpudgalAH paramANudvayaNukaskandhAdayaH sUkSmasthUla bhedAdanekavidhaH tatra-bAdarAkArasthUlapariNatAnAM loSTeSTakA-pASANakhaNDAdInAM pudgalAnAM prakSepaH, abhigRhItabhUpradezAd bahiH pradeze prakSepaNam-bahiH pudgalakSepa ucyate / prayojanavazAt kAryArthI khalu puruSamativiziSTadezAbhigrahe kRte sati tato bahiH pradeze'bhigrahabhaGgabhayena gamanA'sambhavAt parasmin deze sthitAnAM puruSANAM pratibodhanArtha loSTAdIn prakSipati loSTAdini pAtAnantarameva te puruSAstatsamIpamAgacchanti, ityevaM rItyA pudgalakSepo vyavahiyate 5 ityete paJcadezAvakAzikavratasya dvitIya zikSAvratasyAdekhakara loga usake pAsa A jAte haiM, isa prakAra rUpAnupatanazIla hone se yaha aticAra rUpAnupAta kahalAtA hai| paramANu, dayaNuka skaMdha Adi pudgala sUkSma aura sthUla ke bheda se aneka prakAra ke haiN| unameM se bAdarAkAra sthUla rUpa meM pariNata miTTI ke Dhele, ITa, TukaDe Adi padgaloM ko phekanA pudgalakSepa kahalAtA hai| maryAditakSetra se bAhara ke pradeza meM pudgaloM ko phekanA bahiH pudgala. kSepa kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki kisI zrAvaka ne dezAvakAzikavrata meM amuka bhUbhAga taka hI jAne ko maryAdA kI, tatpazcAt use bhUbhAga se bAhara kA koI prayojana upasthita ho gayA, vratabhaMga ke bhaya se vaha svayaM vahAM jA nahIM sakatA, taba usa vAhya pradeza ke logoM kA dhyAna apanI ora AkarSita karane ke lie vaha kaMkara-patthara Adi pheMkatA hai, tenI pAse AvI jAya che, A rIte rUpAnupatanazIla hovAthI A aticAra rUpAnapAta kahevAya che. paramANu, kayaNukarakaMdha Adi pudgala sUkSama ane dhULanA bhedathI aneka prakAranA che temAMthI bAdarAkAra rasthULarUpamAM pariNata mATInA DhephA, IMTa, paththaranA TukaDA Adi pudgalene pheMkavA pudgala prakSepa kahevAya che. maryAdita kSetrathI bahAranA pradezamAM pudgalene pheMkavA bahipudgala prakSepa kahevAya che. tAtparya e che ke koI zrAvake dezAvakAzika vratanA amuka pradeza sudhI ja javAnI maryAdA bAMdhI tyAra bAda tene nizcita pradezathI bahAra javAnuM kaI projana upasthita thaI gayuM. vatabhaMganA bhayathI te jAte tyAM jaI zako nathI tyAre te bAhyapradezanA lekenuM dhyAna potAnI tarapha doravA mATe te kAMkarI-paththara vagere pheke che ke jenAthI te loko tenA saMketane samajIne zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 72.50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 377 'ticArA avgntvyaaH| ete pazca dezAvakAzivavasyA'ticArA bhavantIti bhAvaH / uktaJcopAsakadazAGge prathamA'dhyayane-'desAvakAsiyabdhayassa samaNo. vAsaeNaM paMca aiyArA jANiyanvA, na samAyariyanvA, taM jahA-ANa. vaNapaoge, pesavaNapaoge, sahANuvAe, rUvANuvAe, bahiyApoggalaparikkhive' iti / dezAvakAzitavratasya zramaNopAsakena pazcAvicArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH , tadyathA-AnAyanaprayogaH 1 meSaNaprayogaH 2 zabdAnupAta: 3 rUpAnupAtaH 4 bahiH pudgalaprakSepaH, iti // 50 // mUlam-posahovavAsaspta appaDilehiya-duppaDilehiyasijjA-saMthArAiyA paMca aiyArA // 51 // chAyA-pauSadhopavAsasyA'patilekhita duSpatile khita-zavyA-saMstArAdikAH paJcAticArAH / 51 // jisase ve usake saMketa ko samajha kara usake pAsa A jAeM aisA karanA dezAvakAzikavata kA bahiHpudgalaprakSepa nAmaka aticAra hai| ye pAMca dvitIya zikSAtrata, dezAvakAzikavata ke aticAra haiN| bhAvArtha yaha hai ki ye pAMca dezAvakAzikavrata ke aticAra haiN| upAsaka dazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai 'zramaNopAsaka ko dezAvakAzikavrata ke pAMca aticAra jAnane cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra ye haiM-Anayana prayoga, preSaNaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura vahiH pudgalaprakSepa / 5 / / 'posahovavAsassa' ityAdi / sUtrArtha--apratilekhita-duSpratilekhita zayyAsaMstAraka Adi pauSadhopavAsa ke pAMca aticAra haiM // 51 // tenI pAse AvI jAya. A pramANe karavuM dezAvakAzikatane bahiH pudgalaprakSepa nAmaka aticAra che. - A pAMca dvitIya zikSAvrata, dezAvakAzika vratanA aticAra jANavA joIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. A aticAra A pramANe che Anayanagi , preSaNapravega, zabdAnupAta, rUpAnupAta ane bahipuddala prakSepa, 50gA. 'posahovavAsassa apaDilehiya' tyA satrArtha-apratilekhita-duSpatilekhita zayyA saMratAraka Adi pauSadhopavAsanA pAMca aticAra che. ta0 48 zrI.tatvArtha sUtra :2
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ reme 374 tattvArthasUne tatvArthadIpikA-pUrvasUtre kramAgatasya zikSAvrata dvitIyasya dezAvakAzikavratasyA''nAyanamayogAdayaH paJcAticArAH marUpitAH samprati-yathAkramaprAptasya pauSadhopavAsasya tRtIyazikSAvratasyA'matilekhitaduSpatilekhita-zayyAsaMstArAdikAn paJcAvicArAn prarUpayitumAha-'posahovavAsasse' tyAdi / pauSadhopavAsasya tRtIyazikSAvratasyA'patile khita-duSpatile khila-zayyA saMstArAdikA paJcA'ticArA atikramA Atmano mAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatrA-'pratilekhita-duSpatilekhita-zayyAsaMstAraH 1 apramANitaduSpamAjitazayyAsaMstAraH 2 apratile khita-duSpatilekhitoccAraprasravaNabhUmiH 3 apramArjita-duSpamArjitoccAramasravaNabhUmiH 4 pauSadhopavAsasya samyagananupAlanam 5 ityevaM paJca pauSadhopavAsavratasyA'ticArA bhavanti ! tatra tatvArthadIpikA-pUrva sUtra meM kramAgata dvitIya zikSAvrata dezAvakAzika ke Anayanaprayoga Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA hai| aba kramaprApta tIsare zikSAnata pauSadhopavAsavrata ke apratilekhita-duSpratilekhita zayyAsaMstAraka Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM tIsare zikSAbata pauSadhopavAsa ke pAMca aticAra haiM jo AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNamanarUpa haiM / unake nAma isa prakAra haiM-(1) apratilekhita-duSpratilekhita zayyAsaMstAra (2) apramArjita-duSpramArjita zayyAsaMstAra (3) apatilekhita-duSpratilekhitauccAraprasravaNabhUmi (4) apramArjita-duSpramArjita uccAra prasravaNabhUmi aura pauSadhopavAsa kA samyak prakAra se ananupAlana / ye pAMca pauSa ghopavAsavrata ke pAMca aticAra haiN| tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM kamAgata dvitIya zikSAvrata dezAvakAzikanA AnayanaprAga Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. have kamaprApta triIjA zikSAvrata pauSadhopavAsa vratanA apratilekhita- duSpatilekhita zayyAsaMstAraka Adi pAMca aticArenI prarUpaNa karIe chIe trIjA zikSAvrata pauSadhepavAsanA pAMca aticAra che je AtmAmAM malInatA utpanna karavAvALA duSpariNamana rUpa che temanA nAma A pramANe cha (1) aprativamita-pratibhita zayyAsatA2 (2) mprbhaajit-prbhaajita zasastAra (3) apratikhita-duSpatilekhita-uccAraprasavaNabhUmi 5) pApavAsanuM samyak prakAre anupAlana A pAMca pauSadhapavAsa vratanA aticAra che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 5.51 pauSadhopavAsavatasyAticArA: 379 zayyA saMstArakANAM na sarvathA patilekhanam-anyamanaskatayA pratilekhanaM ca mayamo 'ticAraH 1 teSAmeva zayyA saMstArakANAM sarvathA pramArjanA'bhAvo'nyamanaskatayA pramArjanazca dvitIyaH 2 evamevoccAramasravaNabhUmau krameNa prakAradvaye tRtIya-caturthI 3-4 pravacanoktavidhyanusAreNa poSadhopavAsavatasya samyagamanupAlanA'bhAvaH, vratasamaye-AhArazarIrasarakAramaMthunAdivividhavyApArANAmanucintanazca paJcamaH 5 iti / tatra saMstArAdI jantavaH santi-na vA santi-ityevaM cakSurvyApArarUpaM pratyavekSaNa-pratilekhanam, tadeva patilekhitamucyate / na pratilekhitam --apatilekhitam, inameM se (1) zayyA aura saMstAraka kA pratilekhana na karanA athavA anya manaskabhAva se pratilekhana karanA prathama aticAra hai| (2) zayyA aura saMstAraka kA bilakula hI pramArjana na karanA yA anyamanaska hokara pramArjana karanA dUsarA aticAra hai| (3) isI prakAra uccAra prasravaNabhUmi kA pratilekhana-pramArjana na karanA athavA anya manaska hokara pratilekhana-pramArjana karanA tIsarA aura cothA aticAra hai| (5) Agamoktavidhi ke anusAra pauSadhopavAsa kA samIcInarUpa se pAlana na karanA arthAt vrata ke samaya meM AhAra kA, zarIrazrRMgAra kA, maithuna Adi vividha prakAra ke vyApAroM kA vicAra karanA pAMcavA aticAra hai| saMstAraka Adi meM jIva-jantu haiM yA nahIM haiM, isa prakAra cakSu kA vyApArarUpa jo avalokana hai, use pratilekhana kahate haiN| pratilekhana hI pratilekhita kahalAtA hai / jo pratilekhita na ho arthAt dekhA na gayA AmAMthI (1) sthArI ane saMthArAnuM paDilehana na karavuM, athavA anyamanaskabhAvathI paDilehana karavuM prathama aticAra che. (2) pathArI ane saMthArAnuM bIlakula ja pramArjana na karavuM athavA anyamanaska thaIne pramArjana karavuM bIja aticAra che. (3-4) AvI ja rIte uccAraprastravaNabhUminuM paDilehana-pramArjana na karavuM athavA anyamanaska thaIne pratilekhanapramArjana karavuM e trIjA tathA cethA aticAra che. (5) Agamokta vidhi anusAra pauSadhavratanuM yegya rUpathI pAlana na karavuM arthAt vratanA samayamAM AhAranuM, zarIrasuzobhananuM, mithuna Adi vividha prakAranA vyApArane vicAra-citavana karavuM pAMcame aticAra che. sAtharA vageremAM jIva-jatu che ke nahIM A rIte AMkhanA vyApAra rUpa je avalokana che tene pratilekhana kahe che. pratilekhana ja pratilekhita zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. tattvArthasUtre aprtyvekssitmityrthH| mRdunA-komalena mamArjanIbhRtyupakaraNena kriyamANaM saMzodhanAdikaM pramArjita mucyate, na pramANita-mamamArjitamityarthaH, ete pUrvoktAH pauSa. dhopavAsavratasya tRtIyazikSAvratasyA'ticArAH avagantavyAH / tasmAt-vratadhAriNA pauSadhopavAsasya pazcA'ticAravarjanapUrvakaM pauSadhopavAsavatamanupAlanIyam // 51 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-yathAkramaM prAptasya dezAvakAzikavatarUpa dvitIya zikSAvratasyA''nAyanapayogAdikAH paJcAticArAH prarUpitAH / sampatikramAgatasya pauSadhopavAsavratarUpatRtIyazikSAvratasyA'patilekhita-duSpatilekhitazampAsaMstArakAdikAn pazcAticArAn prarUpayitumAha-posahovavAsassa appaDilehiya-duppaDilehiya-sijjA saMthArAiyA paMca aiyArA' iti / pauSadhopavAsasyA'matilekhita-duSpatilekhitazayyAsaMstArAdikAH - tatrA'pratile. khitazayyAsaMstArakaH 1 apamAjita-duSpramANitazayyAsaMstArakaH 2 amatileho vaha apratilekhita hai / narama pUjanI Adi upakaraNa ke dvArA kiyA jAne vAlA saMzodhana Adi pramAjita kahalAtA hai| pramArjita kA abhAva apramArjita hai| ye pA~ca pUrvokta tIsare zikSAkta poSadhopavAsa vrata ke aticAra haiM / isa kAraNa vrata kA anuSThAna karane vAle zrAvaka ko aticAroM se bacate hue pauSadhopavAsavrata kA samyakU prakAra se pAlana karanA cAhie // 5 // tatvArthaniyukti-pahale dvitIya zikSAprata dezAvakAzika ke Anaghanaprayoga Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA kI gaI hai| aba pauSa. dhopavAsanAmaka tIsare zikSAvata ke aticAroM kA kathana karate haiM pauSadhopavAsa ke pAMca aticAra haiM-(1) aprtilekhitdussprtilekahevAya che. je pratilekhita na hoya arthAta jevAmAM na AvyuM hoya te apratilekhita che. suMvALI pUMjI Adi upakaraNa dvArA karavAmAM AvanAra saMzodhana Adi pramAjita kahevAya che. pramAjiMtane abhAva apramAjita che. A pAMca pUrvokta trIjA zikSAtrata pauSadhepavAsa vratanA aticAra che. A kAraNe vratanuM anuSThAna karanAra zrAvake aticAthI bacatA thakA pauSadhapavAsa vratanuM samyak prakAre pAlana karavuM joIe. pa1 tAvArthaniyukti-pahelA dvitIya zikSAtrata dezavakAzikanA Anayanaprayoga Adi pAMca aticAranI prarUpaNa karavAmAM AvI che. have pauSadhopavAsa nAmaka trIjA zikSAvratanA aticAranuM kathana karIe chIe pauSadhapavAsanA pAMca aticAra che-(1) apratilekhita dukhatilekhita zAsrtaa24 (2) sapramAnita-prabhAta zayyAsA24 (3) matimata zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 51 pauSadhopavAsana tasyAticArAH 381 khitoccAraprasravaNabhUmiH 3 apamArjita-duSpamAjivoccAramasravaNabhUmiH 4 poSadhopacAsa vratasya samyagamanupAlanaJcati 5 pnycaaticaaraaH| tatra-zayyAsaMstArakANAM na sarvathA pratilekhanaJca prathamaH 1 teSAM zayyAsaMstArakANAM na sarvathA pramA. janam anyamanaskatayA pramArjanaM ca dvitIyaH 2 evamevoccArapasravaNabhUmau krameNa prakAradvaye tRtIya-caturthau 3-4 prabacanoktavidhyanusAreNa poSadhopavAsavatasya samyaganupAlanA'bhAvaH, bratasamaye--AhArazarIrasatkAra maithunAdi vividhavyApArANAmanucintanazca paJcamaH 5 iti, tatra-patilekhanaM sacittA'cittamizra sthAvaratrasajantu zUnyatvena zayyAdezcakSuSA nirIkSaNam , pramArjanantu-rajoharaNAdinA sammAkhita zayyAsaMstAraka (2) apramArjita-duSpramArjitazayyAsaMstAraka (3) apratilekhita-duSpratilekhita-uccAraprasravaNabhUmi (4) apramArjitaduSpramArjita-uccArapranavaNabhUmi aura (5) pauSadhavrata kA samyak ananupAlana / (1) zara? aura saMthAre kA sarvathA hI pratilekhana na karanA athavA asAvadhAnI se pratilekhana karanA prathama aticAra hai / (2) zayyA aura saMstAraka kA bilakula pramArjana na karanA athavA anyamanaska bhAva se pramArjana karanA dUsarA aticAra hai / (3-4) isI prakAra uccAra bhUmi aura prasravaNabhUmi kA pratilekhana aura pramArjana na karanA yA samyak prakAra se pratilekhana pramArjana na karanA tIsarA aura cauthA aticAra hai| (5) Agamokta vidhi ke anusAra pauSadhavana kA samyaka prakAra se pAlana na karanA, yaha pauSadhavrata kA pAMcavAM aticAra hai| zayyA aura saMstAra meM trasa yA sthAvara jIva to nahIM hai, yaha pratibabhita-2yA2 saya bhUmi (4) apramANita-pramAnita-syAra. prasamabhUmi mane (5) poSayanatanu sabhya ananupAsana. (1) zayyA bhane saMthArAnuM sarvathA ja pratilekhana na karavuM athavA asAvadhAnIthI pratilekhana karavuM prathama aticAra che. (2) zastra ane saMstArakanuM bilakula pramArjana na 427 mathA manyamanasAthI prabhAna abu mA matiyAra cha. (7-4) AvI ja rIte uracArabhUmi ane prasavaNabhUminuM pratilekhana ane pramAne na karavuM athavA samyapha prakArathI pratilekhana pramArjana na karavuM trIjA ane cethA aticAra che. (5) Agamekta vidhinA anusAra pauSadhavratanuM samyaka prakArathI pAlana na karavuM, e pauSadhavratane pAMcame aticAra che. zayA ane saMthArAmAM rasa athavA sthAvara jIva te nathI e joI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 tattvArthasUtre rjanam , na prati lekhitam apatilekhitam , evaM na pramArjitam-apamArjitam / evaM-pauSadhopacAsa vratadhAriNA'gAriNA'patyavekSita duSpratilekhita zayyAsaMstArAdi pazcAticAravarjanapUrvakameva pauSadhopacAsatrataM pAlanIyam / uktazcopAsakadazAGge prathame'dhyayane 'posahovavAsassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyacyA, na samAyariyavyA, taM jahA-appaDilehiya duppaDilehiya sijjA saMthAre, appamajjiya-duppamajijayasijjA saMthAre, appaDilehiya-duppaDilehiya uccAra pAsavaNabhUmI, appamanjiya-duppamajjiya uccArapAsavaNa. bhUmI, posahovavAsassa samma aNaNupAlaNayA' iti pauSadhopavAsasya zramaNopAsakena paJcAticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA--amatilekhita duSpatilekhitazayyAsaMstArakaH 1 apramArjitaduSpamArjitazayyAsaMstArakaH 2 apatilekhita duSmatilekhitoccArapasraSaNabhUmiH 3 apramArjitaduSpramArjitoccAraprasravaNabhUmiH 4 pauSadhopavAsasya samyagananupAlanatA iti // 51 // dekhanA patilekhana kahalAtA hai / rajoharaNa Adi ke dvArA pUjanA pramAjana kahalAtA hai| pauSadhopacAsavata ke dhAraka zrAvaka ko apratilekhita -duSpratilekhita zayyAsaMstAraka Adi pAMca aticAroM se bacate hue pauSadhopavAsavrata kA pAlana karanA cAhie / upAsakadazAMga sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai-'poSadhopavAsavrata ke zramaNopAsaka ko pAMca aticAra jAnane cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ve aticAra ye haiM-(1) amatilekhita-duSpratilekhita zayyAsaMstAra (2) apramArjita duSpramArjita zayyAsaMstAra (3) aprati lekhita-duSpratilekhita uccAraprasravaNabhUmi aura pauSadhopavAsa kA samyak ananugalana // 51 // levuM pratikhana kahevAya che. rajoharaNa vagerenI madadathI pUjavuM pramArjana kahevAya che. pauSadhApavAsa vatana dhAraka zrAvake apratilekhita-duSpatilekhita zapyAsaMstAraka Adi pAMca aticArothI bacatA thakA pauSadhopavAsavatana pAlana karavuM joIe. upAsakadazAMgasUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che SApavAsa vratanA zramaNopAsake pAMca aticAra jANavA joIe paratuM temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM A aticAra che. (1) apratilekhita(pratikhita zayA saMskAra (2) apramAjiMta-dubamArjita zappA saMskAra (3) apatilekhita-pratilekhita uccAraprastravaNabhUmi ane (5) pauSadhapavAsanuM samya-ananupAlana, pa1 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sa. 52 dvAdazavate nikSepaNAdi paJcAticArAH 383 mUlam-atihisaMbibhAgassa sacittaNikkhevaNAiyA paMca. aiyArA // 52 // chAyA-atithisaMvibhAgasya sacittanikSepaNAdikA pshcaaticaaraaH||52|| tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-poSadhopavAsavatasyA'patilekhita-duSpatilekhita zayyAsaMstArAdikAH pazcAticArA pradarzitAH sampati dvAdazavate dvAdazasya nikSe. paNAdikAn paJcAticArAn prarUpayitumAha-'atihisaMvibhAgasta' ityAdi atithisaMvibhAgasya- pUrvoktAntimazikSAvratasyA'tithisaMvibhAgavatasya sacitanikSepaNAdikAH-sacittanikSepaNam 1 AdinA-sacittapidhAnam 2 kAlA tikramaH 3 paravyapadezaH 4 mAtsaryam 5 ityete pazcAticArA Atmano mAlinyApAdakA duSpariNativizeSAH bhavanti / tatra-sacita nikSepaNaM tAkna adAnabuddhayA 'atihisaMvibhAgassa' ityAdi sUtrArtha-atithisaMvibhAgavata ke sacittanikSepa Adi pAMca aticAra haiM // 52 // tattvArthadIpikA-pUrva sUtra meM pauSadhopavAsavrata ke apratilekhitaduSpatilekhitazayyA saMstAraka Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA kI gaI, aba zrAvaka ke vArahavAM atithi saMvibhAga ke pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM pUrvokta antima zikSAvrata atithisaMvibhAga ke sacitta nikSepaNa Adi pAMca aticAra haiM, ve ye haiM-(1) sacittanikSepaNa (2) sacittapidhAna (3) kAlAtikrama (4) paravyapadeza aura (5) maatsry| ye pAMca aticAra AtmA ke malIna banAnevAle duSpariNamana haiN| inakA artha isa prakAra hai 'atihisaMvibhAgassa sacittaNikkhevaNAiyA paMca aiyArA' // 52 // sUtrArtha-atithisaMvibhAgavatanA sacittanikSepa vagere pAMca aticAra che. parA tavAthadIpikA-pUrva sUtramAM pauSadhapavAsa vratanA apratilekhita-duSpati lekhita zayyAsaMratAraka Adi pAMca aticAronI prarUpaNa karavAmAM AvI have zrAvakanA bAramAM atithisaMvibhAga vratanA pAMca aticAronI prarUpaNa karIe chIe pUrvokta atima zikSAtrata atithisaMvibhAga dvatanA sacitta nikSepaNa Adi pAMca aticAra che, te A pramANe che-(1) sacitta nikSepaNa (2) sathittavidhAna (3) sAlima (4) 52055heza bhane (5) matsaya' yA pAMca aticAra AtmAne malIna banAvanArA duSpariNamana che tene artha A pramANe thAya che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 tattvArthasUne sacitte va malapatrAdau nikSepaNam azanAdInAM sthApanam , yadvA-sacittasya dhAnyAdi pAtrAde racittA hArAdau sthApanam , yadvA-'dAnabuddhayA'cittasya sacittena sacitta. syA'cittena vA sammelanam 1 sacitta nikSepaNam / evam-sacittena padmapatra-sacitta jalapAtrAdinA, athavA-cittenA'zanAdinA sacittaharitAdeH pidhAnam AcchA. danam sacittapidhAnam 2 evaM kAlAtikramaH sAdhomikSA kAlasyA'tikramaNam , athavA yogya kAle dAnAmAvanAkaraNamityarthaH, yathA-sAdhuH satkRto'pi bhavetazanAderyayo'pi na bhavet 3 paravyapadezaratu-azanAdau parasyA''ropaNam , yathAparakiyamidamazanAdikaM-na mama' ityAdi sAdhusamIpe bhASaNaM paravyapadezaH / (1) azana Adi AhAra ko na dene kI buddhi se sacitta kamalapatra Adi para rakhanA sacittanikSepaNa hai| yA sacitta dhAnyapAtra Adi ko acitta AhAra Adi para rakhanA athavA na dene kI bhAvanA se acitta ko sacitta ke sAtha yA sacitta ko acitta ke sAtha milA denA sacittanikSepaNa hai| (2) sacitta kamalapatra yA jalapAtra Adi se athavA sacitta azana Adi se acitta AhAra Adi ko DhaMka denA sacittapidhAna hai| (3) sAdhu ke bhikSA ke samaya kA ullaMghana krnaa| sAdhu ko asamaya meM dAna dene kA upakrama karanA jisase sAdhu kA satkAra bhI ho jAya aura azanAdi bhI baca jAya / yaha kAlAtikrama aticAra hai| (4) apane azana Adi ko parAyAM catalAnA, paravyapadeza ati. cAra hai, jaise sAdhu se kahanA ki yaha azana Adi merA nahIM hai, dUsare kA hai| (1) azana Adi AhArane nahIM ApavAnI buddhithI saceta kamaLapatra vagere para rAkhavo sacitta nikSepaNu che athavA saceta dhAnyapAtra vagerene aceta AhAra vagere para rAkhavA athavA na ApavAnI bhAvanAthI acetane sacetanI sAthe athavA sacetana acetanI sAthe bheLavI devuM sacittanikSepaNuM che. (2) saceta kamaLapatra athavA jaLapAtra vagerethI athavA saceta azana AdithI aceta AhAra vagerene DhAMkI devuM sacitta pidhAna che. (3) gAyarImA-sAdhunA samayanu Garna 42. sAdhuna 4 bhaye hAna ApavAne upakrama kare ke jethI sAdhune satkAra paNa thaI jAya ane azanAdi paNa bacI jAya A kAlAtikama aticAra che. ' (4) pitAnA azana vagerene pArakuM batAvavuM, paravyapadeza aticAra che, jema ke sAdhune kahevuM ke A bhejana vagere mArUM nathI, bIjAnuM che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.52 dvAdazavate nikSepaNAdi pazcAtidhArA: 385 yadvA-svayaM susthito-dAtuM zuddho'pi parasmai dAtukathanam , yathA-'ahaGkAryAntarasaMlagno'smi tvandehi' iti vyapadezaH paravyapadezaH 4 anyasya dAturguNA'sahanaM mAtsayam 5 uktaJcopAsakadazAGge prathamA'dhyayane-'tayANaMtaraM ca NaM ahAsaMvibhAgassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA jANiyavyA, na samAyariyacA, taM jahA-macittanivakheSaNayA 1sacittapehaNayA 2 kAlAikkame 3 parabdhapaele 4 macchariyA 5 / ' chAyA-tadanantaraM yathA saMvibhAgasya zramaNopAsakena paMcA'ticArA jJAtavyAH tadyathA-sacitta nikSepaNatA-sacitapidhAnatA-kAlAtikamA-paravyapadeza: matsa. rilA iti // 52 // ___ tattvArtha niyukti:-pUrva tAvat pazcANuvrata-triguNavata-zikSApratatrayANAM yathAkramaM pazca-paJcA'vicArAH mahapitAH, sampati-caturthasyA'tithi saMvibhAgavatarUpAntima zikSA vratasya sacitanikSepaNAdikAn paJcAvicArAn prarUpayitumAi (5) anya dAtA ke guNoM ko sahana na karanA mAratayaM nAmaka aticAra hai| ___ upAsakadazAMga sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai-zramaNopAsaka ko atithisaMvibhAgavata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie parantu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve pAMca aticAra isa prakAra haiM-(1) sacittanikSepaNatA (2) sacittapidhAnatA (3) kAlAtikama (4) paravyapadeza aura (5) matsaritA // 52 // tatvArthaniyukti-pahale pAMca aNuvratoM ke, tIna guNanoM ke tathA cAra meM se tIna zikSAtratoM ke pAMca-pAMca aticAroM kA kathana kiyA jA cukA hai| ava cauthe zikSAbata atithisaMvibhAga ke sacittanikSepa Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa karate haiM (5) anya dAtAnA guNane sahana na karavA mAtsarya nAmaka atiyAra che. upAsakadazAMga sUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che-zramaNa pAsake atithi saMvibhAga vatanA pAMca aticAra jANavA joIe A pAMca aticAra A prabhArache-(1) sathita nikSepattA (2) sayitta vidhAnatA (3) tima (4) 52vyapadeza ane (5) matsaritA. // 52 // tasvArthaniyukti-AnI pahelA, pAMca aNuvratanA, traNa guNavratanA tathA 4 cAramAMthI traNa zikSAvratanA pAMca-pAMca aticAronuM kathana karavAmAM AvyuM che. have cothA zikSAvrata atithisaMvibhAganA sacittanikSepa Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karIe chIe ta049 zrI tatvArtha sUtra 2
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 tattvAryasUtre 'atihisaMvibhAgassa' ityaadi| atithisaMvibhAgasya-pUrvoktasyA'tithi saMvibhAgavatasyA'ntima zikSAvratarUpasya sacittanikSepaNAdikA:-sacittanikSepaNam 1 AdinA-sacittapidhAnam 2 kAlAtikramaH 3 paravyapadezaH 4 mAtsaryam 5 cetyete pazcAvicArA Atmano mAlinyApAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra sacittanikSepaNaM tAvat-azanapAnakhAdimasvAdimarUpacaturvidhA''hArasya sacitteSu kamalakadalIpatrAdiSu vrIhiyavagodhUma zAlyAdi sasyeSu nikSepaNam , adAnabuddhayA sthApanam , ityevaM sacittanikSepaNamabaseyam 1 annAdika modanakhAdyAdi sacitte nikSiptaM sat zramaNAH khalu na gRhNanti ityato mayA deyamazanAdika mupasthApyate, kintu-sAdhavo nA''dadata iti mama lAbho'yaM bhaviSyatIti jAnAtyasAvitibhAvaH / __ antima zikSAbata atithisaMvibhAga ke pAMca aticAra haiM-(1) sacinikSepaNa (2) sacittapidhAna (3) kAlAtikrama (4) paravyapadeza aura (5) mAtsarya / ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNamanarUpa haiN| inakA artha isa prakAra hai (1) sacittanikSepaNa-azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAroM prakAra ke AhAra ko kamala yA kele ke sacitta patte Adi keUpara yA vrIhi, yava, gehU, zAli Adi dhAnya ke Upara, na dene kI buddhi se, rakha denaa| ___anna Adi odana tathA khAdya Adi jo sacitta ke Upara rakkhA huA hotA hai, use sAdhu grahaNa nahIM karate, ataeva maiM to azanAdi unake samakSa upasthita karUMgA magara ve leMge nahIM, isase mujhe lAbha hI hogA, aisA jAnakara gRhastha sacittanikSepaNa kare to aticAra hotA hai| antima zikSAtrata atithisaMvibhAganA pAMca aticAra che-(1) sacittanikssepy (2) sathittapidhAna (3) tibha (4) 520yapadeza ana (5) mAtsarya A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpana karavAvALA duSpariyumana rUpa che. temane artha A pramANe thAya che (1)sacittanikSepaNu-azana, pAna, khAdya ane svAdya rU5 cAre prakAranA AhArane kamaLa athavA keLanA saceta pAMdaDAM AdinI upara athavA cokhA, java, ghauM, DAMgara vagere dhAnyanI upara, na ApavAnI buddhithI rAkhI devA. (1) anna Adi cokhA (bhAta) tathA khAdya Adi je sacetanI upara rAkhelA hoya che, tene sAdhu grahaNa karatA nathI. AthI huM te azanAdi temanI samakSa upasthita karIza paNa teo svIkAraze. nahIM, AthI mane te lAbha ja thaze, Ama jANIne gRhastha sacitanikSepaNa kare te aticAra lAge che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 52 dvAdazavate nikSepaNAdi paJcAticArAH 387 evaM-sacittapidhAnam, sacittena maraNakandapatrapuSpAdinA'zanapAnAdi caturvidhAhArasya pidhAnam adAnabuddhadhA''cchAdanam , sacittapidhAnam , azanAdikaM sacittenA''cchAditaM sat sAdhavo na gRhantIti buddhayA sacittena sthagayatIti bhAvaH 2 kAlAtikramastu-zramaNAnAmucitAMbhikSAvelAmatikramya ullaMghya bhojanam , yadvA-sAdhanAM mikSArtha mAgamanakAlAt mAgeca bhojanam-kAlAtikramaH ucyate / sa cA'yaM kAlAtikramo bhikSAgrahItuH zramaNasyA'pItikArako bhavati-adAnazceti bhAvaH 3 paravyapadezastu-caturtha-SaSThA'STama bhaktAdi pauSadhopavAsavatapAraNAghelAyAM bhikSArtha samAgataM spaSTatayA'nnAdikaM pazyantamapi zraSaNaM pati parasyedamannAdikaM vartatena ma ti, tasmAt-na dAtumarhAmi-ityevamaparamArthataH kathanaM paravyapadezaH, paramArtha. (2) sacittapidhAna-sacitta sUraNa kanda, patra, puSpa Adi se azana pAna Adi cAra prakAra ke AhAra ko DhaMka denA arthAt sAdhu ko na dene kI bhAvanA se AcchAdita karadenA sacittapidhAna aticAra hai| kyoM ki sacitta vastu se AcchAdita AhAra ko sAdhu grahaNa nahIM karate haiN| (3) kAlAtikama-sAdhuoM ke bhikSAkAla ko TAla kara bhojana kara lenA, vA yadyapi sAdhu kA bhikSA kAla dina kA hI hai, ataH dAna na dene kI icchA se rAtri bhojana karanA ityAdi yaha kAlAtikrama bhikSA grahaNa karane vAle zramaNa ke lie aprItikara hotA hai aura isase dAna kA abhAva bhI hotA hai| ___ (4) paravyapadeza-upavAsa, velA, telA Adi kI tapasyA karane cAle yA nitya bhojI zramaNa ke bhikSArtha upasthita hone para sAmane (2) sacittapidhAna-saceta sUraNakandamULa, patra, puSpa AdithI azanapAna Adi cAra prakAranA AhArane DhAMkI de arthAt sAdhune na vahorAvavAnI bhAvanAthI DhAMkI devuM sacittapidhAna aticAra che kAraNa ke saceta vastuthI AcchAdita AhArane sAdhu grahaNa karatA nathI. (3) kAlAtikrama-sAdhuonA bhikSAkALane TALIne, arthAt sAdhune bhikSAkALa divasane ja hoya AthI dAna na ApavAnI IcchAthI rAtribhojana karavuM vagere-A kAlAtikrama bhikSA grahaNa karanArA zramaNa mATe aprItikara hoya che ane AthI dAnane abhAva paNa thAya che. () paravyapadeza-upavAsa, chaThTha adama vagerenI tapasyA karanArA athavA nitya bhejana lenAra zramanuM bhikSAthe upasthita thavA para najara sAme zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tattvArtha sUtre tastu tadIyameva tadannAdikaM vartate, yadvA- parasya - anyajanasyedamannAdikaM vartate iti tatra taM gatvA yUyaM bhikSadhvam ityevaM paravyapadezaH 4 | evam - mAtsaryaM tAvatmatsaratA, yaH zrAvako bhikSAdikaM zramaNena mikSitaH san krudhyati anAdaraM vA karoti, yAcito'pi na dadAti sa matsara ucyate, tasya bhAva mAtsaryam, paraguNokaSNutva vA, mAtsaryam / yadvA- sa khalu dramako dattavAn kimahaM tato'pi nyUnossmItyevaM mAtsaryAt-dAne mAtsarya vyapadizyate, athavA - kaSAya kaluSitena cittena zramaNebhyo dadataH zrAvakasya mAtsaryamucyate 5 tathAcaite paJcA'tithisaMvibhAgasyA'ticArA bhavanti / uktaJcopAsakadazAGge prathame'dhyayane- 'ahA saMvi bhAgassa paMca aiyArA jANiyavvA, na samAcariyavvA, taM jahA - sacittanikkhevaNayA, sacitapeNayA, kAlAikamadANe, parovaese macchAriyA' spaSTa dikhalAI dene vAle anna-pAna Adi AhAra ke viSaya meM aisA kahanA ki - 'yaha anna-pAna parAyA hai, merA nahIM hai, ataeva dene ke liye maiM asamartha hUM jaba ki vaha AhAra vAstava meM usI gRhastha kA ho, dUsare kA na ho / (5) mAtsarya zramaNa dvArA bhikSA kI yAcanA karane para jo zrAvaka kruddha ho jAtA hai, zramaNa kA anAdara karatA hai athavA yAcanA karane para bhI detA nahIM hai, vaha matsara kahalAtA hai| matsara kA bhAva mAtsarya hai / athavA dUsare ke guNa ko sahana na karanA mAtsarya hai / athavA usa daridra ne dAna diyA hai to kyA maiM usale bhI gayA bItA hUM, isa prakAra ke mAtsarya bhAva se dAna denA bhI mAtsarya kahalAtA hai / athavA kaSAya se kaluSita citta se zramaNoM ko dAna denA mAtsarya hai / ye pAMca atithisaMvibhAgavata ke aticAra haiM / upAsakadazAMga spaSTa dekhAtAM anna-pANI Adi AhAranA viSayamAM A pramANe kahevuM ke--A anAja-paNI, mIjAnAM che, mArA nathI e ApavA mATe huM lAcAra chuM. A parabhyapadeza nAmaka aticAra che. hakIkatamAM te te AhAra InkAra karanAra pesA thaDasthanA 4 che, mIlano nathI. (5) mAtcaya-zramaNa dvArA bhikSAnI yAcanA karavAmAM Ave tyAre je zrAvaka gusse thaI jAya che, zramaNanA anAdara kare che athavA yAcanA karavA chatAM paNa ApatA nathI te matsara kahevAya che. matsaranA bhAva mAsTsa che athavA khIjAnA guNA sahana na karavA mADsa che athavA pelA kari dAna ApyuM che te zuM huM tenAthI utaratI kakSAnA dhyu ? e prakAranAmAtsa bhAvathI dAna Apavu. paNa mAtsaya kahevAya che athavA kaSAyathI kaluSita cittathI zramaNAne dAna Apavu mAtsaya che, A pAMca atithisa'vibhAga vratanA aticAra che. upAsakadazAMgasUtranA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.53 mAraNAntika saMlekhanAyA paJcAticArA: 389 iti / yathA saMvibhAgasya pazcA'ticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathAsacittanikSepaNam 1 sacittapidhAnam 2 kAlAtikramadAnam 3 paravyapadezaH 4 matsaratA 5 iti // 52 // mUlam-mAraNaMtiya saMlehaNAjosaNAe ihalogAsaMsappaogAiyA paMca aiyArA // 53 // chAyA-mAraNAntikasaMlekhanAyA joSaNA ihalokA''zaMsA prayogAdikAH pazcAticArAH // 53 // tattvArthadIpikA-pUrvasUtre'tithisaMvibhAgavatarUpasyA- 'ntimazikSAvratasya dvAdazasu dvAdazasya sacittanikSepaNAdikAH pazcAticAgaH prarUpitAH, dvAdazavata pAlanAnantara-mAsannamaraNaM sambhAvya yathA'vasara zrAvakaiH saMlekhanA'vazyaM karttavyA sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai-yathAsaMvibhAgavata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie magara unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra yoM haiM-(1) sacittanikSepaNatA (2) sacittapidhAnatA (3) kAlAtikramaH dAna (4) paravyapadeza aura (5) matsaratA // 52 // _ 'mAraNaMtiya saMlehaNA' ityaadi| mAraNAntikasaMlekhanA joSaNA ke ihalokAzaMsA prayoga Adi pAMca aticAra haiM // 53 // tattvArthadIpikA--pUrvasUtra meM antima zikSAvata, bAraha vratoM meM bAraha veM atidhisaMvibhAga ke sacittanikSepaNa Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA hai / vAraha vratoM kA pAlana karate hue zrAvaka ko jaba apanA maraNa sannikaTa pratIta ho taba avasara Ane para saMle. khanA avazya karanA cAhie / saMlekhanA kA Azaya hai-kaSAya aura prathama adhyayanamAM kahyuM che-atithisaMvibhAga dvatanA pAMca aticAra jANavA joIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. A aticAra A che(1) sathittanipata (2) sathittapidhAnatA (3) timahAna (4) 52. vyapadeza ane matsaratA. parA 'mAraNAMtiya saMlehaNAjosaNAe' tyAdi sUtrArtha-mAraNAntikalekhanAjeSaNAnA Ihale kAzaMsAprayoga Adi pAMca aticAra che. 53 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM atima zikSAvrata, bAra vatemAM bAramA atithisaMvibhAganA sacittanikSepaNu Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. bAra vatenuM pAlana karatA thakA zrAvakane jyAre potAnuM maraNa samIpa che tevI khAtrI thAya tyAre avasara AvavA para saMlekhanA avazya karavI joIe, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - mameer 390 tattvArthasUtre sA ca saMlekhanA kapAyakAyakuzIkaraNam, tato'syA mAraNAntikasaMlekhanAyA jIvitAzaMpAdikAn pazcA'ticArAn prarUpayitumAha-'mAraNaMtiyasaMlehaNA josaNAe' ityaadi| mAraNAntikasaMlekhanAjoSaNAyAH pUrvoktasvarUpAyAH saMyama-tapobhyAM kAyakaSAyakRzIkaraNalakSaNAyA ihalokAzaMsApayogAdikA:ihalokAzaMsApayogaH 1 AdinA-paralokAzaMsAmayogaH2 jIvitAzaMsApayogaH3 maraNAzaMsAprayogaH 4 kAmabhogAzaMsAprayogaH 5 tatra-saMstAragrahaNottaram-ihaloke. manuSyaloke AzaMsAmayogaH, 'mRtvA cakravatI vA-rAjA vA-tanmantrI vA bhUyAsa' mityAdikarUpAmilApakaraNam 1 evaM-paralokA''zaMsAprayogaH 'devobhUyAsaM' ityAdirUpAbhilASakaraNam 2 sammAnAdi lobhena jIvitasya-prANadhAraNa kAya ko kRza karanA / ataeva isa mAraNAntika saMlekhanA ke jIvitA zaMsA Adi pAMva aticAroM kA prarUpaNa karate haiM jisakA svarUpa pahale kahA jA cukA hai aura tapa evaM saMyama ke dvArA kAya tathA kaSAya ko kRza (durbala) karanA jisakA lakSaNa hai, usa mAraNAntika saMlekhanA joSaNA ke pAMca AticAra hai / ve isa prakAra haiM-(1) ihalokAzaMsA prayoga (2) paralokAzaMsAprayoga (3) jIvitA. zaMsAprayoga (4) maraNAzaMsAprayoga aura (5) kAmabhogAzaMsAprayoga / inakA svarUpa nimnalikhita hai (1) ihalokAzaMmAprayoga-saMthArA grahaNa karane ke pazcAt isa loka saMbaMdhI icchA karanA, jaise-marane ke anantara maiM cakravartI, rAjA yA usakA maMtrI bana jAUM, isa prakAra kI abhilASA krnaa| (2) paralokAzaMsAprayoga-mRtyu ke pazcAt indra yA deva hone saMlekhanA Azaya che-kaSAya tathA kAyAne pAtaLA pADavA AthI A mAraNanikasalekhanAnA jIvItAzaMsA Adi pAMca aticAranuM prarUpaNa karIe chIe jenuM svarUpa pahelA kahevAmAM AvI gayuM che ane tapa tathA saMyama dvArA kAyA tathA kaSAyane pAtaLA pADavA jenuM lakSaNa che te mAraNAntikasaMlekhanA jeSaNAnA pAMca aticAro A pramANe che-(1) IlekazaMsAprayoga (2) parasazasAprayoga (3) pitAzasAprayoga bhana (5) maamaashaaprayoga temanuM svarUpa A pramANe che (1) IhalekArazaMsAprayAga-saMthAre dhAraNa karyA bAda A leka vize icchA karavI jema ke-maraNa pachI huM cakravartI, rAjA athavA tene maMtrI banI jauM, e jAtanI abhilASA karavI. (2) paralokAzaMsApraga-mutyu bAda Indra athavA deva thavAnI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.53 mAraNAntika saMlekhanAyApaJcaticArA: 391 syA-''zaMsAmayogaH-abhilASakaraNaM jIvitA''zaMsAprayogaH 3 varkazakSetrAdinivAsapayukta kSudAdyupahatatayA sammAnAghamAvena-'kadA'haM mriyeya' ityAdirUpaM maraNasyA'milApakaraNaM maraNAzaMsAmayogaH 4 kAmA-zabdarUpe, mogA:-gandharasasparzA statrA''zaMsAmayogaH-abhilASakaraNaM kAmabhogA''zaMsAyogaH, ruciraspRhayAlutetyarthaH 5 // 53 // ___ tatvArthaniyukti:--pUrva tAvadanukrameNa paJcANunatAnAM trayANAM guNavratAnAM caturNA zikSAbatAnAca paJca-pazcAticArAH rUpitAH, sampati-mAraNAntika saMlekhanA joSaNAyAH paJcAvicArAn prarupayitumAha-'maraNatipasalehaNAkI abhilASA krnaa| (3) jIvitAzaMsAprayoga---Adara-sanmAna, bhakti Adi ke lobha se jIvita rahane kI icchA krnaa| ___ (4) maraNAzaMsAprayoga-kaThora bhUmi meM nivAsa karane se, bhUkha Adi kI pIDA ke kAraNa yA sanmAna Adi na hone ke kAraNa 'maiM kaba mara jAUM' isa prakAra maraNa kI kAmanA krnaa| (5) kAmabhogAzaMsAprayoga-kAma arthAt zabda aura rUpa tathA bhoga arthAt gaMdha, rasa aura sparza kI kAmanA karanA kAmabhogAzaMsA prayoga nAmaka aticAra hai // 53 // tattvArthaniyukti-- isase pahale pAMca aNuvratoM ke, tIna guNa vratoM ke aura cAra zikSAvratoM ke pAMca pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA maniSA 42vI. (3) pitAza'sAprayAsa-mA42-sanmAna, mati ni kholI jIvatA rahevAnI IcchA karavI. (4) bha24Aza sAyo-ma25yaha bhI52 nivAsa-42pAthI, bhUma vagerenI pIDAnA kAraNe athavA mAna-sanmAna na maLavAthI "huM kayAre mArI jAu" e prakAre maraNanI kAmanA karavI. (5) kAmagIzaMsApraga-kAma arthAta zabda ane rUpa tathA bhega arthAt gaMdha, rasa ane sparzanI kAmanA karavI kAmabhe gAzaMsAprayoga nAmaka aticAra che. 53 tatvArthaniyukita- AnI pahelA paMca aNuvratanA, traNa guNavratanA ane cAra zikSAvratonAM pAMca-pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che have zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 tatvArthasUtre jomaNAe ihalogAsaMsaogAiyA paMca aiyArA' iti / mAraNAntika saMlekhanAyAH saMyama - tapazcaryAdinA kAyakapAya kRzIkaraNalakSaNamAraNAntika saMlekhanA joSaNAyA ihalokAzaMsAprayogAdikAH - ihalokAzaMsAprayogaH 1 AdinAparalo kArzasAprayogaH 2 jIvitAzaMsAprayogaH 3 maraNAzaMsAprayogaH 4 kAmabhogAzaMsAprayogaH 5 rAtra tAvat-saMsvAragrahagocaram ihaloke manuSyaloke bhaviSyajjanmani - AzaMsAprayogaH, 'mRtvA cakravartI vA-rAjA vA tanmantrI vA bhUyAsa' mityAdirUpAbhilASakaraNam 1 evaM- paralokAzaMsAprayogaH 'devobhUyAsam' ityAgayA hai, aba mAraNAntika saMlekhanA - joSaNA ke pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM tapa aura saMyama ke dvArA kAya evaM kaSAya ko kRza karanA jisa kA lakSaNa hai, usa mAraNAntika saMlekhanA joSaNA ke isa lophAzaMsAprayoga Adi pAMca aticAra ye haiM- (1) ihalokAzaMsAprayoga (2) paralokazaMsAprayoga (3) jIvitAzaMsAprayoga (4) maraNAzaMsAprayoga aura (5) kAmabhogAzaMsAprayoga / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) saMthArA grahaNa karane ke pazcAt, AgAmI janma meM manuSyaloka saMbaMdhI abhilASA karanA, . jese meM cakravartI yA rAjA yA rAjamaMtrI ho jAUM, ityAdi / yaha lokAzaMsAprayoga hai / _ ( 2 ) isI prakAra maiM indra yA deva ho jAUM, aisI kAmanA karanA paralokAzaMsAprayoga hai / A mAraNAntika sa'lekhanA joSaNAnA pAMca aticArAnI prarUpaNA karIe chIe. tapa ane sayama dvArA kAyA tathA kaSAyene pAtaLA pADavA jevu lakSaNa che, te mAraNAntikasa'lekhanA-joSaNAnA IleAkAza'sApratyeAga Adi pAMca atiyAra che, yA prabhA - ( 1 ) Diseomaza sAprayoga ( 2 ) parakheoprazaMsAprayoga (3) avitAza sAprayoga (4) bharayAzaMsAprayoga ane (4) abhleonnaashNsaaprayAga temanuM svarUpa A pramANe che (1) sa'thArA dhAraNa karyA bAda, AvatA janmamAM manuSyaleAka saMbaMdhI abhilASA karavI jema ke-hu' cakravattI rAjA athavA rAjamaMtrI thaI jA', vagere A ihaleAkArA sAprayeAga che. (ra) evI ja rIte hu indra athavA deva thaI jAuM evI kAmanA karavI paraaAkAza sAprayAga che. (3) sathArA daramyAna mArI pUjA tathA mahimA ghaNA vadhI rahyo che AthI mAro sathArA lAMbA samaya sudhI kheMcAya te sArUM' e rIte saMthArAmAM vadhAre jIvavAnI IcchA karavI jIvitAza'sAprayoga che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sU.53 mAraNAntika saMlekhanAyA paJcAticArA: 393 dirUpAbhilASakaraNam 2 jIvitAzaMsAmayogazca-saMstArake madIyamahimA pUjA asImarUpeNa bhavati / ato madIyasaMstArakA dIrghasamayaM yAvat pracaleta tu varam / amunA prakAreNa saMstArake adhikajIvanecchAkaraNaM jiivitaashNsaapryogH| evaMvidha jIvitAzaMsA viparItA khalu maraNAzaMsA'seyA-tathAhi-nahi tathAvidhaM patipanA'nazanaM mAM kazcidveSayati, na vA-kazcit pUjate mAm , nA'pyAdriyate, novAkazcit zlAghate' ityevaM bhAvanayA tasya cetasi pariNAmo jAyate 'yadiha jhaTitye'haM mriyeya pApakarmetirUpA maraNAzaMsA bodhyAH 3 karkazakSetrAdi nivAsaprayukta kSudAdhupahatatayA sammAnAdyabhAvena 'kadAhaM mriyeya' ityAdirUpaM maraNasyAbhilASakaraNaM-maraNAzaMsAmayogaH 4 kAnau zabdarUpe, bhogA:-gandharasasparzA statrAzaMsA saMthAre meM merI mahimA pUjA khUba ho rahI hai| isaliye merA saMthArA lambe samaya taka cale to acchA hai, isa prakAra saMthAre meM adhika jIne kI icchA karanA jIvitAzaMsA prayoga hai| (4) jIvitAzaMsaprayoga se viparIta maraNAzaMsAprayoga samajhanA cAhie / yathA-maiMne AjIvana anazana aMgIkAra kara liyA hai phira bhI koI mujhe pUchatA nahIM hai, koI merI pUjA nahIM karatA, koI Adara nahIM karatA, koI prazaMsA nahIM karatA, isa prakAra kI bhAvanA se citta meM aisA vicAra utpanna honA ki-'maiM zIghra hI mara jAUM to acchA ! yaha maraNAzaMsAprayoga hai / isI prakAra karkaza bhUbhAga meM nivAsa karane ke kAraNa kaSTa ho yA kSudhA Adi vedanA pIDita kara rahI ho, rogajanita kaSTa ho taSa 'hAya, maiM kaba mara jAUM zIghra mara jAUM to acchA' isa prakAra socanA bhI maraNAzaMsAprayoga hai| (5) zrotra aura cakSu indriyoM ke viSaya arthAt zabda aura rUpa (4) jIvitAzaMsAprayogathI viparIta maraNazaMsAprayoga samajavo jema ke meM AjIvana anazana aMgIkAra karI lIdhuM che te paNa kaI mAro bhAva pUchatA nathI, koI mArI pUjA karatuM nathI, koI Adara karatuM nathI, koI tenA vakhANa karatA nathI A jAtanI bhAvanAthI cittamAM e vicAra uda. bhavo ke "huM vahele marI jAu te sArUM" A maraNazaMsApraga che. evI ja rIte karkaza jamIna para rahevAnA kAraNe kaSTa thAya athavA sudhA AdinI vedanA duHkha ApI rahI heya, rogajanita kaSTa thAya tevA saMjogomAM, hAya hAya ! kayAre marI jAuM, jaladIthI marI jAuM te sArUM? A rIte vicAravuM e paNa maraNazaMsAprayoga che. (5) zrotra ane cakSu IndriyanA viSaya arthAt zabda ane rUpa kAma ta0 50 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 tattvArthasUtre prayogo 'bhilASakaraNaM kAmabhogAzaMsAprayogaH, ruciraviSayaspRhayAlu tetyarthaH 5 ityete pazvajIvitAzaMsAdayo mAraNAntikasaMlekhanA joSaNAyA aticArA bodhyAH / ecazca pazcANuvrateSu triguNavateSu catuHzikSAvrateSu mAraNAntikasaM lekhanAjoSaNAsu ca sarva sammilita trayodazavateSu pratyekaM paJca pazcAticAraiH paJcaSaSTiraticArAH pUrvoktarItyA prarUpitAH, te ca sarve'ticArAH sarvathA'NuvratazIlavratadhAribhiH parihartavyAH / yadyapi - samyaktvasyA'pyavicAra paJcakasya sadbhAvena saptati saMkhyakAH sarve'ticArA bhavanti na tu paJcaSaSTi saMkhyakA eva - tathApi - mULaprAsAda pITha racanAvat samyaksvavratam aNuvratAdInAmAdhAro vartate, tasmAt tasyA''dhAratvAdUvratazIleSu na tadaticAragrahaNaM bhavati / evaJca uktarItyA bahapAyadarzanAtkAma kahalAte haiM aura sparzana, rasanA tathA ghrANa indriyoM ke viSaya arthAt gaMdha, rasa aura sparza bhoga kahalAte haiM / ina kAma aura bhoga kI icchA karanA kAmabhogAzaMsAprayoga hai| tAtparya yaha hai ki manojJa viSayoM kI kAmanA karanA kAmabhogAzaMsAprayoga hai / isa prakAra pAMca aNuvratoM ke, tIna guNavratoM ke cAra zikSAvatoM ke tathA mAraNAntikasaMlekhanAjoSaNA ke, saba milakara teraha vratoM ke pAMca-pAMca aticAra hone se 135 = 65 aticAra hue| ina saba kA prarUpaNa kiyA jA cukaa| ina saba kA aNuvratadhArI evaM sapta zIladhArI zrAvaka ko parihAra karanA caahie| yadyapi samyaktva ke bhI pA~ca aticAra haiM, isa kAraNa aticAroM kI saMkhyA paiMsaTha nahIM sattara hotI hai, tathApi samyaktva, mahala kI nIMva kI taraha saba vratoM kA AdhAra / ataeva vratoM ke aticAroM ke sAtha usake aticAroM kI gaNanA kahevAya che ane spana, rasanA (jIbha) tathA ghrANu indriyAnA viSaya arthAt gadha, rasa ane spaza bhAga kahevAya che. A kAma ane bheAganI icchA karavI kAmabhAgAza sAprayAga che. tApaya e che ke maneAsa viSayeAnI kAmanA karavI kAmabhogAza'sAprayoga che. A rIte pAMca aNuvratAnA traNa guNavratAnA, cAra zikSAtratAnA tathA mAraNAntikasa'lekhanA joSaNAnA,' badhAM maLIIne tera tratAnA pAMca-pAMca aticAra hAvAthI 1345=95 aticAra thayA A badhAnuM prarUpaNa karavAmAM Avyu A badhAnA aNuvratadhArI ane saptazIladhArI zrAvake tyAga karavA joIe. jo ke samyakttvanAM paNu pAMca aticAra che AthI aticArAnI sakhyA pAMsaTha nahIM' sIttera thAya che, tA paNa samyakttva, mahelanA pAyAnI jema badhA vratAnA AdhAra che. AthI tratAnA aticArAnI sAthe tenA aticArAnI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.55 paJcamahAvratanirUpaNam eteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTayaticArasthAneSu vratazIleH zrAvakaiH pramAdo na kartavyaH, apitu apramAdo nyAyyaH // 53 // mUlam-eesiM vippajahaNAo vayasuddhI // 54 // chAyA-eteSAM vipahANAtazuddhiH // 54 // mUlam-pANAivAyAihito savao veramaNaM paMca mhtvyaa|55| chAyA-prANAtiSAtAdibhyaH sarvato viramaNaM paJcamahAvratAni // 55 // tatvArthadIpikA-tadeva muktAnyagAriNo dvAdazavatAni sAticArANi aticA. varjanAd vratazuddhirityapyuktam, sampati-pUrva yaduktaM-'savao mahaM' sarvatomahanahIM kI gaI hai / isa prakAra aneka prakAra kI hAniyAM hone se samya. ksva ke tathA vratoM aura zIloM ke paiMsaTha aticAroM ke viSaya meM zrAvakoM ko pramAda nahIM karanA cAhie, balki apramAda hI nyAyasaMgata hai // 53 // 'eesi vipajahaNAo' ityAdi / sUtrArtha-ina pUrvokta aticAroM kA tyAga karane se vrata kI zuddhi hotI hai // 54 // 'pANAivAyAihito' ityAdi / sUtrArtha-prANAtipAta Adi se sarvathA virata honA pAMca mahAvrata haiM // 55 // tattvArthadIpikA- isa prakAra gRhastha ke vAraha vratoM kA aticAra kathana kiyA gayA aura yaha bhI batalA diyA gayA ki aticAroM kA gaNatarI karavAmAM AvI nathI. A rIte aneka prakAranI kSati hovAthI samyakattavanA tathA vrata ane zIlAnA pAMsaTha aticAronA viSayamAM zrAvake pramAda karavuM joIe nahIM, baki apramAda ja nyAyasaMgata che. ApaNA 'eesiM vippajahaNAo vayasuddhI' tyAdi / sArtha-A pUrvokta aticArano tyAga karavAthI zratanI zakti thAya che. 554 'pANAivAyAihito savvao veramaNa' tyA: svArtha-prANAtipAda AdithI sarvathA virata thavuM pAMca mahAvrata che. papA tatvArthadIpikA-A rIte grahasthanA bAra vratanuM aticAra sahita kathana karavAmAM AvyuM ane e paNa batAvI devAmAM AvyuM ke atisArano zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 tattvArthasUtre " diti, sarvato yatra viratirbhavati tAni mahAtratAni kathyante' ityatra pazca mahAvratAni pradarzayante - 'pANAivAyAihiMto' ityAdi / prANAtipAtAdibhyaH sarvato viramaNaM mahAvratAni tAni paJca, pANAtipAtaH 1 Adizabdena - mRSAvAdA 2 dattAdAnA 3 sa 4 parigrahANAM 5 grahaNaM bhavati tebhyaH sarvato viramaNaM mahAvratAni - ucyante / tAni paJca tatra - prANAtipAtaH prANivadhaH, mRSAvAdI satyabhASaNam, adattAdAnaM - steyam, abrahmacaryaM maithunam parigraho mUrcchA, etebhyaH sarvataH sarvaprakAreNa trikaraNa - triyogairviramaNaM - viratinivRttiriti bhAvaH // 55 // tatvArthaniyukti:-- pUrva dvAdazavratAni sAticArANi pradarzitAni, dvAdaza tIca tadanantaraM paJca mahAvratIbhavitumaItIti tatprastAvAt - mokSahetubhUtAni tyAga karane se hI vrata kI zuddhi hotI hai / aba pahale jo kahA thA - 'savvao mahaM' arthAt hiMsA Adi kA pUrNa rUpeNa jo syAga kiyA jAtA hai use mahAvrata kahate haiM, so aba mahAvratoM kA kathana kiyA jAtA hai prANAtipAta Adi se pUrNa rUpa se nivRtta honA mahAvrata haiM / mahAvrata pAMca haiM - ( 1 ) prANAtipAta (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) abrahmacarya aura (5) parigraha se sarvathA virata honA / prANAtipAta kA artha prANI kI hiMsA, mRSAvAda kA artha maithuna aura parigraha kA artha mUrchA hai| inase sarvathA arthAt tIna karaNa aura tIna yoga se virata honA mahAvrata kahalAtA hai ||55|| tatvArthaniyukti - isa pUrva aticAroM sahita vAraha vratoM kA nirUpaNa kiyA gayA / vAravratoM kA dhAraka zrAvaka bhI bAda meM mahA tyAga karavAthI ja vratanI zuddhi thAya che. have pahelA je kahyuM hatuM- 'savvao mahaM' arthAt hiMsA mahine lu 35thI ne tyAga uravAmAM Ave che tene mahAvrata kahe che jethI have mahAvratAnuM kathana karavAmAM Ave che prANAtipAta AdithI pUrNa rUpathI nivRtta thaI javu' mahAvrata che. mahAvrata yAMtha che-(1) AdhutiyAta (2) bhRSAvAda (3) mahattAhIna (4) abrahmacaya ane (5) parigrahuthI sathA virata thavuM, prANAtipAtane atha prANInI rhiMsA mRSAvAdanA atha asatya bhASaNa, adattAdAnane atha cerI, abrahmacayanA atha maithuna ane parigrahanA atha mUrchA che. A khadhAMthI sa thA arthAta traNa karaNa ane traNa yAgathI virata thavuM mahAvrata kahevAya che.pA tattvAtha niyukita--AnI agAu aticAro sahita khAra tratAnu nirUpaNa karavAmAM AvyuM. khAravratAnA dhAraka zrAvaka paNa pAchaLathI mahAvratI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 55 paJcamahAvratanirUpaNam pazca mahAvratAnyAha-'pANAivAyAihito savvao veramaNa mahanvayA, te paMca' iti / mANAtipAta: 1 Adizabdena-mRSAvAdA 2 'dattAdAnA 3 'brahmacarya 4 parigrahAH 5 gRhyante, tebhyaH sarvata:-sarvA zena dravya-kSetra-kAla-bhAvena trikaraNe striyogaiH sarvathA virati-nivRttiH paJca mahAvratAnyucyante / tatra-mANAtipAta: kaSAyAdi pramAdapariNAma pariNatenA-''tmanA kI manovAkAyAdirUpayogavyApArAt karaNakAraNA'numodana rUpa kAyavyApAreNa dravya-bhAvabhedena dvividhena mANipANavyaparopaNarUpaH 1 mRSAvAdastAvat-asatyabhASaNam anRtavacanam-alIkAbhibhASaNam 2 adattAdAnazca-adattasya sva-svatvanivRti pUrvaka mavitIrNasyA. vratI ho sakatA hai, isa saMbaMdha se mokSa ke kAraNabhUna pAMca mahAvratoM kA kathana kiyA jAtA hai prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, abrahmacarya aura parigraha se sarvAza se-dravya, kSetra, kAla, bhAva se, tInoM karaNoM aura tInoM yogoM se sarvathA nivRtta honA mahAvrata haiN| kaSAya Adi pramAda rUpa pariNAma se yukta kartA AtmA ke dvArA, mana vacana aura kApa Adi yoga ke vyApAra se, dravya evaM bhAva donoM prakAra se karaNa (svayaM karanA), kAraNa (karavAnA) aura anumodana rUpa kApavyApAra se prANI ke prANoM kA vyaparopaNa karanA prANAtipAta hai| asatya bhASaNa karanA, amRta vacana bolanA, alIka bhASaNa karanA mRSAvAda kahalAtA hai| datta kA artha hai svAmI kA apane svatya ko haTA lenA / jo datta na ho vaha adatta kahalAtA hai| usa adatta ko thaI zake che A saMbaMdhathI mekSanA kAraNabhUta pAMca mahAvratanuM kathana karavAmAM Ave che prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, abrahmacarya ane parigrahathI sarvAze-dravya, kSetra, kALa, bhAvathI, traNe karaze ane traNe gethI sarvathA nivRtta tha bhADAbata che. kaSAya Adi pramAdarUpa pariNAmathI yukta kartA AtmA dvArA, mana vacana ane kAyA vagere dezanA vyApArathI dravya ane bhAva baMne prakAranA karaNa (jAte karavuM), kAraNa (karAvavuM) ane anumodana rUpa kAyApArathI prANInAM prANenI hiMsA karavI prANAtipAta che. asatya bhASaNa karavuM, amRta (ja) vacana bolavuM, alIka bhASaNa karavuM mRSAvAda kahevAya che. dattane artha thAya che mAlikanuM-pitAnuM Adhipatya jatuM karavuM. je datta na hoya te adatta kahevAya che. te adattane grahaNa karavuM adattAdAna kahevAya che. strIsaga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAcasUtre ''dAnamuvya te 3 annamavarya-khIsaMyogaH, maithuna mitiyAvata 4 parigrahastu-mUrchA, sacittA'cimizreSu zAstrAnumatirahiteSu dravyAdiSu mamatvarUpa: 5 etebhyaH pANA'tipAtAdibhyaH sarvataH-sarvAtmanA trikaraNa striyogaimanovAkkAyai viramaNaMnivRttiH pazca mahAvratAnyavaseyAni / prANivadhAdito nivRttita mucyate, tatra tthito hiMsAdilakSaNa kriyAkalApaM nA'nutiSThati, apitu-ahiMsAdilakSaNameva kriyAkalApamanutiSThatIti phalati / mANAtipAtAdibhyo nivRttasya zAstravihita kriyA'nuSThAnAt sadasatpravRttinivRttikriyAsAdhyaM karmakSapaNaM bhavati, karmakSapaNAcca -mokSA'vAptiriti bhaavH| atredaM bodhyam-mANAtipAtastAvat-prANaviyojanam, grahaNa karanA adattAdAna hai| strI saMyoga yA maithuna abrahmacarya kahalAtA hai / mUcchI arthAt zAstra kI anumati jinake lie nahIM hai aise sacitta, acitta aura mizra dravya Adi meM mamatvadhAraNa karanA parigraha hai| ina prANAtipAta Adi se pUrNa rUpeNa tIna karaNa aura tIna yoga se mana vacana kAya se nivRtta honA pAMca mahAvata haiM / hiMsA Adi se nivRtta honA vrata kahalAtA hai, vrata meM sthita puruSa hiMsA rUpa kriyAkalApa nahIM karatA hai / isase yaha phalita huA ki vaha ahiMsA rUpa kriyAkalApa hI karatA hai| bhAvArtha yaha hai ki jo prANAtipAta Adi se virata hotA hai vaha zAstrokta kriyAoM kA anuSThAna karatA hai, ataeva satpravRtti aura asadanivRtti rUpa kriyAoM dvArA hone vAlA karmakSaya karatA hai aura karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kara letA hai| yahAM yaha samajha lenA cAhie-prANAtipAta kA artha hai-prANavi. athavA ethana abrahmacarya kahevAya che. mUcha arthAt jenA mATe zAstranI anamati nathI evA sacitta, acitta ane mizra dravya AdimAM mamatva dhAraNa karavuM parigraha che. A prANAtipAta AdithI pUrNatayA, traNa karaNa ane traNa vegathImana vacana kAyAthI nivRtta thavuM pAMca mahAvrata che. hiMsA AdithI nivRtta thavuM vrata kahevAya che. vratamAM rahele purUSa hiMsArUpa kriyAkAnDa karate nathI. AnAthI evuM sAbita thayuM ke te ahiMsArUpa kriyAkalApa ja kare che. bhAvArtha e che ke je prANAtipAda AdithI virata thAya che te zAstrokta kriyAonuM anuSThAna kare che AthI satpavRtti ane asanivRtti rUpa kriyA dvArA thanAra karma kSaya kare che ane kamene kSaya karIne mokSa prApta karI le che. ahIM eka bAbata samajI levAnI jarUra che-prANAtipAtane artha che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. 55 paJcamahAvratanirUpaNam 399 mANAzcendriyAdayaH tatsambandhAtmANino jIvAH pRthivIkAyAdhe kendriyadvIndriyatrIndriya-caturindriya-pazcandriyAstAna-jIvAna vijJAya-zraddhayA pratipadya bhAvata. stasyA'karaNaM jJAnazraddhAnapUrvakaM cAritramucyate, tacca-sadasatpavRttinivRttikriyAlakSaNaM cAritraM manovAk kAyakRtakAritA'numodita bhedenA'nekavidha bodhyam / uktazca-sthAnAGge paJcamasthAne prathamodezake-'paMca mahavvayA paNNattA, taM jahAsavvAo pANAivAyAo, jAva savva bhI pariggahAo veramaNaM' iti,| paJca mahAvratAni prajJaptAni, tadyathA-prANAtipAtAdviramaNam, yAvat-sarvasmAt parigrahAda viramaNam-iti, Avazya ke dazavaikAlike'pyuktam // 55 // yojana / prANa indriya Adi dasa haiN| unhoM ke saMbaMdha se jIva prANI kahalAte haiM / pRthvIkAya Adi ekendriya, bondriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya, ye saba prANI haiN| ina jIvoM ko jAnakara evaM ina para zrAddhA karake bhAva se prANAtipAta na karanA jJAna-zraddhAna-pUrvaka cAritra kahalAtA hai / sat anuSThAna meM pravRtti aura asat anuSThAna se nivRtti usakA lakSaNa hai| mana, vacana, kAya, kRta, kArita aura anumodana Adi ke bheda se cAritra aneka prakAra kA hai| sthAnAMgasUtra ke paMcama sthAna ke prathama uddezaka meM kahA hai-'pAMca mahAvrata kahe gae hai, ve isa prakAra haiM-samasta prANAtipAta se virata honA, jAca arthAt samasta mRSAvAda se virata honA, samasta adattAdAna se virata honA, samasta mathuna se virata honA aura samasta parigraha se virata honaa|' Avazyaka aura dazavaikAlika sUtra meM bhI aisA hI kahA hai / / 15 / / prANavijana prANa Indriya Adi dasa che. temanA ja saMbaMdhathI jIva prANI kahevAya che. pRthvIkAya Adi ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya, A badhAM prANI che. A jIvane jANIne ane emanAmAM zraddhA karIne bhAvathI prANAtipAta na kara jJAna-zraddhAnapUrvaka cAritra kahevAya che. sata anuSThAnamAM pravRtti ane asat anuSThAnathI nivRtta tenuM lakSaNa che. mana, vacana, kAyA, kRta, kArita ane anumodana AdinA bhedathI cAritra aneka prakAranA che. sthAnAMgasUtranA paMcama sthAnanA prathama uddezakamAM kahyuM chepAMca mahAvrata kahevAmAM AvyA che te A mujaba che-samasta prANAtipAtathI virata thavuM, samasta mRSAvAdathI virata thavuM, samasta adattAdAnathI virata thavuM, samastamaithunathI virata thavuM ane samasta parigrahathI virata thavuM. Avazyaka temaja dazavaikAlika sUtramAM paNa A pramANe ja kahevAmAM AvyuM che. 55 zrI tatvArtha sUtra :2
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre mUlam-tattheja, IriyAiyA paNavIsaM bhaavnnaao||56|| chAyA-'tatsthairyArtham-IyA~dikAH paJcaviMzati vinAH // 56 // tattvArthadIpikA-pUrva dezato hiMsAdiviratilakSaNa paJcANuvratAdisvarUpa prarUpitam, sampati-teSAM vratAnAM sthiratA sampAdanArya tAvad IryAdikAH paJcaviMzatirbhAvanAH prarUpayitumAha-'tatthejjaTuM' ityAdi / tatsthairyArtham-teSAM pUrvoktAnAM vratAnAM sthUla prANAtipAtaviramaNAdilakSaNAnAM sthiratAkaraNArtha dRDhIkaraNArtham IryAdikAH-IryAdilakSaNAH paJcaviMzatirmAvanA bhavanti / tatra-IryAIraNaM yatanayA gamanam 1 Adipadena-manaH mAzastya 2 vacaH prAzastyai 3 SaNA 4 ''dAnanikSeparUpAH5 paJca prathamanahAvratasya bhAvanAH1 alocya sambhASaNam 1 krodha 'tatthejjaTuM IriyAiyA' ityAdi // 56 // sUtrArtha-vratoM kI sthiratA ke lie IryAdika paccIsa bhAvanAeM haiN|56| tasvArthadIpikA-pahale eka deza se hiMsAdi se virati rUpa pAMca aNuvrata Adi kA lakSaNa kahA gayA hai, aba una vratoM meM sthiratA lAne ke lie I Adi paccIsa bhAvanAoM kA prarUpaNa karate haiM-pUrvokta sthUla prANAtipAta viramaNa Adi vratoM kI sthiratA ke lie arthAt unheM dRDha karane ke lie IryA Adi paccIsa bhAvanAeM kahI gaI hai| ve isa prakAra hai| (1) IryA arthAt yatanApUrvaka gamana karanA (2) mana kI prazastatA (3) vacana kI prazastatA (4) eSaNA (5) bhAdAnanikSepa, yaha pAMca prathama vrata kI bhAvanAeM haiN| (1) soca-vicAra kara bhASaNa karanA (2) krodhasyAga (3) lobha'tatthejjaRs IriyAiyA paNavIsa bhAvaNAo' sUtrArtha-vratonI sthiratA mATe IryAdika pacIsa bhAvanAo che padA tattvArthadIpikA-agAu ekadezathI hiMsAdithI viratirUpa pAMca ANavata AdinA lakSaNa kahevAmAM AvyA che have te vratamAM sthiratA lAvavAnA AzayathI IryA vagere paccIsa bhAvanAonuM prarUpaNa karIe chIe pUrvokata sthUla prANAtipAta viramaNa vagere vatanI sthiratA mATe arthAt temane draDha karavA mATe IryA vagere paccIsa bhAvanAo kahevAmAM AvI che. te A pramANe che-(1) IryA arthAt yatanA pUrvaka gamana karavuM (2) mananI prazastatA (3) payananI prazastatA (4) ass| (5) mahAna ni5 mA pAMya prathama vratanI bhAvanA che. (1) sabha piyArIna mAlavu (2) odha tyAsa (3) solatyA (4) zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 2.56 paJcaviMzatirbhAznAyAH nirUpaNam 01 2 lobha 3 bhaya 4 hAsyeSu 5 anRtavivarjanazceti pazca dvitIya mahAvratasya bhAvanAH 2 aSTAdazavidha vizuddhavasateocanApUrvakaM sevanam 1 pratidinamavagrahaM yAcitvA tRNakASThAdigrahaNam 2 pIThaphalakAdyarthamapi vRkSAdInAM chedanam 3 sAdhAraNa piNDasyA'dhikato na sevanam4 sAdhuvaiyAvRttyakaraNaJce5ti prazca tRtIyamahAvratasya bhaavnaaH3| strIpazupaNDa karahitavasatisevanam 1 strIkathAvarjanam 2 syaGgopAGgA'navalokanam 3 pUrvakRtasurataraterasmaraNam 4 pratidinaM bhojanaparityAgazce 5 ti pazca caturthamahAmastha bhAvanAH 4 prazastA'prazastazabda 1 rUpa 2 rasa 3 gandha 4 tyAga (4) bhavatyAga aura (5) hAsyatpAga yaha dvitIyavrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| (1) aThAraha prakAra se vizuddha sati kA yAcanA pUrvaka sevana karanA (2) pratidina apagraha kI yAcanA karake tRNa kASTha Adi ko grahaNa karanA (3) pATa Adi ke lie bhI vRkSa Adi kA chedana na karanA (4) sAdhAraNa piNDa kA adhika sevana na karanA arthAt aneka sAdhuoM kA jo sammilita AhAra ho usameM se apane ucita bhAga se adhika na lenA aura (5) sAdhu bhoM kA vaiyAvRtya karanA, yaha tRtIyavrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| (1) strI, pazu aura paNDaka se rahita vasati kA sevana karanA (2) strIkathA na karanA (3) strI ke aMgopAMgoM kA avalokana nahIM karanA (4) pUrva bhukta bhogoM kA smaraNa na karanA aura (5) pratidina gariSTha bhojana kA parityAga karanA, yaha cauthe vrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| jayatyA bhane (5) hAsya yA1, 2 mInI pAMya mAnA che. (1) aDhAra prakArathI vizuddha vastInuM yAcanApUrvaka sevana karavuM (2) dararoja avagrahanI yAcanA karIne tRNa kASTha vagerene grahaNa karavA (3) pATa vagere mATe paNa vRkSa vagerenuM chedana na karavuM (4) sAdhAraNa piNDanuM adhika sevana na karavuM arthAtu aneka sAdhuo mATene je bhego karele AhAra hoya temAMthI potAnA bhAge hoya tenAthI vadhu na levuM ane (5) sAdhuonI vaiyAvacca (sevA) karavI A trIjA vratanI pAMca bhAvanAo che. (1) strI, pazu ane napuMsaka vagaranI vasatImAM vAsa karo (2) strIkathA na karavI (3) strInA aMgopAMgonuM avalokana na karavuM (4) pUrva bhegavelA bhogenuM smaraNa na karavuM ane (5) dararoja svAdiSTa bhojanane parityAga kare, A cethA vratanI pAMca bhAvanA che. ta0 51 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre sparzeSu 5 rAgadveSavarjanaM zandAdibhedAt paJca pazcamamahAnatasyeti militAH paJcaviMzatirbhAvanAH kartavyAH // 25 // 56 // 'tatvArthaniyukti:-pUrva sarvapANAtipAtaviramaNAdilakSaNAni paJcamahApratAni prarUpitAni, sampati-teSAM vratAnAM dADhAthai maikaikasya mahAvratasya paJca pazcabhAvanAH marUpayitumAha-'tasthejja8 IriyAiyA paNavIsaM bhAvaNAo' iti / tatsthairyAyam-iryAdikAH paJcaviMzatirbhAvanA bhAvanIyAH, teSAM pUrvoktasvarUpANAM sarvata, (1) prazastarUpa (2) rasa (3) gaMdha (4) sparza aura (5) zabda meM rAga aura aprazasta rUpAdi meM veSa dhAraNa na karanA, yaha pAMca paMcamavrata kI bhAvanAeM haiN| saba milakara paccIsa bhAvanAeM hotI haiM // 56 // ___tatvArthaniyukta-pahale sampUrNa prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvatoM kI prarUpaNA kI gaI, aba una vratoM kI dRDhatA ke lie-ekaeka mahAvrata kI pAMca-pAMca bhAvanAeM kahate haiN| ___una vratoM kI sthiratA ke lie IyaryA Adi paccIsa bhAvanAoM kA sevana karanA cAhie arthAt sampUrNa prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvratoM kA tathA sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvratoM ko dRDha karane ke lie paccIsa bhAvanAeM kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM(1) IryAsamiti (2) manogupti (3) vacana gupti (4) eSaNA (5) AdAnanikSepaNA (6) Alocya saMbhASaNa-soca-vicAra karake bolanA (7) krodha kA tyAga (8) lobha kA tyAga (9) bhaya kA tyAga (10) hAsya (1) prazasta 35 (2) 2sa (3) gadha (4) 55za ana () hamA rAga tathA aprazasta rUpAdimAM TheSa dhAraNa na kare e pAMca pAMcamAvatanI bhAvanAo che. badhI maLIne paccIsa bhAvanAo thAya che ke 56 che - tattvArthaniyukti-agAu sapUrNa prANAtipAta viramaNa Adi pAMca mahAvratanI prarUpaNa karavAmAM AvI have A vratanI draDhatAne mATe eka eka mahAvratanI pAMce pAMca bhAvanAo kahIe chIe te vratanI sthiratA mATe i Adi pacIsa prakAranI bhAvanAonuM sevana karavuM joIe athata sapUrNa prANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvrate ne daDha karavA mATe pacIsa bhAvanAo kahevAmAM AvI che je A pramANe cha- (1) sAmati (2) bhne|shuti (3) qyanati (4) meSa (5) mAhAna nikSepa (6) Aya sabhASa- sabhI piyArI mA (7) dhanA tyAsa (8) sanA tyAsa (6) mayanI tyAsa (10) syanI tyAsa (11) zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam 403 mANAtipAtaviramaNAdi lakSaNAnAM pazca mahAvratAnAM dezataH prANAtipAtAdiviratilakSaNA'NuvratAnAJca sthairyArtha dRDhatAsampAdanArtham IryAsamitiH 1 AdipadenamanoguptiH 2 vacogupti:3 eSaNA 4 AdAnanikSepaNA Alocya sambhASaNam6 krodha pratyAkhyAnam 7lomapatyAkhyAnam 8 bhayapratyAkhyAnam 9 hAsya pratyAkhyAnam 10 aSTAdazavidhavizuddhavasate-canApUrvakaM sevanam 11 pratidinamavagrahaM yAcitvA tRNakASThAdigrahaNam 12 pITha phalakAdyarthamapi vRkSAdInA macchedanam 13 sAdhAraNapiNDasyA'dhikato na sevanam 14 sAdhu vaiyAvRttyakaraNazca 15 strIpazunapuMsaka saMsaktazayanA''sanavarjanam 16 rAgayuktastrIkathA varjanam 17 strINAM manoharendriyavarjanam 18 pUrvaratAnusmaraNavarjanam 19 pratidinaM bhojanaparityAgazca 20 manojJA'manojJasparza 21 rasa 22 gandha 23 varNa 24 zabdAnAM 25 rAgadveSavarjanace -tyevaM paJcaviMzatirbhAvanAH / tatra-prathamAH paJca bhAvanA: IryAsamiteH (mANAtikA tyAga (11) aThAraha prakAra se vizuddha vasati kA yAcanApUrvaka sevana (12) pratidina avagraha kI yAcanA karake tRNa kASTha Adi ko grahaNa karanA (13) pITha phalaka Adi ke lie bhI vRkSa Adi ko na kATanA (14) sAdhAraNa piNDa kA apane samucita bhAga se adhika sevana na karanA (15) sAdhuoM kA vaiyAvRtya karanA (16) strI, pazu aura napu. saka ke saMsargavAle zayyA evaM Amana ke sevana se bacanA (17) rAga. yukta strI kathA kA tyAga (18) striyoM kI manohara indriyoM ko na dekhanA (19) pahale bhoge bhogoM kA smaraNa na karanA (20) pratidina sarasa bhojana kA tyAga karanA-kabhI-kabhI upavAsa Adi karanA (21-25) manojJa aura amanojJa sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zanda para rAga-dveSa na karanA, ye paccIsa bhAvanAeM haiN| aDhAra pakArathI vizuddha vasatInuM yAcanApUrvaka sevana karavuM (12) dararoja avagrahanI yAcanA karIne tRNa kASTha vagerenuM grahaNa karavuM (13) pITha-pATa vagere mATe paNa vRkSa vagere na kApavA (14) sAdhAraNa piNDanuM pitAnA bhAgathI baMdhAre sevana na. 2 (15) sAdhusonI yAvayA (zuzrUSA) 42vI (16)zrI patha ane napuMsakanA saMsargavALI pathArI ane AsananA sevanathI dUra rahevuM (17) rogayukta strIkathAne tyAga (18) strIonI manahara Indriyone na jevI (1) pUrve bhagavelA bheganuM maraNa na karavuM (20) dararoja svAdu bhejanane tyAga karA-kayAreka kayAreka upavAsa vagere karavA (21-25) manojJa ane amanejha sparza rasa, gaMdha, rUpa tathA zabda para rAga-dveSa na kara. A pacIsa bhAvanAo che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vo4 tattvArthasUtre pAtavirate.) dvitIyAH paJca bhAvanA:-asatyavirateH, tRtIyAH paJcabhAvanAH steyavirate, caturthyaH paJca bhAvanA:-brahmacaryasya, paJcamyaH paJca bhAvanAH parigrahavirate ravagantavyAH tatra tAvat-IraNaM gamanam-IryA, tasyAM samiti:-saGgatiH zrutarUpeNA''tmanaH pariNatiH, tadupayogena purastAna yugamAtrayA dRSTayA sthAvarajaGgamAnibhUtAni parityajana apramattaH san gacchet-ityAdirUpo vidhiH IryAsamiti rucyate1 manoguptizca-manaso rakSaNam, ArauidradhyAnA'pacAraH-dharmadhyAne upayogazvara vaco. guptizca-eSaNAsamitirUpA 3 eSaNA ca-trividhA, gaveSaNa 1 grahaNa 2 grAsa 3 medAt / tasyAmeSaNAyAmasamitasya SaNNAmapi kAyAnA mupadhAnApattiH syAdatasta. tsaMrakSaNArtha sakalendriyopayogalakSaNA-eSaNAsamitiH kartavyA 4 AdAnanikSepaNA inameM se prAraMbha kI pAMca bhAvanAeM prANAtipAta viramaNavrata kI, dUsarI pAMca asatyavirati kI, tIsarI pAMca steyavirati kI, cauthI pAMca brahmacaryavrata kI aura pAMcavIM bhAvanAeM parigrahavirati kI haiN| ina bhAvanAoM kA artha isa prakAra hai-gamana karane meM yatanA rakhanA IyAsamiti hai arthAt cAra hAtha Age kI bhUmi dekhakara sthAvara aura isa jIvoM kI rakSA karate hue, apramatta bhAva se gamana karanA prathama bhAvanA hai / manogupti kA artha hai AtadhyAna aura raudradhyAna se Saca kara dharmadhyAna meM lIna honA / vacana ko gopana karanA arthAt mauna dhAraNa karanA vacanagupti hai| eSaNA ke tIna bheda haiM-gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura grAsaSaNA / jo eSaNA samiti se rahita hotA hai, vaha chahoM kAyoM kA virAdhaka hotA hai, ataeva jIvoM kI rakSA ke lie AmAMthI prAraMbhanI pAMca bhAvanAo prANAtipAta viramaNa vratanI bIjI pAMca asatyaviratinI trIjI paMca teyaviratinI, cArathI pAMca brahmacarya vratanI ane pAMcamI pAMca bhAvanAo parigraha viratinI che. A bhAvanAone artha A pramANe che. cAlavAmAM jatanA rAkhavI Isamiti che. arthAt cAra hAtha AgaLanI jamInanuM bArIkAIthI nirIkSaNa karIne sthAvara temaja trasa jIvenI rakSA karatA thakA apramatta bhAvathI gamana karavuM e prathama bhAvanA che. mane guptine artha che. AidhyAna tathA raudra dhyAnathI aLagA rahIne dharmadhyAnamAM lIna thavuM, vacanane pavuM arthAt maunavrata dhAraNa karavuM vacanagupti che. eSaNanA traNa bheda che-gaSaNa, grahaSaNa ane grAmaiSaNA jeo eSaNA samitithIrahita hoya che te chae kAyono viASaka hoya che AthI jenI rakSA mATe eSaNAsamitinuM pAlana karavuM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikAnaniyukti TIkA a. sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyA: nirUpaNam 405 samitistu-audhika-aupagrahikabhedena dvividhasyopadhergrahaNa-sthApanalakSaNayorAdAna nikSepaNa yorAgamanAnusAreNa pratyavekSaNa-pramAjenarUpA samiti rucyate 5 Alokita, pAnabhojanannu-pratigRhe pAtramadhyapatitapiNDasya cakSurAdhupayogena tatsamutthA''gantukasattvasaMrakSaNArtha pratyavekSaNaM kartavyam upAzrayamAgatya ca punarapi prakAzayuktepradeze sthitvA pAnabhojanaM supatyavekSitaM kRtvA prakAzapradezA'vasthitena valganaM kartavya miti bodhyam ityevaM rItyA-etAH paJcabhAvanAH punaH punarbhAvayan vAsayana bAhulyena sampAdayan samastAm mANAtipAtalakSaNAmahisAM pAtuM samarthoM bhavatIti bhAvaH / athA'nataviratilakSaNa satyavacanasya dADharyArtha pUrvokta pazca bhAvanAsu prathama tAvat-anuvIcimASaNamucyate, anuvIcizabdo dezIyA-AlocanArthakaH / tathA ca eSaNAsamiti kA pAlana karanA caahie| audhika aura aupagrahika ke bheda se donoM prakAra kI upadhi ke dharane-uThAne meM, Agama ke anusAra pramArjana evaM pratilekhana kA dhyAna rakhanA AdAnanikSepaNA samiti hai| pAtra meM paDe hue yA rakkhe hue AhAra ko cakSu Adi kA upayoga lagA kara, usameM utpanna hue athavA bAhara se Ae jIvoM kI rakSA ke lie dekhanA cAhie / upAzraya meM Akara punaH prakAzayukta pradeza meM sthita hokara AhAra-pAnI ko bhalI-bhAMti dekhakara prakAzapUrNa sthAna meM ho use khAnA caahie| yaha AlokitapAnabhojana bhAvanA hai| ina pAMca bhAvanAoM se sampanna zramaNa pUrNarUpeNa prANAtipAtaviramaNa vrata kA pAlana karane meM samartha hotA hai| ___mRSAvAdaviramaNavrata kI dRDhatA ke lie ina pAMca bhAvanAoM kA sevana karanA cAhie - anuvocibhASaNa' yahAM 'anubIci zabda dezIya joIe, audhika ane aupagrAhikanA bhedathI baMne prakAranI upadhine upADavA tathA mUkavAmAM Agama anusAra pramArjana tathA paDilehaNanuM dhyAna rAkhavuM AdAnanikSepaNa samiti che. pAtramAM paDelA athavA rAkhelA AhArane cakSu vagereno upayoga lagAvIne, temAM utpanna thayelA athavA bahArathI AvelA chanI rakSA mATe avalokana karavuM joIe. upAzrayamAM AvIne pharI ekavAra prakAzavALI jagyAe besIne AhAra-pANIne sArI peThe joI tapAsIne ajavALuM hoya evI jagyAe ja tene upabhega kara joIe. A che AlektipAna bhajana bhAvanA A pAMca bhAvanAothI saMpanna sAdhu saMpUrNatayA prANAtipAta vira maNuvratanuM pAlana karavAmAM samartha thAya che. mRSAvAda viramaNavratanI dRDhatA kAje A pAMca bhAvanAonuM sevana karavuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre -samIkSyA''locya vacanapravartanam anuvIcibhASaNaM bodhyam, anAlocitavaktA kadAci mRSA mapi brUyAt tatazcA''tmanolAghava-vaira-pIDAH khalu-aihikAniphalAni syuH, paramANopadhAtazcA'vazyaMbhAvI, ataH-samIkSyodAharaNenA''tmAnaM bhAvayan na mRSAbhASaNa janitapApena sampRkto bhavati 1 krodhasya kaSAyavizeSasya mohakarmodayaniSpannamadveSapAyasyA'prItilakSaNasya pratyAkhyAna-nivRttiranuttirvA, tena krodhapatyAkhyAnena satatamAtmAnaM bhAvayeta, tathA bhAvayan-vAsayaMzca satyAdibhyo na vyabhicaratItira evaM-lobhapratyAkhyAnaM tAvat tRSNAlakSaNasya lobhasya pratyAkhyAnaM-parityAgaH, tenA'pyAtmAnaM bhAvayan na vitathabhASIbhavati 3 evaM-bhayazIhai aura usakA artha hai 'vicAra karanA / azaya yaha huA ki socasamajha kara bolanA 'anuvIcibhASaNa' kahalAtA hai| vinA vicAre bolane vAlA kadAcida mithyA bhASaNa bhI karatA hai| isase AtmA kI laghunA, vaira aura pIDA Adi isa loka saMbaMdhI phaloM kI prApti hotI hai aura dUsare ke prANoM kA ghAta hotA hai| ataeva jo soca-vicAra kara bhASaNa karatA hai vaha kabhI mithyA bhASaNa ke pApase lipta nahIM hotaa| mohanIya karma ke udaya se utpanna hone vAle dveSa rUpa evaM aprIti lakSaNavAle krodha kA tyAga karanA caahie| krodha pratyAkhyAna se AtmA kI nirantara bhAvanA karanI caahie| jo aisI bhAvanA karatA hai vaha asatya Adi se baca jAtA hai| tRSNA rUpa lobha kA bhI parityAga karanA cAhie / jo lobha pratyAkhyAna se AtmA ko bhAvita karatA hai vaha miyAbhASI nahIM hotA / isI prakAra jo bhaya yA bhIrutA kA joIe-"anuvAcibhASaNa" ahIM "anuvAci zabda dezIya che ane tene artha thAya che vicAra kara tAtparya e thayuM ke samajhI vIcArIne belavuM "anuvicibhASa" kahevAya che. vagara vicAryuM belanAra kavacita mithyAbhASaNa paNa karatA hoya che. AthI AtmAnI laghutA vera ane pIDA vagere Aleka saMbaMdhI kaLanI prApti thAya che ane bIjAnA prANenI hiMsA thAya che. AthI je samajhI -vicArIne bole che te kayAreya paNa mithyAbhASaNanA pApathI kharaDAtuM nathI. mohanIyakarmanA udayathI utpanna thanArA deSarUpa temaja aprIti lakSaNa vALA krodhane tyAga karavo joIe. krodha pratyAkhyAnathI AtmAnI nirantara bhAvanA karavI joIe je AvI bhAvanA bhAve che te asatya AdithI bacI jAya che. tRSNArUpI lebhane paNa parityAga karavo joIe. je lebha pratyAkhyAnathI AtmAne bhAvita kare che te mithyAbhASI hete nathI AvI ja zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA - niyukti TIkA a.7 su. 56 paJcaviMzatirbhAvanAthAH nirUpaNam 407 lasya bhIrutvasya pratyAkhyAnenA'pi - AtmAnaM bhAvayan nA'nRtaM kadAcid vadati bhayazIlo janaH kadAcit vitathamapi bhASate cauro'thapizAco vA mayA rAtrau dRSTa iti, tasmAd-nirbhaya vAsanAdhyAna mAtmani bhAvayet 4 evaM mohodbhavaparihAsalakSaNahAsya pariNataH AtmaparihAsaM kurvan pareNa saha vitathamapi bhASeta, tasmAda - tasya pratyAkhyAnenA''tmAnaM bhAvayan satyavratapAlanakSamo bhavati 10 evaM - khalu - anuvIci avagrahayAcanaM tAvat - AlocyA'vagrahayAcanarUpaM bodhyam 11 avagrahazva - devendrarAjagRhapati zayyAtarasAdharmikabhedena paJcavidhaH, tatra - yo yatra svAmI sa eva yAcanIyaH, asvAmiyAcane doSAdhikyaM syAt / tasmAt - 'AlocyA'vagraho yAcya' ityeva pratyAkhyana karatA hai, vaha kabhI asatya bhASaNa nahIM karatA Darapoka hotA hai vaha mithyA bhASaNa bhI karatA hai, jaise-a - Aja rAtri meM mujhe cora athavA pizAca dikhAI diyA thA ityAdi / ataH apane Apako nirbhaya bananA caahie| mohanIya karma ke udaya se utpanna evaM parihAsa lakSaNa vAlA hAsya jo karatA hai vaha apanI haMsI karatA huA dUsare ke prati mithyA bhASaNa bhI karatA hai| ataeva hAsya ke pratyAkhyAna se AtmA ko bhAvita karane vAlA satya vrata kA pAlana karane meM samartha hotA hai / asteyavrata kI pAMca bhAvanAeM - soca-vicAra kara avagraha kI yAcanA karanA cAhie / avagraha pAMca prakAra kA hai - (1) indra (2) rAjA (3) gRhapati (4) zayyAtara aura (5) sAdharmika kA avgrh| jahAM jo svAmI ho vahAM usI se yAcanA karanA caahie| jo svAmI nahIM hai rIte bhaya athavA kAyaratAnu pratyAkhyAna kare che te kadI paNu asatya khelatA nathI. je DarapeAka haiAya che te mithyAbhASaNa paNa karatA hAya che jema ke Aje rAte mane cAra athavA pizAca dekhAyA hatA. vagere AthI dareke peAtAnI jAtane nirbhaya manAvavI joie meAhanIya kramanA uddayathI utpanna tathA lakSaNuvALuM hAsya je kare che te peAtAnI mazkarI karatA thakA khIjAnI pratimithyAbhASaNa paNa kare che. AthI hAsyanA pratyAkhyAnadhI AtmAne prabhAvita karanAra satyavratanuM pAlana karavA samartha bane che. asteyavratanI pAMca bhAvanAe--samajI vicArIne ravI leho savagraha pAMya prahAranA - (1) 4ndra (2) (4) zayyAtara ane (5) sAmi`kanA avagraha jyAM je tenI pAse ja yAcanA karavI joie, je mAlika nathI zrI tatvArtha sUtra : 2 avagrahanI yAcanA rAma (3) gRhapati mAlika haiAya tyAM tenI pAse yAcanA
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre mAtmani bhAvayet itthazca bhAvayan nA'dattAdAne pravartata iti / abhIkSNA'vagraha yAcanaM tAvat-svAminA sakRddatte'pi parigrahe muha maharavagrahayAcanarUpaM bodhyam / pUrvalabdhaparigraha:-lAnAdyavasthAsu mutra-purIpotsarga pAtra hastapAdaprakSAlanasthA. nAni svAmicittapIDAparihArArtha yAcanIyAni / eva-metAvatparimitaM sarvataH kSetra managrahItavyam ityetadevA'vadhAraNarUpam etAvadityAgrahA'dhAraNaM bodhyam12 evam-pIThaphalakAdharthamapi vRkSAdInAmacchedanaM jJeyam-13 evaM-sAdhAraNapiNDasyApi sevanaM nA'dhikataH, apitu-gurumi ranujJApitameva pAna-bhojanaM grahIta. vyam guruNA manujJayA svIkRtaM pAnabhojanaM sUtrokta vidhikA bhuJjIta / audhiko usase yAcanA se doSoM kI adhikatA hotI hai| ataeva 'soca-vicAra kara avagraha kI yAcanA karanI cAhie' aisI bhAvanA kre| jo aisI bhAvanA karatA hai vaha adattAdAna meM pravRtti nahIM krtaa| eka bAra svAmI dvArA parigraha pradAna karane para bhI bAra-bAra avagraha kI yAcanA 'abhIkSNa-avagraha yAcanA' kahalAtA hai| rugNatA Adi avasthAoM meM mala-mUtra ke tyAga kA pAtra tathA hAtha-paira dhone ke sthAna kI yAcanA punaH isalie karanI cAhie ki jisa se svAmI ke citta ko pIDA na phuNce| isI prakAra 'itanA hI kSetra mujhe grahaNa karanA hai, aisA avadhAraNa kara lenA cAhie / aura pIDhA tathA pATA Adi ke lie bhI vRkSa Adi kA chedana nahIM karanA cAhie / sAdhAraNa piNDa kA adhika sevana nahIM karanA cAhie, balki gurune jina ko sevana kI anumati dI ho usa ko bhojana-pAnI hI grahaNa karanA caahie| guru kI AjJA se svIkRta bhojana-pAnI bhI sUtrokta vidhi se khAnA karavAthI doSanI adhikatA thAya che. AthI samajI-vicArIne avagrahanI yAcanA karavI joIe evI bhAvanA bhAve je A jAtanI bhAvanA seve che te adattAdAnamAM pravRtta thatA nathI ekavAra mAlika dvArA parigrahanuM pradAna thavA chatAM vAraMvAra avagrahanI yAcanA karavI "abhIkSaNa-avagraha yAcanA kahevAya che. regI vagere avasthAmAM maLa-mUtranA tyAga karavAnA pAtra tathA hAtha-paga devAnA sthAnanI yAcanA pharIvAra e mATe karavI jarUrI che ke jethI mAlikanA manane vyathA na pace evI ja rIte ATaluM ja kSetra mAre grahaNa karavuM che e abhigraha dhAraNa karI levuM joIe temaja pITha pATa vagere mATe paNa vRkSa vagerenuM chedana karavuM na joIe paraMtu gurUe jeTalA AhArapANInI anumati ApI hoya teTaluM bhejanapAchuM ja grahaNa karavuM jaIe gurUjInI AjJAthI svIkArelA jana pANI paNa sUtrokta vidhei zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. 56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam .. pagrahikameda mupadhirUpaM vastrAdikamapi sarva gurubhiranujJAtaM vandanapUrvakaM guruvarana. vidhinA parimoktavyam evaMrItyA''tmani bhAvayan-vAsayaMcA'steyanataM nAtikAmati ! 14 evaM-sAdhuvaiyArapakaraNamapi boddhayam 15 evaM-brahmavaryasya-maithuna viratilakSaNasya pUrvoktAsu bhAvanAsu strIpazu puMpakasaMsaktazayanA''sanavarjana tAvat-deva-manuSya strItiryagjAti baDavA gomahiSya-jA'vikAdibhiH saha saMsaktA''sana zayanAdiparityAgarUpaM bodhyam tAbhiH saha patizraya-saMstArakA. ''sanAdi bahvavAyatvAdarjanIya mityevaM vAsayannAtmAnaM bhAvayediti 16 9vaMstrIpazu napuMsakAnAmasadbhAve'pi rAgasaMyukta svIkathArajanaM kartavyam mohodbhava kapAyarUpa rAgAkAra pariNatiyuktA rAgajananI khalu strIkathA dezajAtikulanepathya caahie| isI prakAra aughi aura aupagrahika upadhi vastra Adi bhI guru kI AjJApUrveka, vandanapUrveka, guru ke vacanoM kI vidhi ke anusAra hI kAma meM lAnA cAhie jo aisI bhAvanA karatA hai vaha asteyatana kA ullaMghana nahIM krtaa| isI prakAra sAdhu ko vaidhAvRtya karanA bhI samajha lenA caahie| ye pAMca adattAdAna vrata kI bhAvanAeM haiN| ___brahmacaryavrata kI bhAvanAeM--brahmacaryavrata kI pUrvokta bhAvanAoM meM se strIpazu napuMsaka saMsakta zayanAsanavarjana kA artha hai-devAMganA, mAnavastrI, tiryakatrI jaise ghoDI, gAya, bham, bakarI, meDa Adi ke saMsargavAle zayana evaM Asana kA tyAga karanA cAhie, kyoMki usa se aneka prakAra kI hAniyAM hotI haiM, strI pazu aura napuMsaka kA saMsarga na hone para bhI rAgayukta strI se bacanA caahie| strIkathA mohajanita kaSAyarUpa pariNati se yukta hotI hai aura rAgabhAva ko mujaba ja khAvA joIe evI ja rIte audhika temaja aupacAhika upadhi vA vagere paNa gurUnI AjJa pUrvaka vaMdanapUrvaka gurUnA vacanonI vidhi anusAra ja kAmamAM levA joIe je A jAtanI bhAvanA bhAve che te asteyavratanuM ullaMghana kadI paNa karato nathIAvI ja rIte sAdhunI zuzraSA mATe paNa samajI levuM A pAMca adatta dAna vratanI bhAvanAo che. - brahmacaryavratanI bhAvanAo-brahmacaryavratanI pUkta bhAvanAomAMthI strIpazunapuMsakasaMsakata zayanAsanavarjanane artha che-devAMganA mAnavastrI jevA ke ghaDI. gAya, bheMsa, bakarI beTI vagerenA saMsargavALI pathArI tathA Asanano tyAga karavo joIe kAraNa ke tenAthI aneka prakAranI nukazAnIo thAya che, strI, pazu, tathA napuMsakane saMsarga na hovA chatAM paNa rAgayukata strIkathAthI bacavuM joIe. kathA me janita kaSAya rUpa pariNatithI yukta hoya che tathA te rAgabhAvane ta052 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ " - tattvArtha sUtre bacanAsslApagativilAsavibhrama bhramaGgakaTAkSa hAsyalIlA maNayakalaha zRGgArarasapari pUrNAM satI vArayA - iva ( vaNToriyA jaise ) vittodadhiM nUnameva vikSobhayAMta tasmAtrAmAnubandhi strIkathA varjanaM zreyaH iti bhAyayet 17 evaM strINAM manoharendriyAsslokanavarjanaM kartavyam, tAsAM kamanIya kucakalazAdyavalokanAdi viratiH khalu zreyasI vartate ityevaM bhAvayet 18 evaM pUrvaratAnusmaraNavarjanaM kartavyam sAdhvasthAyAM gRhasthadazo 'nubhUtarata krIDa dhanusmaraNAt kAmAgnisandhukSaNaM (sandIpanam ) bhavati, tasmAt tadvarjanaM zreyaH iti svAtmani bhAvayet 19 evaM - praNItarasabhojana varjanaM kartavyam, praNItasya vRSyasya - snigdha madhurAdi rasasya dugdha-dadhi-haiyaGgautpanna karatI hai, vaha deza, jAti, kula, veSabhUSA, vacanAlApa, gati, vilAsa, vibhrama, bhrUbhaMga, kaTAkSa, hAsyalIlA, praNayakalaha, Adi rUpa zrRMgArarasa se paripUrNa hotI huI citta ko usI prakAra kSubdha kara detI hai jaise tUphAna samudra ko / isa kAraNa rAgAnuvandhinI strIkathA kA tyAga karanA zrayaskara haiM / isI prakAra striyoM ke manohara aMgo ke avalokana kA bhI tyAga karanA cAhie aura aisI bhAvanA karanI cAhie ki- 'striyoM ke sundara kuca - kalaza Adi ke avalokana se virata honA hI zreyaskara hai / aura sAdhu hone se pahale gRhasthAvasthA meM kI huI kAma-krIDA ke smaraNa kA bhI tyAga karanA caahie| pUrva kAlIna kAma-krIDA ke smaraNa se kAmAgni prajvalita ho uThatI hai, ataeva usakA tyAga karanA zreyaskara haiM / pauSTika bhojana kA bhI tyAga kara denA cAhie / puSTikara snigdha aura madhura dUdha, dahI, ghI, 410 - utpanna are che te heza, lati huNa, vezabhUSA, vanyanAsAya, gati, vilAsa, vibhrama brahmaga kaTAkSa hAsya praNaya kalaha vagere rUpa zRMgArarasathI paripUrNa thatI thatI cittane teja prakArathI kSubdha karI de che jema ke vAvAjhoDAthI samudranI thatI DAmADALa sthitI. AthI rAga vadhAranArI strIkathAnA tyAga karavA e ja zreyaskara che evI ja rIte strIonA cArU a MgeApAMgAnu avale na paNa tyajI devu... joie ane evI bhAvanA bhAvavI joIe ke strIonA suMdara stana-yugma vagerenA avaleAkanathI virata dhavAmAM ja bhalu rahelu che ane sAdhu thatAM pahelA gRhasthAvasthamAM karelI ratikrIDAnA smaraNune paNa tyAga karavA jarUrI che. pUrvakAlIna kAmakrIDAnA smaraNathI kAmAgni prajvalita thaI jAya che mATe teneA tyAga karavA zreyaskara che. pauSTika bhAjananA paNa tyAga karI devA joIe. pauSTika snigdha ane mIThAM dUdha dahI'gALa thI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam 411 bInaghRtaguDatailAdi bhakSaNena medo majjA zukrAghupacayAdapi mohodbhavo bhavati, tasmAt-nirantarAbhyAsena praNItarasabhojanaM varjanIyamiti brahmacaryarakSArtha mAtmani bhAvayet 20 evaM-bAhyAbhyantaraparigrahazUnyasya zramagasya pazcAnAM rUpa 1 rasa 2 gandha 3 sparza 4 zabdAnAM 5 manojJAnA mindriyArthAnAM prAptI gAyeM varjanam , amanojJAnAM ca teSAM prAptau dveSa varjanaM kartavya mityAtmani bhAvayet 25 uktazcasamavAyAGge 25 samavAye-'paMcajAmassa paNavIsaM bhAvaNAo paNNattAo, taM jahA-IriyAsamiI 1, maNaguttI 2, vacogutti 3, Aloya-bhAyaNabhoyaNaM 4, AdAna bhaMDamattanikkhevaNAsamiI 5, aNuvIibhAsaNayA 6, kohavivege 7, lobhavivege 8, bhayavivege 9, hAsavivege 10, uggaha aNuNNavayaNA 11, uggahasIma jANaNayA, samameva uggaha-aNugihaNayA, sAhammi uggahaM aNuNNaviyaparibhujaNayA, sAhAraNabhattapArNa aNuNNAviyapaDibhujagayA, itthI pasupaMDagasaMsattaga sayaNAsaNavajjaNayA, itthI kahavajjaNayA, isthINaM iMdiyANamAloyaNaSajjaNayA, puThava. ratta puvvakIliyANa aNaNusaraNayA, paNIyAhAravajaNayA, soiMdiyarAgovaraI, caskhidiyarAgovaraI, ghANidiyarAgovaraI, jibhidiyarAgo. varaI, phAsidiyarAgovaraI' iti / guDa, tela Adi ke AhAra se meda majjA zuka Adi dhAtuoM kA upacaya hotA hai aura isa se bhI moha kI utpatti hotI hai, ataeva nirantara abhyAsa rUpa se pauSTika bhojana kA tyAga karanA caahie| brahmacarya kI rakSA ke kie aisI bhAvanA karanI caahie| isI prakAra bAhya aura Abhyantara parigraha se zUnya zramaNa ko rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura zabda, ina pAMcoM indriyoM ke manojJa viSayoM meM rAga aura amanojJa rUpAdi meM dveSa nahIM karanA caahie| geLa tela vagerenA AhArathI meda majA zukra vagere dhAtu ene upacaya thAya che ane Ama thavAthI paNa meDanI utpatti thAya che AthI niraMtara abhyAsa rUpathI svAdu bhajanano tyAga karavo joIe brahmacaryanI rakSA mATe AvA prakAranI bhAvanA bhAvavI jarUrI che. evI ja rIte bAhya Abhyantara parigrahathI zUnya sAdhue rUpa sa gaMdha sparza ane zabda e pAMca indriyanA manojJa viSayamAM rAga ane amane jJa viSayamAM TheSa na rAkhavA joIe. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre paJca yamasya paJcaviMzati bhavanAH majJaptAH, tadyathA - IryAsamitiH 1 manoguptiH 2 bacoguptiH 3 AlokitapAnabhojanam 4 AdAnamaNDA'matra nikSepaNA samiti: 5 anutracibhASaNam 6 krodhavivekaH 7 lobhavivekaH 8 bhayavivekaH 9 hAsyavivekaH 10 avagrahAnujJApanatA 11 avagrahasImAnujJApanatA 12 svayamevAvagrahA'nugrahaNatA 13 sAdharmikAvagrahamanujJAya paribhogatA 14 sAdhAraNa bhaktapAnamanujJApya paribhuJjanena 15 strI pazupaNDaka saMsaktaka zayanA''sanavarjanatA 16 strIkathAvarjanatA 17 khINA mindriyAlokavarjanatA 18 pUrvaratapUrvakrIDitAnAmanusmaraNatA 19 praNItAhAra varjanatA - zrotrendriya rAgoparatiH cakSurindriyarAgo paratiH - ghrANendriyarAgoparatiH- jivendriya rAgoparatiH sparzendriya rAgoparatiH iti // 56 // 412 samavAyAMga sUtra ke pacIsaveM samavAya meM kahA hai-pAMca vrato kI paccIsa bhAvanAeM kahI gaI hai, ve isa prakAra hai- (1) IryAsamiti (2) manogupti (3) bacanagupti (4) AlokitapAnabhojana (5) AdAnabhANDamitra nikSepaNAsamiti (6) anuvIcibhASaNatA (7) krodhavivega (8) lobhaviveka (9) bhayaviveka (10) hAsyaviveka (11) avagraha - anujJApanatA (12) avagrahasI mAnujJApanatA (13) svayameva avagraha - anugrahaNa (14) sAdharnika avagrahaanujJAya paribhogatA (15) sAdhAraNabhaktapAna ko anumati lekara kAma meM lAnA (16) strIpazupaMDaka ke saMsargavAle zayanAsana kA tyAga karanA (17) strI kathA kA tyAga (18) striyoM ko indriyoM ke avalokana kA tyAga (19) pUrvabhuktaratikrIDA kA smaraNa na karanA (20) pauSTika AhAra kA tyAga (21) zrotrendriya ke viSaya para rAga na karanA (22) cakSu ke viSaya para rAga na samavAyAMgasUtranA paccIsamAM samavAyamAM kahevAmA AvyuM che-pAMca vratAnI paccIsa bhAvanAe kahevAmAM AvI che je A pramANe che-(1) dharyAsamiti (2) manogupsi (3) vayanagupti (4) mAseostipAnalobhana (4) dAnabhADAmatra nikSepaGgA samiti (6) anuvIcibhASaNatA (7) kroviveka (8) bAlavive4 (8) layavei (10) hAsyavive (11) avazraDa-anuzraddhazrutA (14) sAdharmika avagraha anujJAya paribhAgatA (15) sAdhAraNa bhattapAnane AjJA laine upayega karave (16) zrI pazu napuMsakanA sa saga vALA zayanAsananA tyAga karaveA (17) strIkathAnA tyAga (18) strIonI indriyAnA ava leAkananeA tyAga (19) pUrva bhAgavela ratikrIDAnu smaraNa na karavuM (20) pauSTika AhAranA tyAga (21) zrotrendriyanA viSayamAM rAga na karavA (22) zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.79.57 sAmAnyata: sarvavatabhAvanAnirUpaNam 413 mUlam-hiMsAdisu ubhayaloge ghoraduhaM cauggai bhamaNaM c|57| chAyA-'hiMsAdiSUbhayakoke ghoraduHkha-caturgatibhra praNaJca' / / 57 // tattvArthadIpikA--pUrvamatra mANAtipAtAdiviramaNalakSaNeSu paJcasu mahAvateSu prativrata madhikRtya pazca paJca bhAvanAH prarUpitAH samprati-sAmAnyataH sarvavrata. sAdhAraNI bhAvanAH pratipAdayitu mAha-'hiMsAdisu' ityAdi / hiMsAdiSu mANAtipAtA'nRta-steyA'brahmacarya-parigraheSu paJca vakSyamANAsra veSu ubhayaloke, ihaloke-paraloke ca narakAdijanmani ghoraduHkhaM, tadvipAkAnnarakAdiSu tIvra yAta nA'nubhavanaM tad bhAvayet / jJAnapUrvakakriyAnuSThAnena hiMsAdiSu aihika-pAralau. karanA (23) ghANendriya ke viSaya para rAga na karanA (24) jihavA indriya ke viSaya para rAga na karanA aura (25) sparzendriya ke viSaya para rAga na karanA // 56 // ___ 'hiMsAdisu ubharaloge' ityaadi| sUtrArtha-hiMsA bhAdi pApoM kA sevana karane para iha-paraloka meM ghora duHkha hotA hai aura cAroM gatiyoM meM bhramaNa karanA paDatA hai // 57 / / tasvArthadIpikA- pUrva sUtra meM prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvratoM meM se pratyeka kI pAMca-pAMva bhAvanAoM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba sabhI vratoM ke lie samAna bhAvanAoM kA pratipAdana karate hai| hiptA Adi arthAt hiMsA, anuna, adattAdAna, abrahmacarya aura parigraha, ina pAMcoM Asrava kA sevana karane se isa loka meM tathA nAraka Adi paraloka meM ghora duHkha bhugatanA paDatA hai, aisI bhAvanA karanI cAhie / tAtparya yaha hai ki jAna-bujha kara hiMsA Adi kA AcaraNa cakSunA viSayamAM rAga na kara (24) jIbha svAdu IndriyanA viSayamAM rAga na karavo ane (25) sparzendriyanA viSayamAM rAga na karavo che 56 che ___ 'hiMsAdisu ubhayaloMge' tyA sUtrArtha-hiMsA Adi pAponuM sevana karavAthI Aloka temaja paralekamAM ghara duHkha thAya che ane cAre gatiomAM bhramaNa karavuM paDe che. ApaNA tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM prANAtipAta viramaNa Adi pAMca mahAtemAMthI pratyekanI pAMca-pAMca bhAvanAonuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have badhAM vrate mATe samAna bhAvanAonuM pratipAdana karIe chIe DisA mAhi parthAt DisA, santa, mahattAhAna, mabrahmayaya bhane parigraha A pAMce AvonuM sevana karavAthI AlekamAM tathA nAraka vagere para lekamAM ghara dukho bhegavavA paDe che evI bhAvanA rAkhavI joIe. kahevAno Azaya e che ke IrAdApUrvaka hiMsA vagerenuM smaraNa karavAthI ahika ane zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre kika narakAdijanmA'nayaparamparAM garhita nArakAdi tIvraduHkhAnubhavanazcopalamamAno jIvaH prANAtipAtAdiSu na pravartate iti bhAvaH / ghoraduHkhameva hiMsAdiSu sarvatra bhAvayeta. caturgatibhramaNazca-nAraka tiye manuSya devagatirUpacaturgatiSu bhramaNazca bhavati hiMsAdineti bhAvaH // 57 // ___ tattvArthaniyukti:--pUrva sarvato-dezatazca hiMsA'nRta-steyA'brahmacaryaparigrahebhyo piratilakSaNeSu paJca mahAvatA'Nuvra teSu prativrataM paJca paJca bhAvanAH teSAM dADhAthai prarUpitAH, sampati-sarvavratasAmAnya bhAvanAH prarUpayitumAha-'hiMsA. disu ubhayaloge ghoraduhaM-ca uggaibhamaNaM ca' iti| hiMsAdiSu hiMsA. 'saspa-steya-maithu-parigraheSu paJcasu vakSyamANAsraveSu tiSTatAmubhayaloke'smin -paraloke ca narakAdau ghoraduHkha-tIvrayAtanA, tadvipAkajanya tIvra nArakAdiyAtanA'nubhavanaM 'mA bhUpAt' iti bhAvanayA vatIjIvo hisAdiSu kathazcidapi na prvrtte| karane para aihika aura pAralaukika aneka prakAra ke anarthoM kI paramparA utpanna hotI hai, naraka Adi durgatiyoM meM tIvra duHkha kA anubhava karanA paDatA hai, aisI bhAvanA karane se jIva prANAtipAta Adi meM pravRtti nahIM krtaa| hiMsA Adi meM ghora duHkha hai aura usake kAraNa cAroM gatiyoM meM bhramaNa karanA paDatA hai // 57 // tasvArthaniyukti-isame pUrva sarvaviratirUpa mahAvatoM aura dezaviratirUpa aNuvratoM meM se pratyeka kI pAMca-pAMca bhAvanAoM kA prati. pAdana kiyA gayA, aba sabhI vratoM ke lie sAdhAraNa bhAvanAoM kA nirUpaNa karate haiM hiMsA, asatya, mteya, abrahmacarya aura parigraha, ina pAMca AsravoM meM pravRtti karane vAloM ko isa loka meM tathA naraka Adi paraloka meM tIvra yAtanAeM na bhoganI paDe, isa prakAra kI bhAvanA se vratIjIva pAralaukika aneka prakAranA arthonI paraspara utpana thAya che, naraka Adi durgatiomAM tIvra duHkhano anubhava kare paDe che, evI bhAvanA karavAthI jIva prANAtipAta AdimAM pravRtti karate nathI hiMsA AdimAM ghora duHkha ja dukha che ane tenA kAraNe cAre gatiomAM bhramaNa karavuM paDe che. ApaNA tatvArthadIpikA-AnI pUrve viratirUpa mahAvratane ane dezavirati rUpa aNuvratomAMthI pratyekanI pAMca pAMca bhAvanAonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have badhAM vrate mATe sAdhAraNa bhAvanAnuM nirAkaraNa karIe chIe hiMsA, asatya, teya, abrahmacarya ane parigraha, A pAMca AsamAM pravRtti karanArAone AlekamAM tathA naraka Adi paralokamAM tIvra yAtanAo na jogavavI paDe, A prakAranI bhAvanAthI vatI jIva hiMsA AdimAM pravRtti zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.79.57 sAmAnyata: sarvavatabhAvanAnirUpaNam 115 tathA ce hai| tAvad hiMsAdiSu pravRttasya janasyA'mI pratyavAyA darIdRzyante, narakAdAvamutra ca dAruNaH pAkavipAko bhavatIti bhUyo bhUyo bhAvayet iti / tatramANivadhe tAvata-ghoraduHkhaM pradaryate, hiMsanazIlo hiMsro janaH satata mudvejayitA santrAsakArI bhavati, sa khalu hiMsro bhISaNaveSo lalATaracita kuTilabhUmaGgo nitAnteA''marSanirbharanetrahaDhadantadRSToSThaH prANinAM santrAsajanako bhavati, nityA'nubaddhavairazca saMjAyate / evaJca -haloke'pi vaMzadalakazAdibhistADanaM nigaDa - zRGkhalAdibhirvadhavandhanaM vividha kASTheSTakA''ropaNAdi pariklezaJca pratilabhate / pretyaca narakAdigati prati prApnoti, loke-garhito ninditazca bhavati, pUrvajanmo. hisA Adi meM pravRtti nahIM krtaa| jo hiMsA Adi meM pravRtti karatA hai use prathama to isI loka meM aneka anarthoM kA sAmanA karanA par3atA hai, phira naraka Adi meM dAruNa phala bhoganA paDatA hai, aisA bAra-bAra cintana karanA caahie| hiMsA se kaisA ghora duHkha hotA hai yaha bata. lAte haiM-hiMsaka jIva sadaiva udvega aura trAsa utpanna karatA hai| usakA veSa bhISaNa hotA hai, usake lalATa para salavaTa paDe rahate haiN| usake netroM se ISyA aura krodha TapakatA hai| vaha dAMtoM se hoTha cabAtA rahatA hai aura prANiyoM ko trAsa utpanna karatA hai / vaha sadaiva vaira bAMdhe rahatA hai| vaha isa loka meM bhI lAThiyoM aura cAvukoM se pITA jAtA hai, hathakar3iyoM aura veDiyoM se jakaDA jAtA hai vadha-dhandhanakA pAtra banatA hai aura vividha prakAra ke kATha, ITa Adi se pITA jAtA hai| aura bhI aneka prakAra ke klezoM ko prApta hotA hai| hiMsaka jIva prkarate nathI. je hiMsA AdimAM pravRtti kare che tene prathama te A ja lekamAM aneka anarthone sAmano kare paDe che pachI naraka AdimAM dArUNa phaLa bhegavavA paDe che e pramANe punaH punaH cintana karavuM joIe hiMsAthI kevuM ugra duHkha thAya che e batAvIe chIe-hiMsaka jIva sadaiva udvega ane trAsanuM sAmrAjya phelAve che, tene veza bhISaNa hoya che. tenA bhAla pradeza para karacaLIo paDelI rahe che. tenI AMkhamAMthI IrSyA ane krodha rUpI agni varase che. te dAMtathI haTha cAvate hoya che ane prANione trAsa upajAvate hoya che te hamezAM duzmanAvaTa bAMdhatA rahe che. te A lokamAM paNa lAThI tathA cAbukethI phaTakArAya che, hAthakaDI tathA jaMjIrethI jakaDAya che, phAMsInA mAMcaDe caDhavAne pAtra bane che ane vividha prakAranA lAThI, IMTa AdithI lake tene mAre che bIjA paNa aneka prakAranAM kalezane prApta thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre pArjitAzubhakarmavipAko'yaM khalu 'etasya mama parAkasye tyevaM sammAvayatazca viSekabalAt 'prANiyadhAvyuparamaH zreyAn' iti tasya dRDhanizcayaH samutpadyate iti bhAvaH / evaM-hiMsAdinA nAraka-tiryaGmanuSyadevagatirUpa caturgatike saMsAre. bhramaNam, naraka nigodAdiSu-anantA'nantajanmamaraNAdikaM ghorAtighoraM duHkha pApnuvanti / atha hiMsako jano yathA pratyavAyena lipyate, eva masatyavAdyapi. janaH pratyavAyabhAgmavati, loke'zraddheyavacanazca saMjAyate / evamaihikaM pratyavAyajanyam asatyabhASaNapayuktaM ni bAcchedana zrotra nAsikAcchedanAdikaM patiloka meM naraka Adi durgatiyAM prApta karatA hai, loka meM garhita aura nindita hotA hai| jo manuSya viveka ke bala se yaha samajhatA hai ki pUrva janma meM upArjita, azubha karma kA hI yaha phala mujha amAge ko prApta huA hai, aba hiMsA se virata ho jAnA hI zreyaskAra hai, isa prakAra kA dRDha nizcaya usake cittameM utpanna ho jAtA hai| isI prakAra hiMsA Adi pApoM ke kAraNa naraka tiyaMca manuSya aura deva gati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karanA paDatA hai| hiMsaka narakanigoda Adi meM janma-maraNAdi ke anantAnanta ghora ati-ghora duHkha prApta karate haiN| jase hiMsaka puruSa anarthoM kA bhAgI hotA hai, usI prakAra asatya yAdI jana bhI anartha bhAgI hotA hai / loka meM usake vacana kA koI vizvAsa nahIM krtaa| asatya bhASaNa ke kAraNa asatyabhASI kI jIva kATalI jAnI hai, kAna kATa liye jAte haiM, nAka kATa lI jAnI hai| hiMsaka jIva 5 lekamAM naraka Adi durgati prApta kare che, lekamAM gahiMta ane nidita thAya che. je manuSya vivekanA baLathI evuM samaje che ke pUrvajanmamAM upArjita, azubha karmanuM ja phaLa mane abhAgIyAne prApta thayuM che have te hiMsAthI virata thaI javAmAM ja bhaluM che e jAtane daDha nizcaya enA cittamAM utpanna thaI jAya che. AvI ja rIte hiMsA Adi pApanA kAraNe naraka, tiryaMca, manuSya ane devagatirUpa saMsAra aTavimAM paribhramaNa karavuM paDe che. hiMsaka naraka-nigoda vageremAM janma maraNadinA anantAnanta ghera atighera duHkha prApta kare che. jema hiMsaka purUSa anarthone bhAgIdAra thAya che tevI ja rIte asatyavAdI manuSya paNa anartha bhAgI thAya che. lokamAM tenA vacanane keI vizvAsa karatuM nathI. asatya bhASaNanA kAraNe asatyabhASInI jIbha kApI levAmAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 57 sAmAnyataH sarvavratabhAvanAnirUpaNam 417 garhitaM phalaM labhate naark| ditIvrayAtanAduHkhaM cAssgmikaM phalaM labhate / eva manRtabhASaNajanitaduHkhayuktebhyo baddhavairobhyo jigacchedanAdipUrvokta doSApekSayA'pi yAtanAvizeSAn adhikAn vadhabandhAdIn duHkhahetUna prApnoti tIvrA. zayojana svIvasthityanumAdameva karmopAdatte metyacAzu mAnInAra kA diyAtanA mAsAdayati, tasmAd - anubhASaNasyaivavidhaviSamaphalavipAka mAtmani bhAvayan 'tadvyuparamaH zredhAn' iti rItyA vicAryA'nRtabhASaNAda vyuparato bhavati, yathA ca - prANAtipAtA'pazya bhASaNA'nuSThAyinaH pratyavAyayuktA bhavanti evaM paradravya asatya isI prakAra ke anya garhita phala bhI hote haiM / use paraloka meM naraka Adi kI tIvra yAtanAeM bhoganI paDatI haiM / jo loga bhASaNa se utpanna duHkhayukta vairAnubaMdha se haiM, ve jihvAchedana Adi pUrvokta doSoM kI apekSA bhI adhika yAtanA vadha-bandha Adi duHkha ke hetuoM ko prApta karate haiN| jisakA Azaya adhyavasAya tIvra hotA hai vaha dIrgha sthiti aura tIvra anubhAga vAle azubha karmoM kA baMdha karatA hai aura paraloka meM naraka Adi kI azubha evaM tIvra yAtanA ko prApta karatA hai / ataeva asatya bhASaNa kA aisA viSaya phalavipAka hotA hai, aisI bhAvanA karatA huA 'isase virata ho jAnA hI zreyaskara hai, isa prakAra vicAra karake asatya bhASaNa se nivRtta ho jAtA hai / jaise hiMsA aura asatya bhASaNa karane vAle duHkhoM ke pAtra hote Ave che, kAna kApI levAmAM Ave che, nAka kApI levAmAM Ave che AvI ja jAtanA anya garhuita phaLa paNa bhegavavA paDe che. tene paraleAkamAM naraka AdinI tIvra yAtanAe bhAgavavI paDe che. je leke asatya bhASaNathI utpanna thanArA duHkhayukata vairAnukha dhavALAo che. tee jijJAedana Adi pUrvakta dASAnI apekSAe paNa adhika yAtanA vadha andhana Adi du:khanA hetuone prApta kare che. jemanA Azcaya-ayavasAya tIvra hoya che te dIgha sthiti ane taMtra anu. bhAgavALa azubha karmoM bAMdhe che ane paraleAkamAM narka AdinI azubha ane tIvra yAtanAone prApta kare che AthI asatya-bhASaNanuM AvuM viSama phaLa vipAka maLe che, evI bhAvanA karate thakA, AnAthI virata thai javuM emAM ja zreSa che. A pramANe cintavana karIne asatya bhASaNathI nivRtta thaI jAya che jevI rIte hiM*sA ane asatya bhASaNa karavALAM duHkhAne prApta thAya ta0 53 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ mometer - --- - - tattvArthasne haraNapasaktamatirapi stenaH sarvasyodvejako bhavati-apahiyamANadravyAdidhanasvAmina udvegaM samutpAdayati, (tena) ihaloke'bhyadravyApaharaNajanya tAuna-pIDanakazAdhabhighAtanigaDa zahalAdibandhanaM kara-caraNa-zrotra nAsikauSThacchedanabhedanaM sarvasvaharaNAdikaM labhate, metyaca nArakAditIvrayAtanAgatiM prApnoti tasmAt-'steyAdanyuparamaH zreyAn' iti bhAvayan cauryAd vyuparato bhavati, yathA khalu-mANAti. pAtA'satyabhASaNasteyA'nuSThAyinaH pracurAn pratyavAyAn prApnoti / eva-mabrahmasevino'pi, kAminIvilAsa vizeSavibhranobhrAntasvAntA: viprakIrNendriyavRttayaH tucchaviSaye pratitendriyAH manojJeSu zabda rUpa-rasa gandhasparzeSu rAgAGgeSu anu. haiM usI prakAra paradravya kA apaharaNa karane vAlA cora bhI duHkhoM kA bhAgI hotA hai aura sabako udvega pahuMcAtA hai-jisakA dhana haraNa karatA hai use duHkha pahuMcAtA hai| isake phalasvarUpa use tADana-pIDana, cAghu ko kI mAra, hathakaDI-veDo Adi kA bandhana, hAtha-paira-kAnanAka aura hoThoM kA chedana-bhedana tathA sarvasva haraNa Adi bhoganA paDanA hai| baha paraloka meM naraka Adi kI tIvra vedanAeM prApta karatA hai| ataeva 'steya se virata ho jAnA zreyaskara hai, aisI bhAvanA karatA huA corI se virata ho jAtA hai| __ jaise prANAtipAta, asatya bhASaNa aura corI karane vAle aneka anarthoM ko prApta hote haiM usI prakAra abrahma vayaM kA sevana karane vAlA bhii| striyoM ke hAva-bhAva vibhrama-vilAsa Adi se jinakA citta DAMvADola rahatA hai, jinakI indriyAM caMcala hotI haiM aura tuccha viSayoM che tevI ja rIte pAradravyanuM apaharaNa karanAra cera paNa duHkhane bhAgI thAya che ane badhAne uga pahoMcADe che-jenuM dhana haraNa kare che tene duHkha pahoMcADe che-AnA phaLasvarUpe tene tADana -pIDana, cAbukane mAra hAthakaDIjaMjIra vagerenuM bandhana-hAtha-paga-kAna-nAka ane hoThonuM chedana-bhedana tathA svasva haraNa vagere bhogavavA paDe che. te paralokamAM naraka AdinI tIvra vedanAo prApta kare che. AthI taiyathI virata thaI javuM zreyaskara che, evI bhAvanA karato tho cerIthI virata thaI jAya che. jevI rIte prANAtipAta, asatyabhASaNa ane corI karanArA aneka anane prApta thAya che tevI ja rIte abrahmacaryanuM sevana karanAra paNa strIonA hAva-bhAva, vizvama vilAsa AdithI jemanuM citta DAmADoLa rahe che, jemanI indrio caMcala hoya che temaja halakA prakAranA viSayamAM racelI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.57 sAmAnyata; sarvavatabhAvanAnirUpaNam 419 raktAH santo madonmattagajendrA iva niraGkuzA iSTAniSTa pravRttinivRttivicArarahitAH kutrA'pi na zarmala mante, mohAbhibhUtAzca kartavyA'kartavya vivekarahitatvAt sarvamapi karma zobhanameva manyamAnAH kartuM pravartante grahAviSTapuruSarat parastrIgamanaprayuktAMzcahaloke vairAnubandhaliGgacchedana vadha bandhana sarvasvApaharaNAdIn apAyAn pratilabhante, pretyaca nArakAdigati prApnuvanti, tasmAt-'maithunato vyuparamaH zreyAn' iti bhAvayan tato vyuparato bhavati / evaM parigrahavAnapi jana staskarAdInA mAkramaNIyo bhavati,-yathA kazcit pakSI mAMsapezIkaraH zyenAdipakSibhiH AmamAMsa meM vyApta rahatI haiM, jo manojJa zabda, rUpa, rasa gaMdha aura sparza meM anu. rakta hote haiM, jo matavAle hAthI ke samAna niraMkuza hote haiM aura iSTa tathA aniSTa viSayoM meM pravRtti-nivRtti ke vicAra se rahita hote haiM, ve kahIM bhI sukha-zAnti prApta nahIM karate / moha se abhibhUta hone ke kAraNa kartavya-akartavya ke viveka se rahita ho jAte haiM aura pratyeka kArya ko acchA hI samajha kara karane ko taiyAra rahate haiM mAnoM unheM bhUta laga gayA ho| parastrIgamana ke kAraNa isa loka meM dUsaroM ke sAtha unakA vaira baMdha jAtA hai / ve liMga-chedana, vadha, bandhana aura sarvasvApaharaNa Adi apAyoM ko prApta karate haiM / paraloka meM unheM naraka Adi gatiyAM prApta hotI haiN| isa kAraNa 'maithuna se virata hojAnA zreyaskara hai, aisI bhAvanA karatA huA puruSa usase nivRtta ho jAtA hai| isI prakara parigrahavAn puruSa para taskara Adi AkramaNa karate haiN| jaise mAMsa kA TukaDA coMca meM dabAne vAle pakSI para zyena Adi dUsare pacelI rahe che, je manojJa zabda, rUpa, rasa, gaMdha ane sparzamAM lIna rahe che, je madamasta hAthInI mAphaka niraMkuza heya che ane ISTa tathA aniSTa viSayomAM pravRtti-nivRttinA vicArathI rahita hoya che, temAM koI paNa sthaLe sukha-zAti prApta karatA nathI. mAhathI abhibhUta hovAnA kAraNe kartAvya-akartAvyanA vivekathI rahita thaI jAya che ane dareka kAryane sAruM ja samajIne te karavA tatpara rahe che jANe teone bhUta na vaLagyuM haiya! parastrIgamanane kAraNe A lekamAM bIjAonI sAthe temanuM vera baMdhAI jAya che. teo liMgadana. vadha, baMdhana ane sarvasvApaharaNa Adi muzkelIone vahore che. paralokamAM temane naraka Adi gati prApta thAya che. A kAraNathI maithunathI virata thaI javuM zreyaskara che, evI bhAvanA karate thake purUSa tenAthI nivRtta thaI jAya che. - A pramANe parigrahavAn purUSa upara cAra vagere AkramaNa kare che jevI rIte mAMsane TukaDe cAMcamAM dabAvanAra pakSI para bAja Adi bIjA zrI tatvArtha sUtra: 2
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre bhakSibhirabhibhavanIyo bhavati / tathaiva parigrahIjano'pi taskarAdibhirabhibhUyate - nadupArjanarakSaNakSayapayuktAMzca duHkhaparizramazokAdidoSAn pratilabhate, parigrahazIlasyazuSkendhanairagneriva dravyAdibhistRptirna bhavati, lobhAbhibhavAcca kartavyAkarta 420 vivekarAhityAnmahadaniSTaM prApnoti pretya ca nArakAdi tIvragati prApnoti, 'lubdho'yaM janaH' iti ca sagaviMto bhavati, tasmAt - 'parigrahato vyuparatiH zreyasI' ityAtmani bhAvayan parigrahAd vyuparato bhavati / lobharUpayA tRSNApizAcikA vazIkRtacitto na kAnapi pratyavAyAn parati, lobhagrahagrasto janaH kaccA mAMsa bhakSaNa karane vAle pakSI hamalA karate haiM, usI prakAra parigrahavAn puruSa ko taskara Adi satAte haiM / parigrahI ko dhana Adi ke upArjana meM kaSTa uThAnA paDatA hai, upArjita karane ke pazcAt unakI rakSA karane kI cintA karanI paDatI hai aura rakSA karate-karate bhI jaba vaha naSTa ho jAtA hai to zokasantApa kA anubhAva karanA paDatA hai / jaise sUkhe Idhana se agni kI tRpti nahIM hotI usI prakAra tRSNAvAn puruSa dhana se kabhI santuSTa nahIM hotA / vaha lobha se ghirA rahane ke kAraNa karttavya-akartavya ke viveka se rahita ho jAnA hai aura pariNAmasvarUpa mahAn aniSTa prApta karatA hai / paraloka meM use naraka Adi kI tIvra yAtanAeM bhoganI par3atI haiN| loga use 'lobhI - kaMjUsa- makkhI 'ghusa' Adi kaha kara tiraskRta karate haiM / ataeva' parigraha se virata ho jAnA hI zreyaskara haiM, aisI bhAvanA karane vAlA parigraha se virata ho jAtA hai| jisakA citta lobha rUpa tRSNApizAcI ke vazIbhUta ho kAcA mAMsanuM bhakSaNa karanAra pakSI humaleA kare che tevI ja rIte parigrahavAn purUSane cAra vagere pajave che. parigrahIne dhana AdinA upArjanamAM kaSTa sahevA paDe che, upArjita karyAM bada tenuM rakSaNa karavAnI cintA savAra thAya che ane rakSaNa karavA chatAM paNa jyAre te nAza pAme che tyAre zAka-santApanA anubhava karavA paDe che. jema sukA iMdhaNathI agninI tRpti thatI nathI tema tRSNAva n purUSa dhanathI kadI paNa dharAtA nathI. te lAbhathI gherAyelA rahevAnA kAraNe kanya-akattavyanA vivekathI rahita thai jAya che ane pira Ama svarUpa mahAn aniSTa prApta kare che. paralokamAM tene naraka AdinI tIvra yAtanAo, sahuna 21 par3e che. doDI tene 'solI-lusa - mammIyUsa' vagere upanAma lagADIne tene haDadhUta, kare che. AthI 'parigrahathI virata thaI javuM' ja zreyaskara che. evI bhAvanA bhAvanAra parigrahathI virata thaI jAya che, jaina citta lebharUpI tRSNA pizAcInIne vazIbhUta thaI jAya che te zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 57 sAmAnyataH sarvavatabhAvanAnirUpaNam 421 pitaramapi dhanArtha vyApAdayati mAtaramapi hinasti ca sutamapi hantumudyato bhavati, bhrAtrAdInapi dravyArtha jighAMsati, kiMbahunA sva mANapiyAM preyasI mapi tadartha hanti, eka manyAnapi babanarthAn karoti iti lobhAbhibhUto janaH kimapi kAryamakArya na parigaNayati, tasmAt parigrahe'naryAn bahUn bhAvayan tato nivRtti samAsAdayati, hiMsAdiSu paJcasu duHkhameva ca bhAvayet / evazva-hiMsAdi paJcakaM yathA mama duHkhajanakatvAd apriyaM bhAti evaM-sarveSAmapi pANinAM hiMsAdikaM vadha bandhanacchedanAdi hetukamapiyaM bhavati ityAtmAnubhavena sarveSAM duHkhaM hiMsAdau bhAvajAtA hai, vaha kinhIM bhI anarthoM ko nahIM dekha pAtA / loma ke caMgula meM phaMsA manuSya dhana ke lie pitA kI bhI hatyA kara DAlatA hai, moto kI bhI jAna le letA hai, putra kA ghAta karane ko bhI udyata ho jAtA hai, dravya ke lie bhAI bhAI kA bhI khUna kara DAlanA cAhatA hai, adhika kyA kahA jAya, apanI prANapriyA patnI kI bhI hatyA kara DAlatA hai! aise anyAnya bahuta-se anartha karatA hai / isa prakAra lobha se abhi. bhUta prANI kArya-akArya kA kucha bhI viveka nahIM krtaa| jo parigraha ke bahuta-se duSpariNAmoM kA vicAra karatA hai| vaha usase nivRtta ho jAtA hai| sAdhaka ko cAhie ki vaha hiMsA Adi meM duHkha kI bhAvanA kre| jaise hiMsA Adi pAMco mujhe duHkha janaka hone ke kAraNa apriya haiM, usI prakAra vadha, bandhana, chedana Adi ke kAraNa hiMsA A de sabhI ko apriya haiM, isa prakAra ke AtmAnubhava se hiMsA Adi meM sabhI ke kaI ja anarthone joI zakatA nathI. temanI pakaDamAM Avela manuSya dhana mATe sagA bApanI paNa hatyA karI bese che, mAtAno jIva paNa laI le che, putrane ghAta karavA mATe paNa tatpara thaI jAya che, dravya kAje bhAInuM khUna karI nAkhavA icche che, vadhAre zuM kahI zakAya, potAnI prANavalabhAnI paNa hatyA karI nAkhe che. A jAtanA anyAnya ghaNu badhA anartha kare che. A rIte lebhathI abhibhUta prANI kArya-akAyane kaMI paNa viveka karato nathI. je parigrahanA ghaNA badhAM pariNAmone vicAra kare che te tenAthI nivRtta thaI jAya che. sAdhake hiMsA AdimAM duHkhanI ja bhAvanA karavI joIe. jevI rIte hiMsA Adi pAMce mane duHkhajanaka hevAnA kAraNe apriya che. tevI ja rIte vadha, bandhana, chedana AdinA kAraNe hiMsA vagere badhAMne apriya che. A jAtanA AtmAnubhavathI hiMsA AdimAM badhAnA dukhanI bhAvanA karate thaka zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 tattvArthasUtre yan mANAtipAtAda virati zreyasIti bhAvanayA tasmAd virato bhavati / evaM yathA mamA'satyabhASagAdi bahu mahadaduHkhamupajAyate, evaM sarveSAmapi prANinA masatya bhASaNAbhyAgane nA'bhyAkhyAnahetukaM mahadduHkhamasmilloke bhavati / paraloketu-asatyabhASaNaparo yatra janma mAsAdayati tatra tatra ca sarvatra tathAvidhairevA'satyabhASaNAbhyAkhyAnairabhiyujyamAnaH sadA mahadduHkhamanubhavatIti bhAvayan anRtabhASaNAd virato bhavati / evaM-pathA taskarAdimi mameSTadravyApaharaNena duHkhaM bhavati-bhUtapUrvaJca tathA sarva pANinAmapi dravyApahAre duHkhaM bhavati bhaviSyati cetyAtmAnubhavena bhAvayan adattAdAnato virato bhavati / evaM-maithunasyApi rAgadveSamUladuHkha kI bhAvanA karatA huA puruSa ko 'prANAtipAta se virata ho jAnA hI zreyaskara haiM, isa bhAvanA se hiMsA Adi se nivRtta ho jAtA hai| jaise asatyabhASaNa se mujhe mahAn duHkha hotA hai, usI prakAra prANiyoM ko asatyabhASaNa evaM mithyAdoSAropaNa se isa loka meM ghora duHkha kI prApti hotI hai / asatyabhASI jahAM kahIM janma letA hai vahIM use asatyabhASaNa-dvArA mithyA AropoM kA zikAra honA paDatA hai aura sadaiva ghora duHkhoM kA pAtra bananA paDatA hai| aisI bhAvanA karane vAlA puruSa asatya bhASaNa se virata ho jAtA hai| isI prakAra jaise taskara Adi ke dvArA mere iSTa dravya kA apaharaNa karane se mujhe duHkha hotA hai yA pahale huA thA, usI prakAra anya prANiyoM ko bhI unake dravya ke apaharaNa se duHkha hotA hai aura hogA, isa prakAra AtmAnubhava se bhAvanA karatA huA adattAdAna se virata ho jAtA hai| purUSa-"prANAtipAtathI virata thaI javuM ja zreyaskara che evI bhAvanA bhAvo hiMsA AdithI nivRtta thaI jAya che. jema asatya bhASaNathI mane mahAnuM duHkha thAya che, tevI ja rIte badhAM prANio ne asatya bhASaNa ane mithyAdeSiAropathI A lekamAM ghera duHkhanI prApti thAya che. asatyabhASI jyAM paNa janma le che tyAM ja tene asatya bhASaNa dvArA mithyA Aropone zikAra thavuM paDe che ane sadaiva ghera duHkhanA pAtra banavuM paDe che. AvI bhAvanA rAkhanAra purUSa asatyabhASaNathI virata thaI jAya che. AvI ja rIte taskara vagere dvArA priya dhananuM apaharaNa thavAthI mane duHkha thAya che athavA te agAu thavuM hatuM tevI ja rIte anya prANione paNa temanA dravyanA apaharaNathI duHkha thAya che ane A rIte AtmAnubhavathI bhAvanA karate thakA adattAdAnathI virata thaI jAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.57 sAmAnyataH sarvavratabhAvanAnirUpaNam 453 katvAd hiMsAdivadeva duHkhajanakatvena lokasamAjagahitasvena ca duHkhajanakatvaM bhAvayan tasmAda virato bhavati / atha strINAmupabhoge yato'dharapAnAdi saMsparzajanita sukhavizeSA'nubhavaeva laukikazAstrakAribhiH saDiNDimamu Syate, saMzabdyate, tadanuyAyibhizca rAgAnusArimi dhairiva (gIyate) tat kimiti tasya duHkhAtmakasvamiticet ? atrocyate-yathA khalu kSayakuSThAdayo vyAdhivizeSAH bhaiSajyo. payogena, pathyA''sevanena cA'zataH samucchidyamAnA api punaH punaH udbhavanti, evaM-kAmadevavyAdhayo'pi na khalu maithunasevanena sarvathA zAntAH abhavan na vA bhavanti bhaviSyanti ca / tathA coktam___ maithuna bhI rAga-dveSa mUlaka hai, hiMsA Adi ke samAna duHkha janaka hai, loka aura samAja meM garmita hai. isa kAraNa duHkha janaka hai, aisI bhAvanA karane vAlA usase nivRtti ho jAtA hai| zaMkA-striyoM ke upayoga meM, unake adharapAna Adi saMsparza se utpanna hone vAlA vizeSa prakAra kA sukhAnubhava hI laukika zAstrakAra DiDimanAda ke sAtha ucca svara se ghoSita karate haiM aura unake anu. yAyI rAgAnusArI vAdyoM ke jaise usakA hI gAna karate haiM / aisI sthiti meM use duHkharUpa kaise kaha sakate haiM ? samAdhAna-jaise kSaya evaM koDha Adi vyAdhi auSadha ke prayoga se aura pathya ke sevana se AMzikarUpa se miTa jAtI haiM kintu vAraMvAra prakaTa ho uThatI haiM, isI prakAra kAma-vyAdhi bhI maithuna-levana se na kabhI pUrI taraha zAnta huI hai, na hotI hai aura na hogI hii| kahA bhI hai bhaithuna 55 25-dveSabhUsa cha, DisA mahinI re dumana cha, leka ane samAjamAM tiraskRta che. A kAraNe duHkhajanaka che evI bhAvanA karanAra tenAthI nivRtta thaI jAya che. zaMkA-strIonA upabhegamAM, temanA aparaMpAna Adi saMparzathI utpana thate vizeSa prakArano sukhAnubhava ja lokika zAstrakAra DiDimanAdanI sAthe uccasvarathI ghoSaNA kare che ane temanA ziSyo gAnukArI vAghanI jema temanuM ja gAna kare che. AvI sthitimAM tene duHkharUpa kevI rIte kahI zakAya ? samAdhAna-jevI rIte kSaya ane koDha Adi vya dhio oSadhanA prayogathI ane parahejanA sevanathI AMzika rUpathI maTI jAya che 5 - vAra. vAra uthalA mAre che, evI ja rIte kAma-vyAdhi paNa maithuna sevanathI kyAreya paNa pUrNatayA zAnta thaye nathI, ane kayAre paNa thaze nahIM kahyuM paNa che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ raNa tattvAryasUtre majAtu kAmaH kAmAnAmupamogena zAmyati / haviSA kRSNabatmaiva bhUyo bhUyo vivardhate // 1 // iti, tasmAt-karmaNAM kSayopazamAdayaH kSetrakAladravyabhAvApekSiNo nA'nyantikaM mukhamurAjanayituM samarthA bhavanti, kevalaM teSAM kizcitkAlArya duHkhapratibandhamAtra kAritatvAt , tasmAt-mUDhA stamavasthAvizeSa vastuto duHkhamapi mukhmbhimnynte| yathA-kaNDUyanaM (gAvakhananam) kurvan jano duHkhameva tadAnIM sukhamabhimanyatemohAta. tathA-maithunamupasevamAno'pi mokSapatibandhakIbhUtA'nantA'nantasaMsArabhramaNAdi duHkhameva (ApAtarAmaNIyakam ) sparzasukhamabhimanyate, tasmAt-maithune'pi duHkhabhAvanAbhAvitacetaso maithunAdvirati bhavati / evam-dhanAdiSu mamasvarUpa ___ 'kamoM ke upabhoga se kAma kadApi zAnta nahIM hotaa| yahI nahIM, gharan jaise ghRna DAlane se agni adhika prajvalita hotI hai, usI prakAra kAma sevana se kAma kI abhilASA adhikAdhika baDhatI hI jAtI hai| ___'karma ke kSayopazama Adi kSetra, kAla, dravya aura bhAva kI apekSA rakhate hai, unase Atyantika sukha kI utpatti nahIM ho sakatI / vAstava meM unase thoDe samaya ke lie duHkha kI rukAvaTa mAtra hI hotI hai| ataeva mUDha jana usa duHkha pratibandha avasthA ko sukha mAna lete haiN| jaise khAja khujalAne vAlA puruSa usa samaya duHkha ko hI sukha samajhatA hai, usI prakAra maithuna kA sevana karane vAlA puruSa mokSa ke virodhI evaM anantAnanta saMsAra bhramaNa ke duHkha ko jo ApAtaramaNIya hai-kevala UparI dRSTi se hI rampa pratIta hotA hai, sparzasukha kAmonA upagathI kAma kadApi zAnta thatuM nathI eTaluM ja nahIM, parantu jema ghI homavAthI agni adhika prajavalita thAya che tevI ja rIte kAmasevanathI, kAmanI abhilASA adhika dhika vadhatI jAya che. karmanA kSapazama Adi kSetra, kALa, dravya ane bhAvanI apekSA rAkhe che, tenAthI AtyaMtika sukhanI utpatti thaI zakatI nathI. vAstavamAM temanAthI thoDA samaya mATe duHkhanuM rokANa mAtra thAya che AthI mUDha le ke te duHkha pratibandha a9pa avasthAne ja sukha mAnI bese che jema kharajavAne khaMjeLanAra purUSa te samaye duHkhane ja sukha samaje che tevI ja rIte maithunanuM sevana karanAra purUSa mokSanA virodhI ane anantAnanta saMsArabhramaNunA duHkhane, je ApAtaramaNIya che, mAtra upalakIyA daSTithI ja ramya bhAse che, sparza sukha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 57 sAmAnyataH sarvavratabhAvanAnirUpaNam 425 parigrahavAn jano'pAyamAna naSTeSu dhanAdivastuSu kramazo'bhilASA - rakSaNazokodbhavaM duHkhametra sarvathA prApnoti, tasmAd apApteSu vastra divastuSu prAptyamilASAM kurvan tadanAsAdayan duHkhamevAnupavati, mApyeSu ca teSu rAja - taskarA'naladAyAdamUSikAdibhyo rakSaNe satata mudvignaH sana duHkhAmeAsAdayati, vinaSTeSu ca teSu parigraheSu tadviyogajanito'sadyaH smRtyanuSaGgalakSaNaH zokAnalaH santApayatinitarAm, tasmAt teSu parigraheSu du khameva bhAvayato janasya parigrahad viramo samajhatA hai / isa kAraNa jo maithuna meM duHkharUpatA kI bhAvanA karatA hai vaha maithuna se virata ho jAtA hai / isI prakAra dhanAdi meM mamatva rakhane vAlA parigrahI jana dhana Adi kI prApti meM usakI abhilASA janita duHkha kA anubhava karatA hai, usake prApta hone para usakI rakSA kA duHkha uThAtA hai aura rakSA karate-karate bhI jaba usakA vinAza ho jAnA hai to viyoga janya zoka kA anubhava karatA hai| jaba dhanAdi prApta nahIM hote aura unako prApta karane kI abhilASA hotI hai to duHkha kA anubhava hotA hai / jaba unakI prapti ho jAtI hai taba rAjA, cora, agni, mUSika aura bhAgIdAroM Adi se rakSA karane meM udvigna hokara duHkha kA hI anubhava karatA hai / aura jaba vaha dhana Adi naSTa ho jAtA hai to usake viyoga kI asahya zokAgni use santapta karatI hai / ataeva parigraha meM duHkha hI hai, aisI bhAvanA karane vAlA puruSa parigraha se uparata hojAtA hai / samaje che. A kAraNe je maithunamAM duHkharUpatAnI bhAvanA kare che te maithunathI virata thai jAya che. evI ja rIte dhanAdimAM mamattva rAkhanAra parigrahIjana dhana vagerenI aprAptimAM tenI abhilASAnu du:kha anubhave che, tenI prApti thavAthI tenA rakSaNanu' duHkha bhagave che ane rakSaNa karavA chatAM paNa jyAre tenA vinAza thaI jAya che tyAre viyeAgajanya zekanA anubhava kare che. jyAre dhana Adi prApta thatA nathI ane temane meLavavAnI abhilASA thAya che tyAre duHkhanA anubhava thAya che, jyAre temanI prApti thai jAya che tyAre rAjA, cera, agni uMdara ane bhAgIdArA vagerethI tenuM rakSaNa karavAmAM 'udvigna' thaI duHkha anubhava kare. ane jyAre te dhana mAdi naSTa thai jAya che tyAre tenA viceganA asahya zaiAkAgni tene prajavALe che AthI parigrahamAM du:kha ja che, evI bhAvanA rAkhanAra purUSa parigrahathI mukta thaI jAya che, Y ta0 54 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 26 tatyArtha sUne bhavati, evaM-rItyA prANAtipAtA'nRtabhASaNa-steyA'brahmaparigraheSu duHkhameva bhAvayato vratinaH pazcavrateSu sthiratAlakSaNa dRDhatA bhavatIti bhaavH| uktaJca-sthAnA 4 sthAne 2 uddezake 282-sUtra-'saMvegiNI kahA caucihA paNNattA, taM jahA-ihalogasaMvegiNI, paralogasaMvegiNI, AyasarIra saMvegiNI prsriirsNveginnii| NidhveyaNI kahA caumvihA paNNattA, taM jahA-ihaloge ducipaNA kammA ihaloge duhaphalaviSAgasaMjuttA bhavaMti 1 ihaloge duccinnA kammAparaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti2 paraloge duciNNA kammA ihaloge duha phalavivAgasaMjuttA bhavati3 paraloge ducicaNNA kammA paraloge duhavivAgaphalasaMjuttA bhavaMtti4 ihaloge sucinnA kammA ihaloge sahaphalavibhAgasaMjuttA bhavati1 ihaloge suciNNA kammA paraloge suhaphalavivAga saMjuttA bhavaMti 2 evaM caubhaMgoM' saMveginI kathA catuvidhA prajJaptA tadyathA-ihalogasaMveginI, paralokasaMve. ginI, AtmazarIrasaMveginI, parazarIrasaMveginI, nirvedinI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-ihaloke duzvIrNAni karmANi-ihaloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti? ihaloke duzcIrNAni karmANi paraloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti 2 isa prakAra prANAtipAta, mRSAbhASaNa, steya, abrahmacarya aura parigraha meM jo duHkha kI hI bhAvanA karatA hai vaha vrato pAMcoM vratoM meM sthira hotA hai| sthAnAMgasUtra ke cauthe sthAna ke dvitIya uddezaka meM kahA hai____ 'saMveginI kathA cAra prakAra kI kahI gaI hai, yathA-(1) iha loka saMveginI (2) paralokasaMveginI (3) svazarIrasaMveginI aura (4) prshriirsNveginii| isI prakAra nirvadanI ko bhI cAra prakAra kI kahI gaI hai, yathA-(1) isa loka meM kiye gaye khoTe karma isI loka meM duHkha rUpa phala vipAka ko utpanna karate haiM (2) isa loka meM kiye gaye khoTe karma AvI rIte prANAtipAta, mRSAbhASaNa, steya, abrahmacarya ane pari. grahamAM, je duHkhanI ja bhAvanA kare che te vratI pAMce vAtomAM sthira thAya che. sthAnAMgasUtranA cothA sthAnanA dvitIya uddezakamAM kahyuM che 'savinA 4thA yAra prA2nI 4Ama mAvI cha.2vI -(1) . sahanI (2) 52sasavanI (3) svazarIrasa vahinI mana (4) 52. zarIrasaMvedinI evI ja rIte nirvedinI kathA paNa cAra prakAranI kahevAmAM AvI che jevI ke-(1) A lekamAM karavAmAM AvelA khoTA karmo A ja lekamAM duHkharUpa phaLavipAkane utpana kare che. (2) A lokamAM karelA beTAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 57 sAmAnyataH sarvavata zavanAnirUpaNam 427 paraloke duzcIrNAni karmANi ihaloke duHkhaphalavipAva.saMyuktAni bhavanti 3 paraloke duzcIrNAni karmANi paraloke duHkha phalavipAka saMyuktAni bhavanti 4 ihalo ke sucIrNAni karmANi ihaloke sukha phalavipAkasaMyuktAni bhavanti 1 ihaloke sucI. rNAni karmANi paraloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni 2 evaM cturbhnggH| tathA caparaloke sucIrNAni karmANi ihaloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti 3 para loke sucIrNAni karmANi paraloke sukha phalavipAkasaMyuktAni bhavanti 4 ityevaM catvAro bhaGgAH sucoNakarmaphalaviSAkAnAM bodhyAH / saMvedyate-saMvegyate saMsArA'. sAratApadarzanena mokSAbhilASa utsAdhate'nayeti saMvedinI-saMveginI, tatra-yA kathA saMsArasyAsAratAM pradarzya bhavyajIveSu mokSAmilASAM janayati sA-saMveginI paraloka meM duHkha utpanna karate haiM (3) paraloka meM kiye gaye khoTe karma isa loka meM duHkha utpanna karate haiM aura (4) paraloka meM kiye gaye khoTe karma paraloka meM duHkha utpanna karate haiM / evaM (1) isa loka meM kiye gaye sukRta isI loka meM sukha rUpa phala pradAna karate haiM (2) isa loka meM kiye gaye sukana paraloka meM sukharUpa vika utpanna karate haiM (3) paraloka meM kiye gaye sukRta isa loka meM sukha utpanna karate haiM aura (4) paraloka meM kiye gaye sukRma paraloka meM sukha utpanna karate haiN| jo kathA arthAt dharmadezanA saMsAra kI asAratA pradarzita karake mokSa kI abhilASA utpanna karatI hai vaha saMveginI yA saMvedinI kathA kahalAtI hai| isa prakAra jo kathA saMsAra kI asAratA pradarzita karake bhanyajIvoM meM mokSa kI abhilASA utpanna karatI hai, use saMveginI karmo paralekamAM duHkha utpanna kare che. (3) paralekamAM karavAmAM AvelA khoTAM karmo A lekamAM dukha utpanna kare che ane (4) parekamAM karavAmAM AvelA khoTA karmo paralokamAM duHkha utpana kare che ane (1) A lekamAM karelA sukRtya A lekamAM sukharUpa phaLa pradAna kare che. (2) A lekamAM karelA sukRtye paralokamAM sukharUpa vipAka utpanna kare che. (3) parakamAM karavAmAM AvelA sukRtya A lekamAM sukha utpanna kare che ane (4) paralekamAM karavAmAM AvelA sukRtye paralokamAM sukha utpanna kare che. je kathA arthAt dharmadezanA saMsAranI asAratA pradarzita karIne mokSanI abhilASA utpanna kare che te saMvedinI kathA kahevAya che. e rIte je kathA saMsAranI asAratA pradarzita karIne bhavyajImAM mekSanI abhilASA utpanna kare che tene saMvedinI kathA samajavI joI e jevI rIte zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 tattvArthasUtra bodhyA, yathA-mallIkumArI svasthAmanuraktAna paipi bhUmipAlAn vijJAya tebhyaH saMsArAsAratA padaya vinIya mokSAbhilASaM janayAmAsa / tathA cektam yasyAH zravaNa pAtreNa mukti vA-chA prajAyate / saMvedinI yathA mallI SaD nRpAn matyabodhayat // 1 // nivedyate viSayabhogebhyo virajyate zrotA'nayeti nirvedinI / tathAcoktam yadAkarNanamAtreNa vairAgyamupajAyate / nirvedinI yathA zAlimadro vIreNa bodhitH||1|| yasyAH kathAyAH zravaNamAtreNaiva vairAgyamupajAyate, sA nirvedinI kathA dharmakathA pocyate, yathA-bhagavAn mahAvIraH zAlibhadra pratibodhitavAn iti // 57 // mUlam-sasabhUyaguNAhigakilissamANA diNaesu mittippamoya kaarunnnnaamjjhtthaaii||58|| kathA samajhanA cAhie, jaise kumArI mallI ne chaha rAjAoM ko apane Upara anurakta jAna kara, unheM saMsAra kI asAratA dikhalAkara mokSa kI abhilASA utpanna kI thii| kahA bhI hai 'jisa kathA ke sunane mAtra se mukti kI abhilASA utpanna hotI hai. vaha saMvedinI kathA kahalAtI hai, jaise mara kI kumArI ne chaha rAjAoM ko pratibodha diyA // 1 // jisa kathA ke dvArA zrotA viSayabhogoM se virakta hotA hai vaha niveM dinI kathA karalAtI hai| kahA bhI hai___jisa kathA ke zravaNa mAtra se bairAgya kI utpatti hotI hai, vaha nirvedinI kathA kahalAtI hai, jaise bhagavAn mahAvIra ne zAlibhadra ko pratiyoSa diyA ||57 // kumArI malalIe cha rAjAeAne potAnI upara anurakta jANIne, temane saMsAranI asAratA batAvIne mekSanI abhilASA utpanna karI hatI kahyuM paNa che je kathAne sAMbhaLavA mAtrathI mokSanI abhilASA utpanna thAya che, te saMdinI kathA kahevAya che, jevI rIte mallIkumArIe 6 (cha) rAjAone pratimA mAdhya.. // 1 // je kathA dvArA zretA viSayothI virakata thAya che te nirvedinI kathA kahevAya che kahyuM paNa che. je kathAnA zravaNa mAtrathI vairAgyanI utpatti thAya che, te nivedinI kathA kahevAya che jevI rIte bhagavAna mahAvIre zAlibhadrane upadeza Ape. pachA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 58 sarva gaNiSu maitrIbhAvanAnirUpaNa 429 chAyA-parvabhUtaguNAdhika klipamAnA'vinayeSu maitrIpramoda kAruNya mAdhya sthAni // 5 // tattvArthadIpikA--pUrvamUtre hiMsAdi nivRttilakSaNa pazcatrata sAdhAraNatayA prANAtipAtAdiSu, ihA'mutra ghoraduHkhabhAvanA ca prarUpitA, sampravi-tAsyaiva dAyArtha sarva satyAdiSu maiyAdi bhAvanAH marUpayitumAha-'sayabhUyaH' ityaadi| sarvabhUna guNAdhikaklizyamAnA'vinayeSu maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni, iti / tatra-sarvabhUteSu sarvaprANiSu maitrI bhAvayet, guNAdhikeSu svA'pekSayA'dhikaguNavarama pramoda-harSAtizayaM bhAvayet , klizyamAneSu-klezamanumavatsu ca kAruNyaM-dayA. 'savvabhUyaguNAhiga' ityAdi / sUtrArtha--sarva prANiyo para maitrI, adhika guNavAnoM para pramoda, kleza pAte huoM para karuNA aura avinItoM para madhyastha bhAva dhAraNa karanA cAhie / / 58 // tatvArthadIpikA-pUrva sUtra meM hiMsAviramaNa Adi pAMcoM vratoM kI sAdhAraNa bhAvanA arthAt hiMsA Adi meM isa loka meM aura paraloka meM ghora duHkha kA vicAra karanA aisI bhAvanA kA prarUpaNa kiyA gayA, aba usI vrata kI dRDhatA ke lie metrI Adi bhAvanAoM kA prarUpaNa karate hai sarvabhUta, guNAdhika, klizyamAna aura avinIta para anukrama se maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya bhAva rakhanA caahie| arthAt samasta prANiyoM para maitrI bhAvanA bhAve, apane se adhika guNavAtoM para 'savvabhUyaguNAhiga' tyAdi sUtrArtha-sarva prANio prati mitrI, adhika guNavAna para pramoda, phleza pAmana rAo para karUNa ane avinIta para madhyastha bhAva dhAraNa karavuM joIe 58 tattvArthadIpikA-pUrva sUtramAM 'hiMsa viramaNa Adi pAMce vratanI sAdhAraNa bhAvanA arthAt hiMsA AdimAM A lemAM ane paralokamAM ghara duHkhane vicAra kara-e nI bhAvanAnuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM have te ja vratanI daDhatA mATe maitrI Adi cAra bhAvanAonuM vivecana karIe chIe| sarvabhUta, guNAdhika, kilazyamAna ane avinIta para anukramathI maitrI, pramada, kArya ane mAdhyastha bhAva rAkhavo joIe arthAta samasta prANio para maitrI bhAvanA bhAve, pitAnA karatAM adhika guNavAne para ameda bhAvanA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra dAkSiNyaM bhAvayeta, avinayeSu-avinIteSu zaTheSu ca mAdhyasthyam audAsInyam upekSApUrti bhAvayeta, evaM vidha maiyAdi bhAvayadbhiH sarvaiH saha vairAdikaM vinaSTaM bhavati iti bhAvaH tathAcoktam satveSu maitrI, guNiSu pramodaM-kliSTeSu-jIveSu dayAparatvam / mAdhyasthyamA viparItavRttau-sadA mamA''tmAvidadhAtu dhIraH (dev)|1| iti // 58 // tattvArtha niyuktiH- pUrva prANAvipAtAdi viravilakSaNa paJcavratAnAM sthiratArtha sarvasAdhAraNatayA hiMsAdiSu aihika-pAralaukikA'pAyA'vadya darzanarUpA bhAvanA duHkha bhAvanA ca prarUpitA, sampati-teSAmeva vratAnAM paramparayA sthiratA sampApramoda bhAvanA bhAve arthAt unheM dekha kara atizaya harSa kA anubhava kare, jo jIva kleza kA anubhava kara rahe haiM unake prati karuNA bhASa kA anubhava kare aura jo avinIta arthAt zaTha haiM, unake prati madhyasthatA, udAsInatA yA upekSA vRtti dhAraNa kre| isa prakAra maitrIbhAva Adi dhAraNa karane se kisI ke prati baira-virodha nahIM rhtaa| kahA bhI hai__'prabho! merI AsmA prANI mAtra ke prati maitrImAva dhAraNa kare, guNI janoM ke prati pramoda bhAva dhAraNa kare, kleza bhogane vAloM para karuNA bhAva dhAraNa kare aura viparIta AcaraNa karane vAloM para madhyasthatA kA bhAva dhAraNa kare // 58 // ___ tatvArthaniyukti-pahale prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca vratoM kI sthiratA ke lie hiMsA Adi meM apAya evaM avadyadarzana bhAvanA aura duHkha bhAvanA kA nirUpaNa kiyA gayA, aba unhIM vratoM kI paramparA se bhAve arthAt temane joIne atizaya harSa anubhave, je jIva kalezane anubhava karI rahyAM che temanA prati karUNAbhAvane anubhava kare ane jeo avinIta arthAt zaTha che temanA tarapha madhyasthatA udAsInatA athavA upekSAvRtti dhAraNa kare A rIte matrIbhAva Adi dhAraNa karavAthI koInI pratye vera virodha rahetuM nathI kahyuM paNa che prabhe ! mAro AtmA prANImAtra prati maitrIbhAva dhAraNa kare, guNijanonI tarapha pramodabhAva dhAraNa kare, kaleza bhagavanArA para karUNabhAva dhAraNa kare ane viparIta AcaraNa karanArAo para madhyasthatAne bhAva dhAraNa kare. 58 tatvArthaniyukti-AnI agAu prANAtipAta viramaNa Adi pAMca tenI sthiratA mATe hiMsA AdimAM apAya ane aghadarzanabhAvanA ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. 58 sarvaprANiSu maitrIbhAvanAnirUpaNam 431 danArya sarvabhUnAdiSu maiyAdibhAvanAH patipAdayitumAha-'sahasabhya' ityAdi / sarvabhUtaguNAdhika klizyamAnA'vinayeSu maitrIpamodakAraNyamAdhyasthAni iti, tatra-yathAkramaM sarvasatveSu maitrIm 1 guNAdhikeSu pramodam 2 klizyamAneSu kAruNyam 3 avinayeSu mAdhyasthyazca bhAvayeteti bodhyam / tatra medyati-sniyati iti mitram tasya bhAvo maitrI parahitacintArUpA, sakalamANiviSaya AtmanaH sneha pariNAmaH, pramAdAda anyathA kRtApakAreSvapi mANiSu mitratA hRdaye nidhAya 'ahametasya mitramasmi' eteca mama mitrANi santi iti 'nA'haM mitradrohitvapratipatsye' mitradrohitvasya durjanAzrayatvAt / tasmAta-'sarvamANina'haM kSameM' iti sarva sthiratA ke lie sarvabhUta Adi meM maitrI Adi bhAvanAoM kA prati pAdana karate haiN| __ sarvabhUta, guNAdhika, klizyamAna aura avinItoM ke prati maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthabhAva dhAraNa karanA caahie| tAtparya yaha hai ki samasta prANiyoM ke prati maitrIbhAva dhAraNa kare apane se adhika guNavAn janoM ke prati pramodabhAva dhAraNa kare, jo kleza ke pAtra bane hue haiM unake prati karuNAbhAva dhAraNa kare aura avinIta janoM para madhyasthabhAva dhAraNa kre|| para ke hita kA cintana karanA maitrI hai arthAt samasta jIvoM ke prati apanA snehabhAva honA / agara koI jIva pramAda ke kAraNa kitI prakAra kA apakAra kareM to bhI unake kAra maitrI bhAva dhAraNa karake 'maiM inakA mitra hUM aura ye mere mitra haiM. maiM mitradroha nahIM karUMgA duHkhabhAvanAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have te ja vratanI paraMparAthI sthiratA mATe sarvabhUta AdimAM maitrI vagere bhAvanAonuM pratipAdana karIe chIe sarvabhUta, guNAdhika, kilazyamAna ane avinItanA prati maitrI, pramAda, kArUNya ane mAdhyasthabhAva dhAraNa karavA joIe. tAtparya e che ke samasta prANio tarapha maitrIbhAva dhAraNa kare, potAnA ka tAM adhika guNavAn jene tarapha pramodabhAva dhAraNa kare, jeo kalezanA pAtra banelA che temanA pratye karUNA bhAva dhAraNa kare ane avinIta jana pratye madhyasthabhAva dhAraNa kare. bIjAnA hitanuM cintana karavuM maitrI che arthAt samasta jI tarapha pitAne nehabhAva he agara koI pramAdanA kAraNe koI jAtane apAra kare te paNa temanA para maitrIbhAva dhAraNa karIne huM emane mitra chuM ane A mAro mitra che, huM mitradroha karI nahIM kAraNa ke mitrane droha ka zrI tatvArtha sUtra 2
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ E % 3D tattvArthasUtre satyAn pratibhAvayeta 'samyagmanovacanakAyaH sarvasaccAnahaM sahe' ityevaM bhAvanayA mitratA ythaarthtyaa''paadyte| ye ca mayApakRtAH pANina stAnapi mitratvatvAt kSame'ham , tathA ca sarvaprANiSu mama maitrI vartate na kenApi mama vairamiti, sa caitra vairAnubandhaH prastapratyavAyazAkhAzatasaMbAdho mAtsaryaviSayodayo bhUyobhUyo vicchinnabIjAGkura prasavasamartho'pi tIkSNa prajJAvivekA'sidhArAcchedya stiraskRta nikhilazeSa heturapi maitrImAvanayA miravazeSa samalayAta patihantavyaH iti bodhyam / evaM-samyaktyAdi guNAdhikeSu pratiSu pramodaM-harSAtizayaM bhAvayet / kyoM ki mitra kA droha karanA durjanatA kA lakSaNa hai ataeva meM saba prANiyoM ko kSamA karatA hUM' isa prakAra kI samasta jIvoM ke prati bhAvanA kare / 'maiM samyak mana vacana kAya se samasta prANiyoM ko sahana karatA hUM, aisI bhAvanA se vAstavika mitratA kI prApti hotI hai| aura jina prANiyoM kA maiMne apakAra kiyA hai, mitra hone ke kAraNa meM unase khamAtA huuN| merA samasta prANiyoM para maitrIbhAva hai, kisI ke mAtha vairabhAva nahIM hai| yaha vairAnubaMdha japa baDhatA hai to isameM se saikaDoM anarthoM kI zAkhA-prazAkhAeM phUTatI haiM, mAtsarya Adi doSoM kI utpatti hotI hai, isake aMkura tIkSNa prajJA evaM viveka rUpI talavAra kI dhAra se hI kATe jA sakate haiM aura kisI kAraNa se usakA uccheda nahIM ho sakatA / isakA samUla vinAza maMtrI bhAvanA ke dvArA hI karanA caahie| imI prakAra jo samyaktva Adi guNoM meM adhika haiM, unake prati durjanatAnuM lakSaNa che. AthI huM badhAM prANione kSamA ApuM chuM" A prakAranI samasta jI tarapha bhAvanA rAkhe. "huM rAmyak mana vacana kAyAthI samasta prANione sahana karUM chuM' evI bhAvanAthI vAstavika mitrata nI prApti thAya che ane je prANione meM apakAra karyo che, mitranA nAte huM temanAthI kSamApanA meLavuM chuMmAre samarata prANio para maitrIbhAva che, koInI sAthe vairabhAva nathI. A verAnubaMdha jyAre vadhe che tyAre emAMthI seMkaDo anarthonI zAkhA-prazAkhAo phUTI nIkaLe che, mAtsarya Adi denI utpatti thAya che, AnA aMkura tIkSaNa prajJA ane viveka rUpI taravAranI dhAra vaDe ja kApI zakAya che bIjA koI kAraNe tenuM ucchedana thaI zakatuM nathI. Ane jaDamULathI vinAza maitrIbhAvanA dvArA ja karavuM joIe. evI ja rIte je samyaktva Adi guNemAM adhika che temanA pratye zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a. 7 . 58 sarvaprANiSu maitrIbhAvanA nirUpaNam 433 tatra pramoda stAvad-vandanastavana prazaMsana bepAvRtyakaraNAdibhiH samyavasvajJAnacAritratapo'dhikeSu munivareSu stra, para, tadumaya kRtasammAnajanyaH sarvendriyAbhi vyakta AnandAtireka ucyate / tatra samyaktvaM tAvat-tArthazraddhAnasvarUpaM bodhyam, jJAnazceSTA'niSTapravRttinivRttiviSayakaM bodharUpaM, cAritrazca mUlottaraguNabhedam, tapazca- bAhyAbhyantarabhedena dvividhamava seyam, etaivopayuktalakSaNaiH samyakvAdibhiH zrAvakApekSayA triziSTeSu zramaNeSu svena pareNa tadubhAbhyAM vA kRtabandanAdinA munijanaguNotkIrtanasamaye - ekatAna zravaNasamu-phullanayanAvirbhUtapramoda arthAt harSa ke atireka ko dhAraNa kare arthAt guNI janoM ko dekha kara atyanta prasanna ho / jo samyagdarzana, jJAna, cAritra athavA tapa meM adhika- apane se UMce haiM unakA yathocita vandana, stavana, prazaMsA, vaiyAvRtya Adi varanA, Adara-satkAra karanA aura saba indriyoM se Ananda kI adhikatA ko vyakta karanA pramoda kahalAtA hai / inameM se samyaksva kA artha hai tattvArtha kA zraddhAna karanA / iSTa meM pravRtta aura aniSTa se nivRtta hone ke bodha ko jJAna kahate haiM aura mUlaguNoM aura uttaraguNoM ko cAritra kahate haiN| bAhya aura abhyantara ke bheda se tapa ke do bheda haiN| ina samyaktva Adi guNoM meM jo apane se adhika utkRSTa haiM, unake prati mAnasika harSa prakaTa karanA pramoda hai / eka zrAvaka kI apekSA dUsarA zrAvaka aura eka muni kI apekSA dUsarA muni ina guNoM meM adhika hotA hai| zrAvaka kI apekSA muni meM ye guNa adhika pAye hI jAte haiN| munijana ke guNoskIttana ke pramAda arthAt harSoMnA atirekane dhAraNa kare arthAt guNIjaneAnA darzanathI atyanta prasanna thAya je samyakdarzana, jJAna, cAritra athavA tapamAM adhika- peAtAnAthI vadhAre hoya temanu yatheAcita vavaMdana, stavana, praza MsA, vaiyAvRtya, vagere karavA, Adara-satkAra karavA ane badhI indriyathI mAnaMdanI parAkA ThAne vyakta karavI, prameda kahevAya che. AmAMthI samyaktvanA atha che tAnI zraddhA karavI STimAM pravRtti ane aniSTathI nivRtta thavAnA khAdhane jJAna kahe che ane mULaguze! tathA uttaguNene cAritra kahe che. khAhya ane AbhyantaranA bhedathI tapanA be bheda che, A samyaktva Adi guNNAmAM je peAtAnA karatAM adhika utkRSTa temanA pratye mAnasika harSa pragaTa karavA prameda che eka zrAvakanI apekSA trIjo zrAvaka ne eka muninI apekSA khIjA muni A guNAmAM adhika hoya che. zrAvakanI apekSA munimAM A guNa avazya adhika jovA maLe che. munijane guNAtkIttana veLAe ekAgra thaIne na0 55 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ v34 ___ tattvAryasUtre romAzcavacukitagAtrayaSTayAdi liGgena prakaTito manAmaharSaH pramodo dhyapadizyate taM bhAvayediti / evaM-klezamanubhavatsu klizyamAneSu dIneSu-anAthabAlakRddhAdiSu kAruNyaM bhAvayet , tatra-kAruNyaM khalvanukampArUpa mucyate, dInopari-anugraho dayAdRSTiH dInatvazca-mAnasikazArIrika duHkhairabhibhUtatvaM bodharam / tatra-karuNAkSetreSu satveSu mithyAdarzanA'nantAnubandhyAdirUpa mahAmohAbhibhUteSu matizrunavibhaGgajJAna dhyApteSu iSTAniSTamAptiparihAravajiteSu-anekaduHkhapIDiteSu dInakRpaNA'nAtha. bAlavRddhAdiSu-avicchinnaM kAruNyaM bhAvayet, tathAvidhaM kAruNyaM bhAvayaMzca mokSopadezadeza-kAlApekSa vastrAnapAnapratizrayoSadhAdimistAnanugRhNIyAt iti / samaya ekAgra hokara zravaNa karanA netroM kA khila uThanA, samasta zarIra meM romAMca prakaTa honA, ityAdi cihUnoM se mAnasika harSa prakaTa hotA hai| isa pramoda se AtmA ko bhAvita kre| jo kleza-kaSTa kA anubhava kara rahe hoM, aise duHkhI, dIna, anAtha aura vRddha Adi para karuNA bhAva se AtmA ko bhAvita kre| kArUNya kA artha hai anukampA, dIna prANI para anugraha, dayAdRSTi / jo zArIrika yA mAnasika duHkhoM se pIDita haiM ve dIna kahalAte haiN| inameM se jo prANI mithyAdarzana tathA anantAnubaMdhI Adi mahAmoha se grapta haiM, kumati kuzruta aura vibhaMga jJAna se vyApta haiM, jo iSTa prApti aura aniSTa parihAra nahIM kara sakate aura aneka duHkhoM se pIDita haiM, jo dIna, kRpaNa, anAtha, bAla aura vRddha haiM, unake prati nirantara karuNA kI bhAvanA karanI cAhie aura karuNA kI bhAvanA zravaNa karavuM, AMkhe nuM nAcI uThavuM, samasta zarIramAM romAMca jAgRta tha ItyAdi cihnothI A mAnasika harSa pragaTa thAya che. A pramodathI AtmAne bhAvita kare joIe. jeo kaleza-keTane anubhava karI rahyA hoya evA dIna, duHkhI anAtha ane vRddha Adi para karUNA bhAvathI AtmAne bhAvita karo. kArUNyano artha che anakampA, dInaprANI para anugraha, kRpAdaSTi jeo zArIrika athavA mAnasika vyathAothI pIDita che teo dIna kahevAya che. AmAMthI je prANI mithyAdarzana tathA anantAnubaMdhI Adi mahAmahathI grasta che, kumati, kuzruta ane vilaMga jJAnathI vyApta che, jeo ISTa prApti ane aniSTa parihAra karI zakatA nathI ane aneka duHkhathI pIDita che, jeo dIna, kRpaNa, bAla temaja vRddha che, temanA tarapha harahameza karUNAnI bhAvanA bhAvavI joIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru. 58 sarvaprANiSu maitrIbhAvanAnirUpaNama 435 avineyeSu zaTheSu janeSu mAdhyasthyam-audAsInyam - upekSA mAvayet / tatra-vinIyante zikSA grAhayituM zakyante ye te vineyAH zikSAhaH, ye tathA na bhavanti te'. vineyAH zikSA'nahIMH ucyante / cetanAH api kASTha-kuDayA'zmasannibhAH grahaNadhAraNehA'yodazUnyAH mithyAdarzanAbhibhUtAH duSTa janavipalabdhA ucyante, teSvaudAsInyaM bhAvayet , teSu-sadupadezAdikaM zuSkavI namivoSarabhUmiSu, uptamapi na kimapi phalAdhAyakaM bhavati, tasmAt-tepekSetra kartavyeti bhaavH| tathAcoktam-parahitacintA maitrI, paraduHkha nivAraNaM tathA krunnaa| paramukhatoSo modaH, paradoSopekSaNamupekSA // 1 // iti karate hue unheM mokSa kA upadeza denA cAhie, deza-kAlocita vastra, ama, pAnI, AvAsa tathA auSadha Adi se una para anugraha karanA caahie| jo avineya-zaTha haiM una para mAdhyasthya bhASa dhAraNa kAranA cAhie / jo zikSA grahaNa karane yogya hoM ve vineya kahalAte haiM aura jo zikSA ke yogya na hoM ve avineya kahe jAte haiM arthAt jo sacetana hote hue bhI kATha, dIvAla evaM pASANa ke samAna grahaNa, dhAraNa, IhA, apoha se zUnya haiM, mithyAdarzana se grasta haiM aura duSTa janoM dvArA bahakAye hue haiM, unheM avineya samajhanA cAhie / aise janoM para udAsIna bhAva dhAraNa kare / jaise Upara bhUmi meM DAlA huA bIja niSphala hotA hai, usI prakAra aise logoM ko diyA hubhA upadeza vyartha jAtA hai| usakA kucha bhI phala nahIM hotA, ataeva una para upekSAbhAva dhAraNa ane karUNanI bhAvanA karatA thakA teone mokSane upadeza Apavo joIe, deza-kALa pramANe vastra, anAja, pANI, AvAsa tathA auSadha Adi dvArA temanA para anugraha kara joIe. jeo avinayI-zaTha che temanA tarapha mAdhyasthabhAva dhAraNa kare joIe. jemAM zikSaNa grahaNa karavA lAyaka che teo vineya kahevAya che ane jeo zikSaNane egya na hoya temane avineya kahevAmAM Ave che arthAta je sacetana hovA chatAM paNa lAkaDA, dIvAla ane patharAnI mAphaka, grahaNa, dhAraNa, IhA, ahithI zUnya che, mithyAdaza thI jharata che ane duSTajana dvArA bhabharAyelA che temane avineya samajavA joIe. AvA mANaso tarapha udAsInabhAva dhAraNa kare. jevI rIte pAra pATavALI jamInamAM nAkheluM bIja niSphaLa nIvaDe che tevI ja rIte AvA lekane ApavAmAM Ave upadeza niSphaLa jAya che. tenuM kaMI ja phaLa AvatuM nathI AthI temanA para upekSAbhAva dhAraNa kare e ja cagya che. kahyuM paNa che-"bIjAnA hitanI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre uktazca sUtrakRtAGge prathamazrutaskandhe 15 adhyayane tRtIyagAthAyAm-'maitrI bhUteSu kalpayet' iti / evam-aupapAtike prathama satre 20 prakaraNe coktam'supaDiyANaMdA' iti / punastatraivopapAtike bhagavadupadeze coktam-'sANuko sayAe' sAnukrozatayA iti AcArAGgapakaraNe zrutaskandhe 8 adhyayane 7 uddeze 5 gAthAyAzcoktam 'majjhattho nijjarApehI, samAhimanupAlae' iti / madhyastho nirjarApekSI, samAdhimanupAlayet ||iti||58|| mUlam-caritaM paMcavihaM sAmAiya chedokTAvaNaparihAravisuddhiya suhamasaMparAya jahakhAyabheyao // 59 // karanA hI ucita hai / kahA bhI hai-'dUsaroM ke hita kI cintA karanA maitrI hai, parAye duHkha kA nivAraNa karanA karugA hai, dUsare ke sukha ko dekhakara santoSa mAnanA pramoda hai aura parAye doSoM kI upekSA karanA upekSA bhAvanA hai // 1 // sUtra kRtAMga ke prathama zrutaskaMdha ke pandrahaveM adhyayana kI tIsarI gAthA meM kahA hai-'prANiyoM para maitrI dhAraNa kre| isI prakAra aupa. pAtika sUtra ke prathama satra ke 20 veM prakaraNa meM bhI kahA hai-'supratyA nandaH-pramodaH' / isI sUtra meM bhagavAn ke upadeza-prakaraNa meM kahA hai'sANukkosaghAe' arthAt dayA yuktatA se / AcArAMga zrutaskaMdha ke AThaveM adhyayana, sAtaveM uddezaka kI pAMcavIM gAthA meM kahA hai___ 'madhyastha evaM nirjarA kI apekSA karane vAlA zramaNa samAdhi kA anupAlana kare // 58 // cintA karavI maitrI che, bIjAnA duHkhanuM nivAraNa karavuM karUNA che, bIjAnA sukhane joI sateSa mAna ame da che, ane pArakA doSonI upekSA karavI upekSA bhAvanA che. jenA sUtrakRtAMgane prathama zrataskaMdhanA paMdaramAM ayananI trIjI gAthAmAM kahyuM che-"prANio para maitrI dhAraNa karo' e ja pramANe papAtikasUtranA prathama sUtranA, 20 mA 425mAM 55 dhuM che-supatyAnanha-pramoha. bhaor sUtramA mApAnanA 153 542mA ghucha. 'mANukosayAe' arthAt 4yA. yuktatAthI AcAraMga zrataskaMdhanA AThamAM adhyayana, sAtamA uddezakanI pAMcamI gAthAmAM kahyuM che-"madhyasthI ane nirjarAnI apekSA karanAra zramaNa samAdhinuM anupAlana kare. 58 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 dIpikA-niyukti TIkA a.7 2.59 cAritrabhedanirapaNam / chAyA-cAritraM pazcavidhaM, sAmAyika chedopasthApana parihAravizuddhikasUkSma sAmparAya yathAkhyAta bhedataH // 59 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat samitiguptidharmAnuprekSA parISahajaya cAritrANAM karmAstravanirodhalakSaNasaMvarahetutvena patipAditatvAt teSAM khalu saMvarahetUnA madhye cAritrasaMjJAvyapadezArtha prathamaM cAritrabhedAn patipAdayitumAha-'caritaM paMca vihaM.' ityAdi / cAritraM tAvat-pUrvoktadazavidhazramaNadharmAntarbhUtaM saMyamAtmaka pazcavidhaM vartate, sAmAyika 1 chedopasthApana 2 parihAravizuddhika 3 sUkSmasAmparAya 4 yathAkhyAta 5 bhedtH| tathA ca-sAmAyikacAritram 1 chedopasthApana. cAritram 2 parihAravizuddhikacAritram 3 sUkSmasAmparAyikacAritram 4 yathAkhyAta cAritraJce 5 syevaM paJcavidhaM cAritramavagantavyam / samaH-sama vaM rAgadveSarahitatvena 'caritaM paMcavihaM sAmAiya' ityaadi| sUtrArtha-cAritra pAMca prakAra kA hai-(1) sAmAyika (2) chedopasthA. pamIya (3) parihAra vizuddhi (4) sUkSmasAmparAya aura (5) yathAkhyAta 59 / tasvArthadIpikA-pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki samiti, gupti dharma anuprekSA, parISaha jaya aura cAritra saMghara ke kAraNa haiN| ina saMbara ke hetoM meM se cAritra kA svarUpa pratipAdana karane ke lie usake bhedoM kA nirdeza karate haiM pUrvokta dasa prakAra ke zramaNa dharmoM ke antargana saMyamAtmaka cAritra pAMca prakAra kA hai-(1) sAmAyika (2) chedopasthApanIya (3) parihAra vizuddhika (4) sUkSmasAmparAya aura (5) yathAkhyAta / isa prakAra cAritra pAMca prakAra kA samajhanA caahie| 'carittaM paMcavihaM' ityAdi / / 59 / / sUtrAtha-yArita pAya prA2nA -(1) sAmAyi: (2) che|52thaapniiy (3) pariDA2vizuddhi (4) sUkSmasA-52rAya mane (5) yathAbhyAta. // 56 // tatvArthadIpikA-pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra, saMvaranA kAraNa che. A saMvaranA hetuo mAMthI cAritranA svarUpanuM pratipAdana karavA mATe tenA bhedanuM nidarzana karIe chIe pUrvokta daza prakAranA zramaNadharmonA antargata saMyamAtmaka cAritra paMca mAranA cha-(1) sAmA4i (2) chehapazthApanIya (3) parihAra vizuddhi (4) sUmasAparAya ane (5) yathAkhyAta AvI rIte cAritra pAMca prakAranA samajavA joIe, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 tattvArthasUtre sarveSu jIveSu svAtmasAmyavatvam , tasya samatvasya Aya:-prAptiH samAyaH pravardhamAnazAradazukla candrakalAvat pratikSaNavilakSaNa jJAnAdilAmaH sa prayojanamasyeti sAmAyikam , sAmAyikazca tat cAritrazceti sAmAyikacAritram, etasya khalu-sarvasukhanidAnabhUnAyAH sarveSu jIveSu svAtmatulyadarzanarUpAyAH samatAyAH prAptaye'nupaThAnaM kriyate / tatra-pUrvoktasvarUpaM sAmAyikacAritraM tAvad dvividham , niyatakAlikam , aniyatakAlikaJca / tatra-svAdhyAyAdikaM sAmAyikacAritra niyata kAlikam , aipithikAdikantu-aniyatakAlikaM sAmAyikacAritraM bodhyam / chedopasthApanantu-pramAda kRta hiMsAdhanatA'nuSThAnasya sarvathA parityAgAnantaraM samya sama arthAt samatva yA rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa samasta jIvoM ko apane samAna samajhanA / usa samatva ke Aya (lAbha) ko samAya karate haiM arthAt vRddhi ko prApta hotI huI zarad Rtu ke candramA kI kalAoM ke samAna pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdi kI prApti / vaha samAya jisakA prayojana ho use sAmAyika kahate haiM, sAmAyika rUpa cAritrako sAmAyika cAritra kahA gayA hai| samasta sukhoM ke kAraNa aura samasta prANiyoM para Atma tulya darzana rUpa samatA kI prApti ke lie sAmAyika kA anuSThAna kiyA jAtA hai| yaha sAmAyikacAritra do prakAra kA hai-niyatakAlika aura aniyata. kAlika / ina meM se svAdhyAya Adi sAmAdhika cAritra niyatakAlika kahalAtA hai aura airyApathika aniyatakAlika sAmAyika cAritra hai| pramAda ke kAraNa hiMsA Adi avatoM ke anuSThAna kA sarvathA sama arthAt samatva athavA rAga-dveSanA abhAvanA kAraNe samasta jIvane pitAnA jevA samajavA te samavanA Aya (lAbha)ne samAya kahe che arthAt vRddhine pra pta thatI thakI zarada RtunA caMdramAnI kaLAonI jema pratikSaNe vilakSaNa jJAnAdinI prApti te samAya jenuM prajana hoya tene sAmAyika kahe che, sAmAyika rUpa, cAritrane sAmAyika cAritra kahevAmAM AvyuM che. samasta sukhanA kAraNa ane samasta prANIo para Atmatulya darzanarUpa samatAnI prApti mATe sAmAyikanuM anuSThAna karavAmAM Ave che. A sAmAyika cAritra be prakAranA che. niyatakAlika ane aniyatakAlika AmAMthI svAdhyAya Adi sAmAyika caritra niyatakAlika kahevAya che ane apathika aniyatakAlika sAmAyika cAritra che. pramAdane kAraNe hiMsA Adi atranA anuSThAnane sarvathA parityAga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.59 cAritrabhedanirUpaNam sa.19 cAritramadAnarUpaNam 431 gAgamoktavidhinA punavratAropaNaM samyak pratikriyAtmakaM bodhyam / chedena divasa pakSamAsAdi patrajyA-hApanenopasthApanaM punarvatAropaNaM chedopasthApanamiti vyutpattiH, saGkalpavikalpaniSedho pA chedopasthApanacAritramucyate / pariharaNaM parihAraH prANA. tipAtAnivRttiH, parihAreNa viziSTA zuddhiH karmamalakalaGkapaGkaprakSAlanaM yasmiMzcAritre tat parihAravizuddhicAritramucyate, yathA- dvAtriMzadvarSa jAtasya cirakAlatIrthapAdasevinaH pratyAkhyAna nAmadheyanavamapUrvokta samyagAcAravedino'pi pracuracaryA'nu. SThAyinaH sandhyAtrayaM darjayitvA dvigavyUtagAminaH saMyatasya muneH parihAravizuddhiparityAga karane ke pazcAt Agamoktavidhi ke anusAra punaH vanoM kA AropaNa karanA chedopasthApanIya cAritra hai| use sampaka pratikriyA rUpa samajhanA cAhie / 'chedopasthApana' zabda kI vyutpatti isa prakAra haicheda arthAt dina, pakSa, mAsa Adi kI dIkSA kama karake, upasthApana arthAt phira vratoM meM aropaNa karanA 'chesopasthApana' hai| athavA saMkalpa -vikalpa kA niSedha chedopasthApana cAritra kahalAtA hai| ___parihAra kA Azaya hai prANAtipAta se nivRtta honA / jisa cAritra meM 'parihAra' ke dvArA viziSTa zuddhi arthAt karmamala rUpa paMka kA prakSAlana kiyA jAtA hai, vaha parihAravizuddhi cAritra hai / jo battIsa varSa kA ho cukA ho, cirakAla taka jisane tIrthakara ke caraNoM kI sevA kI ho, jo pratyAkhyAna nAmaka nauve pUrva meM kadhita AcAra vastu kA jJAtA ho' ugra caryAvAna ho, jo tInoM saMdhyAoM ko bacAkara karyA bAda Agamekta vidhi anusAra punaH vratanuM AropaNa karavuM chepasthApanIya cAritra che tene samyak pratikriyA rUpa samajavuM joIe. depasthApana" zabdanI vyutpatti A pramANe che. ida arthAt divasa, pakhavADiyuM, mAsa vagerenI dikSA ochI karIne, usthApana arthAta pharIvAra vratomAM AropaNa karavuM che pasthApana athavA saMkalpa-vikalpane niSedha chedapasthAna caritra kahevAya che. parihArane Azaya che prANAtipAtathI nivRtta thavuM, je cAritramAM parihAra dvArA viziSTa zuddhi arthAt karmamaLarUpa kAdavanuM prakSAlana karavAmAM Ave che te parihAra vizuddhi cAritra che. je batrIsa varSa thaI gaye hoya, cirakALa sudhI jeNe tIrthakaranA caraNenI sevA karI hoya, je pratyAkhyAna nAmaka navamA pUrvamAM kathita AcAravatu jJAtA hoya, ugra caryAvAna hoya, je traNe saMdhyAone bacAvIne be gabhUti gamana kare che. evA saMyamazIla zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 tatvArtha sUtre cAritra bhavati / atisUkSma krodhamAnamAyAdi kaSAyatvAt sUkSmasAmparAyacAritramucyate, samparAyazabdasya kaSAvavAcakatvAt / sarvasya mohanIyasyopazamaH kSayovA vartate yasmin tat paramaudAsInyalakSaNaM jIvasvabhAvadazA viziSTaM yathAkhyAtacAritram, yathA-'' manaH zuddhaH svabhAvaH sthitaH tathaivA'khyAtaH kathita AtmanaH svabhAvo yasmiMzcAritre tat - yathAkhyAta cAritramiti vyutpattiH, tathAca - niravazeSasya mohanIyakarmaNa upazamAt - kSayAccA''tmasvabhAvApekSA lakSaNaM yathAkhyAta cAritra vyapadizyate, yathAkhyAtamevA'yAkhyAtacAritra nAmnApi vyapadizyate / tasyA'yamarthaH prAktanacAritra vidhAyibhiH khalu Atmano yadutkRSTaM cAritramAkhyAtaM do gavyUti gamana karatA ho, aise saMyamazIla muni ko parihAravizuddhi cAritra hotA hai / jisa avasthA meM kaSAya atyanta sUkSma raha jAte haiM, usa avasthA meM hone vAlA cAritra sUkSmasAmparAya cAritra kahalAtA hai / samparAya zabda kaSaya kA vAcaka hai / mohanIya karma kA sarvathA upazama yA kSaya hone para jo cAritra prakaTa hotA hai vaha yathAkhyAta cAritra hai / yaha cAritra parama udAsInatA. maya aura jIvana kI svabhAvadazA rUpa hai / AtmA kA jo zuddha svabhAva hai vahI jisa cAritra meM kahA gayA ho, vaha yathAkhyAta cAritra / isa kAraNa sampUrNa mohanIya karma ke upazama se yA kSatra se AtmasvabhAvayathAkhyAna cAritra kahalAnA hai / ise athAkhyAta cAritra bhI kahate haiM / usakA Azaya yaha hai - pahale cAritra ke jo ArAdhaka hue haiM unheM AtmA kA jo utkRSTa cAritra kahA hai, vaisA cAritra jIvane pahale nahIM prApta munine parihAravizuddhicaritra hoya che. je avasthAmAM kaSAya atyaMta sUkSma rahI jAya che te avasthAmAM thanArU cAritra sUkSmasAmparAya caritra kahevAya che. saMparAya zabda SAyanA vAcaka che. mAhanIya kamanA thA upazama kSaya thavAthI je cAritra prakaTa thAya che te yathAkhyAtacAritra che. A cAritra paramaudAsInatAmaya ane jIvA svabhAvadazA rUpa che, AtmanA je zuddha svabhAva che te je cAritramAM kahevAmAM Avyu' hAya, te yatha khyAta caritra AthI sa pUrNa mAhanIya krama"nA upazamathI athavA kSayathI AtmasvabhAva rUpe yathAkhyAtacAritra kahevAya che Ane athA khyAtacAritra paNa kahe che. tene Azaya A che. pahelAM cAritranA je ArAdhaka thayA che. teoe AtmAnu je utkRSTa cAritra kahyu che evu' cAritra jIve zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.59 cAritrameda nirUpaNam 441 kathitaM tathAvidhaM cAritra' jIvena pUrve na prAptam kintu adhAnantaraM mohanIya karmakSayopazamAbhyAM prAptaM yaccAritra N tad athAkhyAtacAritra mityucyate, atha zabdasyA''nantaaiserat sakalamohanIya karmakSayopazamAnantara mAtmasnabhAvA''virbhAvAt 59 / tatvArtha niyuktiH -pUrva kramamAsasya saMdarahetubhUtaparoSahatrayasya prarUpaNaM kRtam, samprati-saMvara hetutayA pratipAditasya cAritrasya bhedAn pratipAdayitumAha'caritaM paMcavihaM' ityAdi / cAritraM khalu saMgamalakSaNaM paJcavidham, sAmAyika chedopasthApana - parihAravizuddhika- mRkSmasAmparAya - yathArUpAta 5 bhedAt tathAcasAmAyikacAritram 1 chedopasthApanacAritram 2 parihAravizuddhikacAritram 3 sUkSmasAmparAyacAritram 4 yathAkhyAtacAritram 5 cetyeva paJcavidhaM cAritramada kiyA hai, isa kAraNa vaha adhAkhyAta cAritra kahalAtA hai / 'atha' zabda Anantarya artha kA vAcaka hai, ataeva samasta mohanIya karma ke kSaya athavA upazama ke anantara jo cAritra prApta ho vaha athAkhyAta cAritra hai isa cAritra kI upasthiti meM AtmA kA zuddha svabhAva prakaTa hotA hai // 59 // tatvArthaniyukti- pahale saMvara ke kramaprApta kAraNa parISada jaya kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| aba cAritra ke, jo saMvara kA kAraNa kahA jA cukA hai, bhedoM kA nirdeza karate haiM - saMyama rUpa cAritra pAMca prakAra kA hai ( 1 ) sAmAyika (2) chedopasthApanIya (3) parihAra vizuddhika (4) sUkSmasAmparAya aura (5) yathAkhyAta | isa prakAra (1) sAmAyika cAritra (2) chedopasthApanacAritra (3) agAu prApta karyu na hatuM. parantu pAchaLathI mehanIya karmAMnA kSaya athavA upazama dvArA sa pAdana kareluM che. A kAraNe te athAkhyAtacAritra kahevAya che. atha' zabda anantaya ane vAcaka che. AthI samasta mehanIya kramanA kSaya athavA upazamanA anantara je cAritra prApta thAya te athAkhyAtacAritra che A cAritranI upasthitimAM AtmAnA zuddha svabhAva prakaTa thAya che pA tattvAtha niyukti--pahelAM savanA krama prApta kAraNa parISahajayanu nirUpaNu karavAmAM AvyuM hatuM. have cAritranA, je saMvaranA kAraNu kahevAI gayA che, tenAM bheddenu nirdezana karIe chIe sayama rUpa cAritra 5 prakAranA che-(1) sAmAyika (ra) IMdre pathApanIya (3) parihAra vizuddhi (4) sukSma sAMpaya bhane (5) yathAbhyAta yA rIte (1) sAmAyika yaritra (2) hehe. pasthApana zAstri ( 3 ) parihAra vizuddhi ca ta0 56 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre gantavyam / tatra-sarvasAvadhayogaviratilakSaNaM sAmAyika tavizeSAeva chedopasthApanIyAdayo bhavanti, sAvadhayogavirate reva vizuddhatarAdhyavasAyavizeSA bhava. nti / tatra-samasya ayo gamanaM mAptiH samAyaH, sa eva sAmAyikam , sAmAyikA. naccAritraM sAmAyikacAritram / tacca sAmAyikaM dvividham, itvarakAlikam-yAvajjIvikaJca, tatra prathamaM tAvat prathamatIrthadad anyatIrthakRtoH pravajyApatipatto kathitaM zastraparijJAdhyayanAdividaH zraddhAM kurvavacchedoSasthApanIya saMyamAropaNaviziSTa taratvAda virateH sAmAyikavyapadezaM parityajati, tasmAda-itvarakAlam / madhyamatIrthakatA videhakSetravartinAzca yAvajjIcikaM sAmAyikaM bhavati, tacca-pravrajyA pratipattiparihAravizaddhikacAritra (4) sUkSaNasAparAyacAritra aura (5) yathA khyAtacAritra, yaha pAMca prakAra kA cAritra samajhanA caahie| inameM se sAmAyika kA artha hai rUrva sAvadha yoga kA tyAga krnaa| chaidopasthApanIya Adi sAmAyika ke hI vizeSa rUpa haiN| 'sama' ke 'Aya' arthAt lAbha ko 'samAya' kahate haiM aura usI ko sAmAyika kahate haiM / sAmAyika ke do prakAra haiM-itvarakAlika aura yaavjjiivik| prathama aura antima tIrthaMkaroM ke zAsana meM dIkSA lene para ittarakAlIna sAmAyikacAritra hotA hai / jo zastra parijJA adhyayana Adi kA jJAtA hotA hai aura zraddhA karatA hai, vaha cha hopasthApanasaMyama se yukta ho jAtA hai, ataeva usakA cAritra 'sAmAyika' isa nAma se nahIM kahA jAtA, ataeva vaha itvarakAlika arthAt alpakAlika kahalAtA hai| bIca ke bAIsa tIrthakaroM ke zAsana meM tathA videhakSetra ke nIrtha karoM ke zAsana cAritra (4) sUkSmasAMparA cAritra ane (5) yathAkhyAta cAritra A 5 prakAranA cAritra samajavA joIe. AmAMthI sAmAyikano artha che sarva sAvadha gana tyAga karavo. chedapasthApanIya Adi sAmAyikanA ja vizeSa rUpa che. "sama" ne "Aya arthAt lAbhane "samAya" kahe che. ane tene ja sAmAyika kahe che. sAmAyika be prakAranuM che. IvarakAlika ane mAvajIvika prathama ane aMtima tIrthakaronA zAsanamAM dIkSA levA para IsvarakAlina sAmAyika cAritra thAya che je zastraparajJA adhyayana Adine jJAtA hoya che ane zraddhA rAkhe che te chedapasthApana saMyamathI yukta thaI jAya che. AthI tenuM cAritra "sAmAyika" e nAmathI kahevAtuM nathI. AthI te InvarakAlika arthAta alpakAlika kahevAya che. vaccenA bAvIsa tIrthaMkaranA zAsana daramiyAna tathA videha kSetranA tIrthaka zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.59 cAritrabhedanirUpaNam 443 kAlAdArabhya maraNakAlaparyantaM tiSThati prathamA'nyatIrthakRtoH ziSyANAM - sAmAnya sAmAyikaparyAyacchedo vizuddhatara sarva sAvadyayogavirata samayasthAnaM viviktataramahAvratAropaNaM chedopasthApanIyacAritram / pUrvaparyAyacchede sati-uttaraparyAyeupasthApanam, taccApi dvividham niraticArasAvicArabhedataH, tatra - zikSakasya niravicAra chedopasthApanIyamadhIta viziSTA'dhyayana vido madhyamatIrthakara ziSyo bA yadA - caramatIrthakara ziSyANAM savidhe - upatiSThate, sAticAra chedopasthApanIyantu viniSTamULa guNasya puna tAropaNAdbhavati / tathA ce udubhayamapi sAticAraM niratimeM yAvajjIvika samAdhikacAritra hotA hai / vaha dIkSA aMgIkAra karane ke samaya se lagAkara maraNakAla paryanta rahatA hai| prathama aura antima tIrthaMkaroM ke zAsana meM ziSyoM ke sAmAnya paryAya kA cheda honA, vizuddhatara sarvasAvadyayogavirati meM sthita honA aura viviktatara mahAvratoM meM AzeSaNa karanA chedopasthApanIyacAritra kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki pUrva paryAya kA cheda hokara uttara paryAya meM sthApita karanA chedopasthApana hai / usake bhI do bheda haiM- niraticAra aura sAticAra | jisane viziSTa adhyayana kA adhyayana kara liyA hai usako tathA jaba madhyama tIrthaMkara kA koI ziSya varama tIrthaMkara ke ziSyoM ke pAsa jAtA hai taba niraticAra chedopasthApana cAritra kahalAtA hai / jisa sAdhu kA mUlaguNa naSTa ho jAtA hai use punaH pravrajyA dekara vratoM meM Aropita kiyA jAnA sAticAra chedopasthApana cAritra hai / isa kAraNa yaha donoM arthAt sAticAra aura niraticAra chedopasthApana cAritra prathama zanA zAsanamAM yAtra jIvika sAmAyika cAritra thAya che te dIkSA aMgIkAra karavAnA samayathI mAMDIne maraNakALa paryaMta rahe che. pahelA ane chellA tIrthaMkaranA zAsanamAM ziSyanA sAmAnya paryAyanA cheda, vizuddhatara thavA, sarvIsAvadya caiAga viratimAM sthita hAvuM ane viktitara mahAvratAmAM ArA paNa karavuM AApasthApanIya cAritra kahevAya che. tAtparya e che ke pU paryAyamAM sthApita karavu cheke pasthApana che. tenA paNa e bheda che-niraticAra ane sAticAra jeNe viziSTa adhyayananA abhyAsa karI lIdhe che tene tathA jyAre madhyamatItha'karanA kAI ziSya caramatItha karanA ziSyeAnI pAse jAya che tyAre niraticAra cheDhApasthApana cAritra kahevAya che. je sAdhune mULaguNu naSTa thaI jAya che tene pharIvAra dIkSA ApIne vratemAM ArApita karavuM sAticAra chedepasthApanacAritra che. AthI A khane arthAt sAticAra ane niraticAra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 tatvArtha sUtre cArazca prathamA'syatIrtha kRtoreva sambhavati / pariharaNaM - parihAraH tapovizeSaH tena - vizuddhaM parihAravizuddhi cAritramucyate, tadapi parihAravizuddhikaM dvividham nirvizyamAnakam - nirviSTakAdhikazceti / tatrA' sevyamAnaM paribhujyamAnasvarUpaM nirvizyamAnamucyate, Asevitam - upayuktasvarUpam nirviSTakAyikamucyate / tatsahacaritasvAt tadanuSThAyino'pi nirvizyamAnAH ucyante / upabhogo nirvezaH, tadurabhuJjAnAH nirvizyapAnakA bhavanti / nirviSTakAyikAH puna niviSTaH kAyo yeSAM te nirviSTakAyikAH, tatsahacaritatvAt tenAkAreNa taponuSThAnadvAreNa pariyuktaH kAyo yaiste pariyukta tathAvidhatapaso nirviSTakAyikA ucyate, parihAravizuddhikaJca tapaH pratipannAnAM navako gaccho bhavati / tatra catvAra tAvat parIhArAH, cAriNazvatvAro'nuparihAriNaH, ekastu - kalpito vAcanAcAryaH aura antima tIrthaMkara ke zAsanakAla meM hI hotA hai / parihAra nAmaka eka vizeSa prakAra kA tapa hai, usase jo vizuddha ho vaha parihAravizuddhi cAritra kahalAtA hai| parihAravizuddhikacAritra bhI do prakAra kA hai - nirvizyamAnaka aura nirdiSTa kAyika / jo sevana kiyA jA rahA ho vaha nirvizyamAnaka kahalAtA hai aura jo sevana kiyA jA cukA ho vaha nirviSTakAdhika kahA jAtA hai / ina donoM prakAra ke cAritra kA sevana karane vAle bhI nirvizyamAna aura nirviSTa kAyika kahalAte haiM / tAtparya yaha hai ki jo viziSTa tapazcaraNa kara rahe hoM ye nirvizyamAna aura jo kara cuke hoM ve nirviSTakAyika kahalAte haiM / nau sAdhu milakara parihAravizuddhi cAritra kA sevana karate haiM / unameM se cAra parihArI hote haiM arthAt tapa karate haiM, cAra anuparihArI DhopasthApana cAritra prathama ane aMtima tIrthaMkaranA zAsanakALa daramyAna 4 thAya che. parihAra nAmanuM eka vizeSa prakAranuM tapa che. tenAthI je vizuddha che te parihAra vizuddhika cAritra kahevAya che. parihAra vizuddhikacAritra paNa e prakAranA che-nivijDa mAnaka ane niSThikAyika jenu' sevana karavAmAM Avatu hAya. te niSThi mAnaka kahevAya che. ane jevu' sevana thai cUkayuM che niviSThakAcika kahevAya che. A ane prakAranA cAritranu sevana karanArA paNu niviSThamAnaka ane niviSThakAyika kaheva ya che. tAtparya e che ke jeo viziSTha tapazcaryA karI rahyA che te nirviSTha mAnaka ane jeo sevana karI cUkayA che te niviskAyika kahevAya che. nava sAdhu maLIne parihAra vizuddhika cAritranu sevana kare che emAMthI cAra pariztAri hAya che. arthAt tapa kare che, cAra anuparihAri hoya che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ma.59 cAritrabhedanirUpaNam 445 ityevaM navako gacchaH / tatra-yadyapi sarve'pi te zrutAtizayasampannA bhavanti, tathApi-prasiddhayA-kalpasthita navasu viziSTavAcanAcArya ekaH kazrimavasthApyate / tatra ye khalu vibhinnakAche vihitatamo'nuSThAnaM kurvanti te-parihAriNa ucyante / anupahAriNastu-ceyAtyakAriNaH niyatAcAmla maktA santa steSAmeva tapoglAnAnAM parihAriNAmantike sAhAyyamAcaranta stiSThanti, kalpasthitopi-niyatAcAmla. bhakta eva bhavati / yat khalu parihA riNAM tapo grIStau caturthaSaSTA'STamabhaktalakSaNakaM jaghanyaM madhyamamutkRSTazca, varSatAcA'STamadazamadvAdazabhaktasvarUpaM tapo jaghanyaM madhyamamu. skRSTazcA'aseyam / pAraNAkAle ca-samupasthi se'pi AcAglameva pArayanti tathAvidha tapaH SaNmAsaM vidhAya parihAriNo'nuparihAritvamAsAdayanti / anuparihArihote haiM arthAt una tapasviyoM kA vaiyAvRtya karate haiM aura eka vAcanA cArya hotA hai / yadyapi ve sabhI sAdhu viziSTa zruta ke jJAtA hote haiM tathApi unameM se koI eka vizaSTa vAcanAcArya sthApita kara liyA jAtA hai / tathA vibhinna kAloM meM jo zAstravihita tapa kA sevana karate haiM ve parihArI kahalAte haiM aura unakA jo vaiyAvaccakarate haiM ve anupari* hAri kahalAte haiN| ve anuparihArI niyata Ayavila karate haiM aura tapasyA meM saMlagna parihAriyoM ke samIpa raha kara unakI sevA sahAyatA karate haiM / kalpasthita bhI niyata AyaMbila hI karatA hai| parihAriyo kA tapa grISma Rtu meM anukamaNa se javanya caturthabhakta, madhyama SaSTha aura utkRSTa aSTama bhakta hotA hai / varSA Rtu meM jaghanya aSTama bhakta madhyama daza bhakta aura utkRSTa dvAdaza bhakta hotA hai / jaba pAraNA kA kAla AtA hai to AyaMbila se hI pAraNA karate haiN| isa prakAra vaha arthAta te tapasvIonI vaiyAvacca kare che ane eka vAcanAcArya hoya che. jo ke te badhA sAdhu viziSTa kRtanA jJAtA hoya che. to paNa temanAmAMthI koI ekane viziSTa vAcanAcArya niyukta karI levAmAM Ave che. tathA vibhinna kALamAM jeo zAstravihita tenuM sevana kare che teo parihari kahevAya che. te anuparihari haMmezA AyaMbila kare che ane tapasyAmAM rahelA pahiri. enI pAse rahIne tema rI sevAcAkarI kare che. kapasthita paNa niyata AyaM. bila ja kare che parihArione tapa grISma RtumAM anukramathI jaghanya caturthabhakta, madhyama, SaSThabhakta ane utkRSTa aSTamabhakta hoya che. varSARtumAM jaghanya aSTamabhakta, madhyama, dazamabhakta ane utkRSTa dvAdaza bhakata che, jyAre pAraNane samaya Ave che. tyAre A yaMbilathI ja pAraNAM kare che. A rIte zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra Nazca parihAriNo bhavanti, te'pi khalu-anuparihAriNaH SaNmAsaM tattapaH samAcaranti tadanantaraM kalpasthina ekakaeva paNmAsAvadhikaM parihAstapaH samAsAdayati / tasya caiko'nuparihArI bhAti, tanmadhye cA'para ekaH kalpasthito bhavati, ityevaM rItyA khalu parihAravizudaM tapo'STAdazabhirmAsaiH paripUrNa bhavati, paripUrNe ca tasmin puna svadena parihAratapaH kecidanye svazaktyanumAraM pratipadyante, kecitpunarjinakalpaM patipadyante, kecidanyetu-gacchameva vA pavizanti / parihAravizuddhikAzca sthitA.lpa evAdha caramatIrthakara tIrthayoreva bhavanti natu-madhyamatIrtheSu iti bhaavH| sUkSmasAmparAya saMyamacAritrantu-zreNImArohataH prapatato vA sambhavati, zreNistAvad mAsa taka tapa karake parihAri anuparihAri bana jAte haiM aura jo anuparihAri the ve parihAri bana jAte haiN| ve anuparihAri bhI parihAri bana kara chaha mahInoM taka vahI tapa karate haiN| tatpazcAt kalpasthita eka sAdhu chaha mAsa taka parihAra tapa karatA hai| usakA eka anuparihAri hotA hai, unameM se dUsarA eka koI kalAsthita hotA hai| isa prakAra parihAra vizuddha sapa aThAraha mahInoM meM paripUrNa hotA hai| jaba parihAra vizuddha lapa paripUrNa ho jAtA hai taba koI-koI apanI zakti ke anusAra puna: usa tapa kA anuSThAna karate haiM, koI jinakalpa ko aMgIkAra kara lete haiM aura koI apane gaccha meM zAmila ho jAte hai / sthitakalpa meM, Adya aura antima tIrtha kara ke tIrtha meM hI parihAra vizuddhika hote haiM, madhya ke vAIsa tIrthazaroM ke zAsana meM nahIM hote| sUkSmamAmparAya cAritra yA to zreNI caDhate samaya hotA hai yA cha mAma sudhI tapa karIne parihAri anuparihari thaI jAya che ane jeo anuparihAri heya che teo parihAri banI jAya che. te anu parihari paNa parihAri banI jaIne cha mAsa sudhI te ja tapa kare che. tyAra bAda ka9pasthita eka sAdhu cha mAsa sudhI parihAra tapa kare che tene eka anuparihAri hoya che. temAMthI bIjo eka keI upasthita thAya che. A rIte parihAra vizuddha tapa 18 mAsamAM paripUrNa thAya che. jyAre parihAravizuddha tapa paripUrNa thaI jAya che tyAre koI koI pitAnI zakita mu ba punaH te tapanuM anuSThAna kare che. keI jinakalpane aMgIkAra karI le che jayAre kaI pitAnA gacchamAM sAmela thaI jAya che. sthitakamAM, Adya ane aMtima tIrthakaranA tIrthamAM ja pariha ravizuddhika thAya che, madhyanA bAvIsa tIrthaMkaranA zAsanamAM thatAM nathI. sUmasA5rAya caritra kAMte zreNuM caDhatI vakhate thAya che athavA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU. 59 cAritramedanirUpaNam dvividhA, aupazamikI - kSAyikI ca / tatrapazamikI zreNastAvad anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM strI- napuMsaka vedAH, hAsyaratyAdiSaTkam apatyArUpAnAvaraNam, saMjvalanazceti, asyAH khalu aupazamikazreNerAramko'pramattasaMyato bhavati / sUkSmaH zlakSNAvayavaH samparAyaH krodhAdikaSAyaH saMsAraheturyatra sa sUkSmasamparAyasaMyamaH sa co- pazAntakaSAyo'pi svalpapatyayalAmAt dAvAnaladagdhAJjavRkSa yathodaka siJcanAdi lAbhAdaGkurAdi svarUpa supadarzayati evameSasadoraka - mukhavakhikAdiSu mamatva samIraNena saMvardhamAnaH kaSAgniH- cAritrendhanam AmUlato dahan prativiziSTA 'dhyavasAyAt saMyata macASayati / 200 zreNI se girate samaya hotA hai| zreNI do prakAra kI hotI hai / uparAma zreNI aura kSapaka zreNI / mohanIya karma kI prakRtiyoM kA upazamana karate hue u~ce caDhanA upazama zreNI hai aura unakA kSapaNa karate hue Age baDhanA kSapaka zreNI hai| donoM meM se kisI bhI zreNIkA AraMbha aSTama guNa sthAna varttI apramatta muni hI karatA hai / upazAma zreNI karane vAlA muni jaba AThaveM guNasthAnase nauveM aura nauveM se dasaveM guNasthAna meM pahu~catA hai taba use sUkSmasamparAya cAritra kI prApti hotI hai / tatpazcAt vaha muni gyArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai aura vahAM mohanIya karma ko eka antarmuhUrta ke lie pUrNa rUpa se upazAnta karatA hai / phira saMjvalana kaSAya kA udaya hotA hai aura zreNI sampanna muni punaH gira kara dazaveM gunasthAna meM A jAtA hai / usa samaya bhI usase sUkSmasAmparAya cAritra hotA hai / zreNIthI paDatI vakhate thAya che. zreNI e prakAranI hoya che. upazama zreNI ane kSapaka zreNI mAhanIya kamanI prakRtienu' upazama karatAM thakA uce caDhavu' upazama zreNI che. ane temanuM kSapaNu karatAM thakA AgaLa vadhavuM kSapaka zreNI che. khaMnemAMthI kAi paNa zreNInA AraMbha aSTama zusthAnavatI apramatta munI ja kare che. upazama zreNI karanArA muni jyAre AThamAM gurusthAnathI navamA ane natramAMthI dazamAM guNathAnamAM pAMce che tyAre tene sUkSma sa'parAyacAritranI prApti thAya che. tyAra bAda te muni agiyAramA gurusthAnamAM paheoMce che. ane tyAM mehanIya kane eka aMtarmuhUtane mATe pUrNatayA upazAnta kare che. pachI sa'jjavalana kaSAyanA udaya thAya che. ane zreNI sapanna muni puna: paDIne dazamAM guNasthAnamAM AvI jAya che. te samaye pazu tenA sUmasAmparAya cAritra hAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ Grer 458 tattvArthastre kSAAyikIzreNi:-anantAnubandhinaH kAyAH mithyAtvamizrasamyaktvAni apatyA. khyAnapatyAkhyAnAvaraNAni, pu-napuMpaka-strIvedAH, hAsyAdiSaTkam saMjvalana kaSAyazca-ti, asyAzca kSAyikazreNe:-pArohakaH aviratadezapramattA'pamattA'vira tAnyatamaH kazcid vizuddhathamAnA'dhyavasAyo bhavati / sa khalu anantAnubandhinaH kaSAyAn anta muharnenaiva yugae deva kSapayati, tatazca-yAvat saMjralanalomakaSAya saMkhyeyabhAgaM kSAyati, tathAsati-sUkSmasamparAyasaMyamacAritravAn sampadyate / samasakalamohanIyako pazametu ekAdazaguNasthAnaprAptaH san upazAntakaSAyo yathAkhyAtasaMyamacAritravAn bhavati, kSapaH punaH samastamohanIyakarmodadhi kSaka zreNI karane vAlA muni bhI jaba dasaveM guNasthAna meM pahu~catA hai taba use bhI sakSamasAmparAya caritra hotA hai, vizeSatA yahI hai ki kSapaka zreNI vAlA dasaveM se sIdhe bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca kara apratipAtI ho jAtA hai| usakA patana nahIM hotaa| upazAma zreNI meM anantAnubaMdhI kaSAya, darzanatrika, apratyAkhyAnI kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya, puruSa veda-strI veda-napuMsaka veda, hAsyAdi baTUka aura saMjvalana kaSAya kA upazama karatA hai jaba ki kSapaka zreNI vAlA isa prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| ___ upazama zreNI vAlA muni jaba gyArahaveM guNasthAna ko prApta karatA hai taba antarmuharta mamaya ke lie use yathAkhyAna cAritra kI prApti hotI hai| kSapaka zreNI vAlA bArahaveM guNasthAna ko prApta karake apa. tipAtI yathAkhyAta cAritra prApta karatA hai| kSapaka zreNI karavAvALA muni paNa jyAre dezamAM guNasthAnamAM pahece che tyAre tene paNa sUpha pasAparAya cAritra thAya che. vizeSatA e che ke kSapaka zrevIvALA dazamAMthI sIdhA bAramA guNasthAnamAM pahoMcIne aprati pati thaI jAya che. tenuM patana thatuM nathI upazama zreNImAM anaMtAnubaMdhI kaSAya, darzanatrika, apratyAkhyAnI kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, purUSada-strIveda, napuMsakaveda, hAsyAdi SaTaka ane saMjavalana kaSAyane upazama kare che jyAre kSepaka zreNIvALA A prakRtie ne kSaya kare che. upazama zreNIvALA muni jayAre agIyAramA guNasthAnane prApta kare che. tyAre aMntamuhUta samayane mATe tene yathAsthAta cAritranI prApti thAya che kSapaka zreNIvALA banmA guNasthAnane prApta karIne apratipAti yathAkhyAta cAritra prApta kare che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 549 dIpikA-niyukti TIkA bha.7 sU. 59 cAritrabhedanirUpaNam samuttIrNo nirgranthaH zramaNo rathAkhyAtacAritra saMyamI smpdyte| yathAkhyAtaH kathitastIrthakatA sathaiva yo vartate sa yathAkhyAtasaMgamaucyate, akaSAyaH khalu saMyama stIrthakRtAkhyAtaH, sa caikAdaza dvAdazaguNasthAnayoH sambhavati, upazAntatvAtakSINatvAcca kaSAyAbhAva iti bhAvaH / tathA caitrarItyA paJcavidhaM cAritramavagantavyam jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarma puJjasya riktIkaraNAt / uktazcotarAdhyayane 28-adhyayane 32-33 gAthAyAm / 'sAmAiyasthapaDhama-chedokTThAvaNaM bhave bIyaM / parihAravisuddhIyaM-suhamatahasaMparAyaM ca // 1 // 'akasAyamahakkhAyaM-chaumatthasma jiNassa thaa| evaM cayarittakara-cArita hoi AhiyaM // 2 // iti / 'sAmAyikamatha prathama-chedopasthApanaM bhaveda dvitiiym| parihAravizudika-sUkSma tathA samparAyaJca' // 1 // tIrthakaro ne 'yathA' arthAt jaisA 'khyAta' arthAt kahA hai, vaisA hI jo ho vaha 'yathAkhyAta' kahalAtA hai| tIrthaMkaroM ne kaSAyarahita saMyama kahA hai / yaha yathArUpAta cAritra gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM hotA hai, ina guNasthAnoM meM kaSAya upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, ataeva unakA udaya nahIM rhtaa| isa prakAra pAMca prakAra kA cAritra samajhanA caahie| jJAnA vANIya Adi ATha prakAra ke karmoM ke samUha ko rikta karane se use cAritra kahate haiN| uttarAdhyayanamUtrake 28 veM adhyayana kI 32-33 vIM gAthA meM kahA haipahalA sAmAyika cAritra hai, dUsarA chedopasthApana cAritra hai, tatpa tIya ra yathA' arthAt yAta' arthAt 4thu cha tara hoya te yathAkhyAta" kahevAya che. tIrthakaroe kaSAya rahita saMyama kahela che. A yathAkhyAta cAritra agiyAramAM ane bAramAM guNasthAnamAM thAya che, A gusthAnamAM kaSAya, upazAnta athavA kSINa thaI jAya che. AthI temano udaya rahetuM nathI. A rIte pAMca prakAranA cAritra samajavA ghaTe jJAnAvaraNIya Adi 8 prakAranA karmonA samUhane khapAvavA tene cAritra kahe che. uttarAdhyayana sUtranA 28 mA adhyayananI batrIsa-tetrIsamI gAthAmAM kahyuM che-paheluM sAmayika cAritra che, bIju chedepasthApana cAritra che tyAra bAda parihAra ta0 57 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ opos I ONARIES tattvArthatane 'aSAyamathAkhyAta-masthasya jinasya vA, / evaM cayariktakara-cArinaM bhavati AkhyAtam // 2 // iti / 59 // mUlam-tavo duvihaM, bAhirae-abhitarae y||60|| chAyA--tapo dvibidham, bAhyam-AbhyantaraJca // 60 // tathArthadIpikA-pUrva tAvat-karmAsravanirodhalakSaNasaMvara hetutvena tapasa uktatvAt, sampati-tattapaH marUpayituM prathamaM tasya bANAbhyantarabhedena bhedadvayamAha'tavo duvihaM, bAhirae-abhitarae ya' iti / tapati-dahati aSTavidhakarmANi, tapyati vA tapaH kartari asuna patyayaH, saMyamaviziSTAtmanaH zeSAzayavizodhanArtha pAhyAbhyantaratApanaM tapaH ucyate, zarIrendriyatApanAt-karma malanirdAhakatvAcca thAt parihAra vizuddhika aura sUkSaprasAmparAdha hai| pAMcavAM cAritra yathA khyAta hai jo chadmastha ko aura jina bhagavAna ko prApta hotA hai| karmoM ke caya-samUha ko rikta-naSTa karane se cAritra saMjJA sArthaka hotI hai // 57 // 'tayo duviha bAhirae' ityAdi sUtrArtha-tapa do prakAra kA hai-bAhya aura Abhyantara / 60 // tatvArthadIpikA-pahale tapa ko saMvara kA kAraNa kahA gayA thA, aba usa tapa kI prarUpaNA karane ke lie pahale usake bAhya aura Abhyantara bhedoM kA nirdeza karate hai tapa do prakAra kA hai-bAhya tapa aura Abhyantara tapa / jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA-jalAtA hai, vaha tapa kahalAtA haiN| saMyama se yukta AtmA kA zeSa Azaya ko zuddha karane ke lie bAhya aura vizuddhika ane sUmasAMparAya che pAMcamuM cAritra yathAkhyAta che je chaghasthane ane jina bhagavAnane prApta thAya che. karmonA caya-samUhane rikta-naSTa karavAthI cAritra saMjJA sArthaka thAya che. palA 'tavo duvihe, bAhirae abhitarae ya' tyAdi sUtrArtha -tapa be prakAranA che-bAhya ane Abhyantara. 60 tattvArthadIpikA--agAu tapane saMvaranuM kAraNa kahevAmAM AvyuM hatuM. have te tapanI prarUpaNA karavAne mATe pahelAM tenA bAhya ane Abhyantara bhedonuM nidarzana karIe chIe tapa be prakAranA che-bAhya tapa ane Abhyantara tapa je 8 prakAranA kamene tapAve-baLe che te tapa kahevAya che. samayathI yukta AtmAnA zeSa Azayane zuddha karavA mATe bAhya ane Abhyatara tApanane tapa kahe che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 su. 60 tapaso bhedanirUpaNam 451 tapo vyapadizyate tacca dvividham bAhyamAbhyantarazca / tatra vAhya dravyapekSatvAt - bAhyaM tapa ucyate, Abhyantarazca - antaHkaraNavyApArasAdhyatvAt bAhyadravyAnapekSatvAccA'bhyantara tapa ucyate tatrA'tApanAdiH kAyaklezAtmakaM tapo bahilakSyate iti bAhya tat-tapa ucyate, anazanAdikaJcApi bAhyaM tapaH / prAyazcitta vinayAdikantu - AbhyantaraM tapa ucyate, athavA para pratyakSaM tapo bAhyam, svapatyakSaM puna rAbhyantaraM tapa ucyate, athavA parapratyakSaM tapo vAhyam, svapratyakSaM puna rAjyantaraM tapa ucyate / tadubhayaM tapaH pratyekaM SaDbhedAd dvAdazavidhaM bodhyam ||30|| tatvArthaniyuktiH - pUrvaM karmAkhA nirodha ukSaNasaM baraM prati samiti - guptiAbhyantara tApana ko tapa kahate haiN| zarIra aura indriyoM ko tapta karane ke kAraNa yA karma-phala ko dagdha karane ke kAraNa bhI vaha tapa kahalAtA hai / bAhya tapa aura Abhyantara tapa ke bheda se tapa do prakAra kA hai / jisa tapa meM bAhya dravyoM kI apekSA hotI hai yaha bAhya tapa aura antaH karaNa ke vyApAra se hI hone ke kAraNa evaM bAhya dravyoM kI apekSA na rakhane ke kAraNa Abhyantara tapa kahalAtA hai| AtApanA Adi kAyakleza rUpa tapa bAhya se pratIta hotA hai, ataH bAhya tapa kahalAtA hai / ana zana Adi bhI bAhya tapa hI haiM / prAyazcitta, vinaya Adi ko Abhyantara tapa kahate haiN| yA jo tapa dUsaroM ko pratyakSa ho sake vaha bAhya aura jo svapratyakSa hI ho vaha Abhyantara tapa / donoM tapoM ke chaha-chaha bheda haiM, ataH saba milakara bArai prakAra kA tapa hai / / 60 / / tatvArthaniyukti- pahale yaha pratipAdana kiyA gayA thA ki karmAsrava zarIra ane indriyane tapAvavAnA kAraNe athavA kama maLane dugdha karavAnA kAraNe paNa A tapa kahevAya che. mAhya tapa ane Abhyantara tapanA bhedathI tapa e prakAranA che. je tapamAM khAdya drabyAnI apekSA rahe che. te bAhya tapa ane aMtaHkaraNanA vyApArathI ja thavAnA kAraNe ane khAdya dravyeAnI apekSA na rAkhavAne kAraNe Abhyantara tapa kahevAya che AtApanA Adi kAyakaleza rUpa tapa bahArathI prApta thAya che. AthI mAhya tapa kahevAya che. anazana Adi paNa mAhya tapa che. prAyazcitta. vinaya Adine Abhyantara tapa kahe che. athavA je tapa khIjAne pratyakSa thaI zake te bAhya ane je svapratyakSa jAya te Abhyantara tapa baMne tapanA cha cha bheda che. AthI madhA maLIne khAra prakAranA tapa che. 56mA tattvA niryukita--pahelAM e pratipAdana karavAmAM Avyu` hatu` ke zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre dharmAnuprekSAparISahajaya-cAritra tapasA hetu vakathanAt kramazaH samityAdi cAritrAntAnAM narUpaNaM kratam, samprati-tapaH prarUpayituM prathamaM tAvat tadbhedadvayaM patipAdayati-'tavo duvihaM, bAhirae-ambhitarae ya' iti / tapaH khalu-karmaphala nirdahanarUpaM dvividham bhavati, bAhyam-Abhyantarazca, tatra - bAntAvad vakSyamANa. manazanAdikaM SaDUvidham, evam-AbhyantaraM cA'pi prAyazcittAdikaM Saividhamavagantavyam / tathA ca-tadumayaM tapaH khalu-dvAdazavidhaM bhavati, parisevyamAnam AtApanAdikaM tapaH karmaNi-Atma padezebhyaH pRthakkutya parizATayati, anazanamAyazcittadhyAnAditapo'vazyameva karmAsravadvAraM saMvRNoti, / tathA ca-tapasA khalu-pUrvopacita karma parikSayo bhavati nUtanakarmapravezAbhAvazca, tasmAt-saMvarasya-nirjarAyAzca hetumRtaM tapo bhavatItimAvaH // 60 // nirodha rUpa saMvara ke kAraNa samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa haiM / inameM se samiti se lekara cAritra taka kI prarUpaNA kI jA cukI hai, aba tapa kI prarUpaNA karane ke lie sarva. prathama unake do bhedoM kA kathana karate haiM karmanirdahana rUpa tapa do prakAra kA hai-pAhya aura Abhyantara / cAhya tapa anazana Adi chaha prakAra kA hai aura Abhyantara tapa bhI prAyazcitta Adi ke meda se chaha prakAra kA hai| donoM ke milakara bAraha bheda hote haiN| ArAdhana kiyA jAne vAlA AtApanA Adi tapa karmA ko AtmapradezoM se prathak karake haTA detA hai aura anazana, prAyazcitta evaM dhyAna Adi tapa avazya hI karmoM ke AsravadvAra ko rokatA hai| tapasyA ke dvArA pUrvasaMcita karmoM kA kSaya (nirjarA) hotA hai aura navIna karmAsavani dha rU5 saMvaranA kAra samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya cAritra, ane tapa che. AmAMthI samitithI laIne cAritra sudhInI prarUpaNa karavAmAM AvI che. have tapanI prarUpaNa karavA mATe sarva prathama tenA be bhedanuM kathana karIe chIe. karmanirdahana rUpa. tapa be prakAranA che. bAhya ane Abhyantara bAhA. tapa anazana Adi cha prakAranA che. ane Abhyantara tapa paNa prAyazcitta AdinA bhedathI 6 prakAranA che. baMnenA maLIne bAra bheda thAya che. ArAdhanA karavAmAM AvanAra AtApanA Adi tapa karmonA AtmapradezathI pRthapha karIne kADhI nAkhe che ane anazana, prAyazcitta ane dayAna Adi tapa avazya ja kamenA Asrava dvArane roke che. tapasyA dvArA pUrva saMcita karmone kSaya (nirjara) zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. sU. 61 bAhyata vasobhedanirUpaNam mUlam - bAhirae tave chavvihe, aNasaNaUgoyariyAbhikkhAyariyA rasapariccAga - kAyakilesa - saMlINayA bheyao // 61 // chAyA -- 'bAhyantapaH SaD vidham, anazanA'vamaudarya - bhikSAcaryArasaparityAga - kAyakleza-saMlInatAbhedataH // 61 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtre - saMvara hetu bhUtapaso dvaividhyaM pratipAditam, bAhyA'bhyantarabhedAt, sampati tasyaiva tapasaH prathamabhedabhUtasya bAhya tapasaH parabhedAn prarUpayitumAha- 'bAhirae tave chabihe' ityAdi / bAhyaM bahirbhavaM tapaH khalu paDUvidhaM vartate tadyathA - anazanA maudarya- bhikSAcaryA - rasaparityAga - kAyakleza-saMlInatAbhedataH / tatrA'zanapAna khAdya svAdyarUpacatuvidhAhAraparityAgo'nazana mucyate, tatrakarmoM kA Asrava ruka jAtA hai| isa prakAra tapa saMbara aura nirjarA donoM kA kAraNa hai // 60 // 'bAhirae tave chafort' ityAdi sUtrArtha - bAhya tapa chaha prakAra kA hai - ( 1 ) anazana (2) avamaudarya (3) bhikSAcaryA (4) rasaparityAga (5) kAyakleza aura (6) pratisaMlInatA ||60|| 453 tArthadIpikA - pUrva sUtra meM saMvara ke kAraNabhUta tapa ke do bheda kahe - bAhya aura Abhyantara / aba bAhya tapa ke bhedoM kA nirUpaNakarate haiM / bAhya tapa chaha prakAra kA hai - ( 1 ) anazana (2) avamaudarya (3) bhikSAcaryA (4) rasaparityAga (5) kAyakleza aura (6) saMlInatA / inameM se azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAra prakAra ke AhAra kA parityAga karanA anazana kahalAtA hai / upavAsa, velA, telA, caulA thAya che ane navA karmanA Asrava rAkAi jAya che. A rIte tapa, sAMvara ane nirjarA anenuM kAraNa che. 560nA 'bAhirae tave chavhe' tyAhi sUtrArthamAhya taya cha prahAranA che - ( 1 ) anazana (2) avamaurya (3) likSAyaya (4) rasaparityAga ( 4 ) ayaumeza bhane (6) pratisa bInatA. tattvArthaM dIpikA--pUrva sUtramAM saMvaranA kAraNabhUta tapanA be bheda kahevAmAM AvyA che bAhya temaja Abhyantara have bAhya tapanA bhedonuM nirUpaNu urI chIthe bAhya taya cha aAranA - (1) anazana (2) bhavamoharya (3) bhikSAtharyA (4) rasaparityAga (4) DAyamseza bhyane (6) pratisasInatA AbhAMthI azana, pAna, khAdya ane svadya rUpa cAra prakAranA AhAranA parityAga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre caturtha SaSTA'STama-dazama-dvAdazAdi bhedAnanekavidham / tathA-itvarika-maraNakA likabhedAdanazanaM dvividhaM bhavati, tatrApi-itvarikaM zreNitapaHprabhRti bhedairanekavidham / evaM-maraNakAlikaM tapo'pi savicArA'vicAranirima'nihArimAdibhedai. ranekavidhaM bhavati / tacca dRSTA'dRSTaphalA'napekSatayA saMyamasiddhirAgoccheda karmavinAzadhyAnA''gamamAptyartha kriyate 1 saMyama jJAnAdihetoyat svAhAraparimANanyUna bhujyate tad-Amodarya mucyate, tacca-dravyakSetrakAlabhAvaparyavaH pazca vidhaM bhavati, taddhi-saMyamavRddhayartha tadgatadoSapazamArtha santoSasvAdhyAyAdi siddhayartha aura paMcolA Adi ke bheda se anazana aneka prakAra kA hai| itvarika anazana aura yAvajjIvana anazana ke bheda se bhI anazana do prakAra kA hai| isvarika anazana zreNi tapa Adi ke bheda se kaI prakAra kA hai| isI prakAra yAvajjIvana (maraNakAlika) anazana ke bhI savi. cAra, avicAra, nihArima, anihArima ke bheda se aneka bheda haiN| anazana tapa pratyakSa aura parokSa laukika phala kI apekSA na rakhate hue saMyama kI siddhi ke lie, rAga ko naSTa karane ke lie, karmoM kA vinAza karane ke lie, dhyAna aura jJAna kI prApti ke lie kiyA jAtA hai| saMyama aura jJAna Adi kI siddhi ke lie apane AhAra meM jo kamI kI jAtI hai vaha avamodaye tapa kahalAtA hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryava ke bheda se isake pAMca bheda haiN| saMyama kI vRddhi ke lie, saMyama saMbaMdhI doSoM ko zAnta karane ke lie, tathA saMtoSa evaM 12vA anazana pAya cha. G5pAsa, 74, saTTama, yA bhane 5 yAtru vagerenA bhedathI anazana aneka prakAranA che. ivarika anazana ane yAjajIvana anazananA bhedathI paNa anazana be prakAranA che. irika anazana zreNitapa AdinA bhedathI ghaNI jAtanA che. evI ja rIte yAjajIvana (maraNaparyantaka) anazananA paNa savicAra, avicAra, niharima aniharimanA bhedathI aneka bheda che. anazana tapa pratyakSa ane parokSa laukika phaLathI apekSA na rAkhatA thakA saMyamanI siddhine mATe, rAgano nAza karavA mATe, kameno vinAza karavA kAje, dhyAna tathA jJAnanI prApti arthe karavAmAM Ave che. saMyama ane jJAna AdinI siddhi mATe pitAnA AhAramAM je ghaTADe karavAmAM Ave che te avamaudarya tapa kahevAya che. dravya, seva, kALa bhAva ane paryAvanA bhedathI tene pAMca bheda saMyamanI vRddhi mATe saMyama saMbaMdhI ne zAnta karavA mATe tathA saMtoSa ane savAdhyAya vagerenI siddhinA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 61 bAhyatapasobhedanirUpaNam 455 va kriyate 2 mikSArtha caraNa-bhikSAcaryA, sAcA'STavidhagocarAgra sapleSaNAsadanyAminaharUpA bhavati, iyaM vRttiparisaMkhyAnamiti nAmnApi masiddheti 3 indriya madanigrahArtha kSIra-dadhi-ghRtAdi praNItapAnabojanasya parivarjanam, 'khIra dahi. sapimAI' ityuttarAdhyayanoktenA''dizabdena tikta-kaTu-kaSAyAdirasAnAmapi grahaNaM bodhyam rasaparityAga indriyadarparigraha nidrAdijayasvAdhyAyasiddhayAdi. nimittaM dugdhAdi pauSTikarasaparityAgazcaturtha tapa ucyate 4 zubhapariNAmajanaka-mokSa mukhasampAdaka-vIrAsanotkuTukAdhunAsana vidhAnAdi rUpaH kAyaklezaH, tadrUpaM tapaH svAdhyAya Adi kI siddhi ke lie kiyA jAtA hai| bhikSA ke lie vicaraNa karanA bhikSAcaryA hai / yaha ATha prakAra ke gocarAgra, sAta eSaNA tathA anya abhigraha rUpa hai| isakA dUsarA nAma 'vRttiparisaMkSepa' bhI prasiddha hai| indriyoM ke unmAda kA tathA nidrA Adi kA nigraha karane ke lie dUdha, dahI, dhRta Adi pauSTika AhAra pAnI kA tyAga karanA rasaparityAga tapa hai / 'khIra-dahi-sappimAI uttarAdhyayana meM yahAM jo 'Adi zabda kA prayoga kiyA hai, usase tikta, kaTu aura kaSAya Adi rasoM kA bhI grahaNa kara lenA cAhie / indriyoM kI prabalatA ko dabAne ke lie, nidrAvijaya ke lie tathA svAdhyAya Adi kI siddhi ke lie dUdha Adi pauSTika rasoM kA tyAga karanA rasaparityAga nAma kA cauthA tapa hai| zubha pariNAmoM ko utpanna karane ke lie aura mokSasukha ko prApta mATe karavAmAM Ave che. bhikSA mATe vicaraNa karavuM bhikSAcaryA che. A ATha prakAranA gecarAgra, sAta eSaNa tathA anya abhigraha rUpa che. AnuM bIjuM nAma vRttiparisaMkSepa paNa jANItuM che. IndriyenA umAdanuM tathA nidrA Adine nigraha karavA mATe dUdha, dahIM, ghI Adi pauSTika AhAra-pANIne, tyAga karavo rasaparityAga tapa che. 'khIra dahI sajimAI' uttarAdhyayanamA sahI hai ' zahanA prayoga karavAmAM AvyuM che tenAthI tIkhA, kaDavA ane kasAyelA vagere rasonuM paNa grahaNa karI levuM joIe. indriyanI prabaLatAne dabAvavA kAje, nidrAvijayane mATe tathA svAdhyAya AdinI siddhi mATe dUdha vagere pauSTika rasono tyAga karo rasaparityAga nAmaka ceAthuM tapa che. zubha pariNAmene utpanna karavA mATe ane mokSasukhane prApta karavA zrI tatvArtha sUtra 2
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - tattvArthasUtre -kAyaklezatapaH pazcamamurUpate, / tacca-kAyaklezarUpaM tapaH zArIrika dukha titikSA sukhAnabhiSvaGga pravacana prabhAvanAdharyam, atha parISaha kAyaklezayoHko vibhedaH 3 iti ceducyate-parISaha 'stAvad yadRcchayA khalu-upanipatito bhavati, kAyaklezastu-svayaMkRto bhavatIti vizeSo drssttvyH| bAhyadravyApekSatvAta-paramatyakSasvAJca kAyaklezasya bAhyasyavyavahAro bhavatItibhAvaH 5 saMlaunatA -caturvidhA, indriya 1 kaSAya 2 yoga 3 viviktacaryA 4 bhedAt tatrendriyasaMlInatA-indriyagopanam 1 kaSAyasalInatA--kaSAyodayanirodhaH, 2 yoga saMlInatA-manovAkUkAyayogAnAM zubheSu pravRttiH 3 viviktacaryAkarane ke lie vIrAsana, uskuTukAsana Adi kaThina Asana karanA Adi kAyakleza tapa hai| yaha pAMcavAM hai| isa tapa kA uddesya haizArIrika kaSTa ko sahana karanA, sukha meM Asakti na utpanna hone denA aura pravacana kI prbhaavnaa| prazna-parISaha aura kAyakleza meM kyA bheda hai ? uttara-pariSaha vaha kaSTa hai jo apane-Apa A par3atA hai kintu kAyakleza svecchA se utpanna kiyA hotA haiN| yaha donoM meM antara hai| bAhya dravyoM kI apekSA hone se dUsaroM ko pratyakSa hone se kAya kleza bAdha tapa kahalAtA hai| saMlInatA cAra prakAra kI hai-(1) indriya saMlInatA (2) ka.pAyasaMlI. natA (3) yogasaMlanatA aura (4) vivikta carcA sNliintaa| indriyoM kA gopana karanA indriyasaMlInatA hai, kaSAya ke udaya kA nirodha karanA mATe vIrAsana, ukuTukAsana vagere agharAM Asana karavA kAyakaleza tapa che. A pAMcamuM tapa che. A tapano hetu che-zarIrika kaSTane sahana karavA, sukhamAM Asakita utpanna na thavA devI ane pravacananI prabhAvanA. prazna parISaha ane kAyakalezamAM ze bheda che? uttara-parISaha te kaSTa che je pitAnI meLe AvI paDe che paraMtu kAyAkaleza svecchApUrvaka utpana karavAmAM Ave che. baMnemAM A taphAvata che. ba aa dravyonI apekSA hovAthI, bIjAone pratyakSa hovAthI kAyakaleza bAhya tapa kahevAya che. sAlInatA cAra prakAranI che-(1) indriyasaMlInatA (2) kaSa yasaMsInatA (3) yo samAnatA bhane (4) vivi tayAsInatA ndriyonu gopana 427 IndriyasalInatA che, kaSAyanA udayane nirodha kara kaSAyasaMsInatA che. mana zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a,7 sa. 61 bAlatapasomedanirUpaNam ekAntA'napAtastrI pazu paNDavivarjita zayanA''sana sevanam 4 tadrapaM tapaH saMgInatA tapaH SaSThaM bAhya tapa ucyate 6 iti // 61 // tatvarthaniyuktiH -pUrva tAvata-karmAsravanirodhalakSaga saMvarasya hetutayA tapaH patipAditam, tatkhalu tapo dvAdazavidham tatra-pavidhaM va hyam, SaividhamAbhyantara* khetiparUpitasvAt, sampati-prathamaM SaDavidhaM bAhyaM tapo nirUpayitumAha-'bAhirae tave chabihe, aNasaNa-UNoyariyA-bhika vAyariyA-rasapariccAga-kAyakilesasaMlINayA bheyo' iti / bAhya-bahivaM bahilakSyamANaM tapastAt paddhavidha bhavati anazanA'namaudarya-bhikSAcaryA-rasaparityAga-kAyaklezasaMlInatA bhedAt , tatra-anazanam 1 abamodayam 2 bhikSAcaryA 3 rasaparityAgaH 4 saMlo. natA 6 kAyaklezaH 5 ityevaM SaDvidhaM bAhyaM tapa ucyate / yaH punaH pravacanoktaH kaSAyasaMlInatA hai / mana vacana aura kAya ko azubha vyApAra meM pravRtta na hone denA yogasaMlInatA hai aura ekAnta, jahAM logoM kA AvAgamana na ho tathA jo strI, pazu aura paNDaka se rahita ho aise zayanAsana kA sevana karanA viviktacaryA hai / yaha prati saMlInatA nAmaka chaThA bAhya tapa hai // 61 // tasvArthaniyukti-pahale karmAsravanirodha rUpa saMghara kA kAraNa tapa hai, aisA pratipAdana kiyA gayA thaa| usa tapa ke bAraha bheda haiM-chaha bAhya aura chaha Abhyantara, yaha bhI kahA jA cukA hai| atha prathama bAhya tapa ke chaha bhedoM kI prarUpaNA karate hai pAhya tapa chaha prakAra kA hai-anazana, avamaudarya, UnodaratA, bhikSAcaryA, rasaparityAga, kAyakleza aura pratisalInatA / jo tapa bAhya ho aura bAhya se jAnA jA sake vaha bAhaya tapa kahalAtA hai| vacana ane kAyAne azubha vyApAramAM pravRtta na thavA devI yogasa lInatA che ane ekAta, jyAM leke nuM AvAgamana na hoya tathA je strI, pazu ane napuMsakathI rahita hoya evA zayanAsananuM sevana karavuM vivikatacaryA che. A pratisaMlInatA nAmaka chaThuM bAhya tapa che. 61 tattvArthaniryukita-pahelAM karmAstavanirodha rUpa saMvaranuM kAraNa tapa che, evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM. te tapanA bAra bheda che-cha bAhA tathA cha Abhyantara e paNa kahevAmAM AvyuM che. have prathama bAhA tapanA che bhedenI prarUpaNuM karIe chIe mAta57 prA2nA -manazana, abhIya', netA, lakSAyaryA, rasaparityAga, kAyakaveza ane pratisaMlInatA je tapa bahAra hoya ane bahArathI jANI zakAya te bAhya tapa kahevAya che. ta0 58 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvAryasUtre zraddhayA svasAmAnupAraM dravyakSetrakAlamAvavijJaH san ahorAtrAbhyantara kartavya kriyAzcAparityajan anazanAdikaM tapazcarati sa kanirjarAmAm bhavati iti bodhyam / pUrvoktasya-saptadazavidhasya pRthivIkAyikAdi saMyamasya sAmAyikAdi paJcavidhacAritrarUpasya vA saMyamasya paripAlanArtha rasatyAgAdikaM tapo bhavati / tena-tapasA jJAnAvaraNAdi karmaga AtmapadezebhyaH pRthakkaraNarUpaparizATanalakSaNA nirjarA bhavati / tatrA-'zanam AhAraH, tat parityAgo'nazanam , tacca dvividham itvaraM-yAvajjIvazca / tatretvaramanazanaM namaskArasahitAdikaM caturthabhaktAdi -0mAsaparyantazcA'vaseyam / yAvajjIvaM puna strividham , pAdayopagamanam-iGgitam jo sAdhaka pravacana meM zraddhA rakhatA huA, apane sAmarthya ke anu. sAra, dravya-kSetra-kAla-bhAva ko jAnatA huA, dina meM aura rAtri meM karane yogya kriyAoM kA parityAga na karatA huA anazana Adi tapa karatA hai, vaha karmanirjarA kA bhAgI hotA hai| pUrvakti sataraha prakAra ke pRthvIkAya saMyama Adi kA pAlana karane ke lie yA pAMca prakAra ke sAmAyika cAritra Adi rUpa saMthama ke pAlana ke lie rasaparityAga Adi tapa kiyA jAtA haiM / tapa se karmo kI nirjarA hotI hai arthAt jJAnAvaraNa Adi karmoM kA AtmapradezoM se pRthak karaNa rUpa parizATana hotA hai| azana kA artha hai-AhAra, usakA tyAga karanA anazana hai| isake do bheda haiM-itvarika aura yAvaJjova / itvarika anazana naukArasI se lekara upavAsa Adi chaha mahIne taka kA hotA hai / yAvajIva anazana ke tIna bheda haiM-pAdapopagamana, iMginamaraNa aura bhaktapratyAkhyAna / je sAdhaka pravacanamAM zraddhA rAkhate thaka, pita nI zakti mujaba, dravya-kSetra-kALa-bhAvane jANa thaka, divasa ane rAtri daramyAna karavA gya kriyAone parityAga na karate thake, anazana vagere tapa kare che, te karmanirjarane bhAgI thAya che. pUrveta sattara prakAranA pRthvIkAya saMyama AdinuM pAlana karavA mATe athavA pAMca prakAranA sAmAyika cAritra Adi rUpa saMyamanA pAlana mATe rasaparityAga Adi tapa karavAmAM Ave che. tapathI karmonI nirjarA thAya che athata jJAnAvaraNa Adi karmonA AtmapradezathI pRthakkaraNa rUpa parizATana thAya che. azanano artha che-AhAra, tene tyAga kare anazana che AnA be bheda che-Ivarika ane yAjajIva Irika anazana naukArazIthI laIne upavAsa vagere cha mAsa sudhInuM hoya che. yAjajIva anazananA traNa bheda che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.61 bAhyatapasobhedanirUpaNam tapasAmadAnarUpaNam 459 bhaktapatyAkhyAnazca / tatra-gadapopagamanaM dvividham , savyAzatam-niryAghAtazca tatra-sato'ppAyuSaH samutpannavyAdhinA saMjAta mahAvedanena yatprANotkrAnti karoti tat-savyAghAtamucyate. niryAghAtaM pAdapopagamanaM tu-pravajyA zikSA padAdikrameNa jarAjarjaritadehaH san upahitacaturvidhAhAra pratyAkhyAnaH prazastadhyAnavyApRtAnta:karaNo janturahita stha NDalamAzritya pAdapavat ekena pAcana nipatya parispandazUnyaH tAvatkAlaparyantamArate yAvatmANA nokrAmanti, ityevaM tAvat pAdapo. pagamarUpaM dvividha manazanam / zrutavihita kriyAvizeSarUpa miGgitamucyate, tadviziSTaM maraNamiGgitamaraNam / idamapi-anazanavatasvIkurvan dIkSA-zikSApadAdipApapopagamana ke do bheda haiM-savyAghAta aura nirNayAta / jise vyAdhi utpanna huI hai aura ghora vedanA ho rahI hai vaha Ayu zeSa hone para bhI pANoM kI jo utkrAnti karatA hai vaha savyAghAta pAdapopagamana haiN| jisa sAdhu kA zarIra pravajyA evaM zikSA pada Adi ke krama se jarA se jarjarita ho gayA ho, vaha cAroM prakAra ke AhAra kI parihAra karake, prazasta dhyAna meM citta lagAkara jIva-jantuoM se rahita bhUmi kA Azraya lekara pAdapa (vRkSa) ke jaise eka pakhavADe se leTa jAtA hai, halana-calana bilakula baMdha kara detA hai aura jIvana ke anta taka usI prakAra sthira rahatA hai / yaha niyAMdhAta pAdapopagamana kahalAtA hai / yaha dono prakAra kA pAdapopagamana nAmaka anazana hai| zAstravihita kriyA ko iMgita kahate haiM, usase yukta maraNa iMgita maraNa samajhanA caahie| isa anazana brA ko bhI vahIsvIkAra karatA pAdapipagamana IgitamaraNa ane bhatapratyAkhyAna pAdapapagamananA be bheda che savyAghAta ane nirvAghAta jene vyAdhi utpanna thaI che ane ghara vedanA thaI rahI che te AyuSya balI hovA chatAM paNa prANonI je utkrAMti kare che te savyAghAta pAdapipagamana che. je sAdhunuM zarIra pravajyA ane zikSApada AdinA kamathI ghaDapaNathI jarjarita thaI gayuM che, te cAre prakAranA AhArane tyAga karIne, prazarata dhyAnamAM citta parevIne, jIvajatue vagaranI bhUmine Azaro laIne, pApa (vRkSa)nI jema eka paDakhethI suI jAya che, halanacalana taddana baMdha karI de che ane jIvananA anta sudhI te ja hAlatamAM sthira rahe che. A nirvAghAta pAdapapagamana kahevAya che. A baMne prakAranA anazana pAdapopagamana nAmaka che. zAstravihita kriyAne IMgita kahe che, tenAthI yukata maraNa ItimaraNa samajavuM. A anazana vratane paNa te ja svIkAra kare che je dIkSA ane zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre pratipattikramaNaivA''yuSaH kSINatAmavagamya gRhItasvopakaraNo nirjantukasthaNDila zAyI bhUtvA - ekaka eva pratyAkhyAna caturvigAhAro maryAditabhUmau gamanAgamanaM kurvan- ceSThAvAn samyagRjJAnaniSThaH prANAn parityajati etat khalu - iGgitamaraNaM paraparikarmavarjitaJca bhavati / bhaktapratyAkhyAnarUpamanazanaM tu gacchamadhyavartinaH saMyatasya bodhyam, sa khalu gacchamadhyavartI saMyataH kadAcit trividhAhArapratyA khyAtA bhavati kadAcit caturvidhAhAra pratyAkhyAtA bhajati, ante ca mRdusaMstArakAzritaH kRtasakalapratyArUpAnaH zarIrAdyupakaraNamamatvarahitaH san svayaM parihai jo dIkSA aura zikSA pada Adi ke krama se Ayu ko kSINa huA samajhatA hai / vaha apane upakaraNoM ko grahaNa karake jIva-jantu vihIna bhUmibhAga meM calA jAtA hai / akelA hI cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara detA hai aura maryAdA kI gaI bhUmi meM hI gamanAgamana karatA hai / isa prakAra samyAk jJAna meM niSTha ho kara samAdhi pUrvaka prANoM kA parityAga kara detA hai / iMgita maraNa parapari karma se varjita hotA hai arthAt isa meM mI dUsare se kisI prakAra kI sevA-zuzrUSA nahIM karavAI jAtI / 460 - - bharataprasthAvAna anazana gaccha meM rahe hue sAdhu ko hotA hai / cha ke andara rahA huA sAdhu kabhI tIna prakAra ke AhAra kA, tyAga karatA hai aura kabhI cAroM prakAra ke AhAra kA parityAga kara detA hai / anta meM saMstAraka para leTa kara, saba prakAra kA pratyAkhyAna karake, zarIra evaM upakaraNa Adi meM mamatA se rahita hokara, svayaM namaskAra zikSApatra AdinA kramathI AyuSyane kSINa thayeluM samaje che. te peAtAnA upakaraNAne grahaNa karIne jIva-jantu viSeANI bhUmibhAgamAM cAlyA jAya che. ekalA ja cAre prakAranA AhArane tyAga karI de che ane maryAdA bAMdhelI bhUmimAM ja gamanAgamana kare che. A rIte samyajJAnamAM niSTha thaIne samAdhipUrvaka praNAne parityAga karI de che. iMgitamaraNu paraparikama thI vata hAya che arthAt AmAM paNu bIjAthI koi prakAranI sevA-zuzruSA karavAmAM AvatI nathI. bhakatapratyAkhyAna anazana gacchamAM rahelA sAdhu mATe hAya che. gacchanI aMdara rahelA sAdhu kAI vAra traNa prakAranA AhAranA tyAga kare che ane kayAreka cAra prakAranA AhAranA tyAga kare che, devaTe sAtharA para sui jaine, badhA prakAranA paccakhANa karIne, zarIra ane upakaN vageremAM mamatAthI rahita thaIne svaya" namaskAra grahaNu karIne athavA pAse rahetA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 61 bAdyata sobhedanirUpaNam 461 mAhitanamaskAraH, pratyAsanna zramaNa kRtanamaskAro vA-udvartana pAiparivartanAdikaM vidadhat samAdhinA kAlaM karoti, tadetat khalu-bhaktamatyAkhyAnarUpa manazanamava seyam 1 avamaudarya tAvat-avamaM-nyUnam-udaraM yasya so'vamodaraH tasya bhAvaH avamaudaryam , nyUnodaratvam , tacca-avamodayaM tapa caturvidhaM bhavati / 1 jaghanyA. 'tramaudaryam, 2 pramANapAtA'vamaudaryam, 3 ardhA'vamaudaryam, 4 utkRSTa 'namaudayam , 2 / yatra-ekA sikathAdArabhya kavalaparyanta nyuna mAhArAdikaM bhujyate tatjaghanyA'amaudaryam , dvAtriMzatmamANe-AhAre caturviMzati kabalamAtraM bhujyate yatra, tat-pramANamAtA'vamaudaryam , SoDazakavalamA yatra bhujyate tad- arbhADAmaudaryam , kavalASTakA dArabhya sikayamAnaM yatra bhujyate tad-utkRSTa maudaryam / etaccanyUnatara-nyUnatamA-''hAre utkRSTam-utkRSTatamazcA'maudayaM bhavatIti 2 mikSAgrahaNa karake yA pAsa meM rahe hue sAdhu ke dvArA kRta namaskAra hokara, pasavAr3A badalatA huA samAdhi ke sAtha kAladharma ko prApta hotA haiN| yaha bhaktapratyAkhyAna anazana hai| (1) UnodaratA ko avamaudarya kahate haiN| avamaudarya tapa ke cAra bheda haiM-(1) jaghanya avamaudarya (2) pramANaprApta avamaudarya (3) ardhAvamaudarya aura (4) utkRSTAvamaudarya / eka sItha se lekara eka grAsa taka kama AhAra karanA jaghanya-avamodaya hai| pUrNa AhAra batrIsa kavala mAnA jAtA hai, usameM se cauvIsa kavala mAtra khAnA pramANaprApta adhamaudarya hai| solaha kavala khAnA ardhAvamaudarya hai aura ATha kavala se lekara eka sItha taka khAnA utkRSTAvamaudarya hai / tAtparya yaha hai ki paripUrNa AhAra meM se jitanA-jitanA AhAra kama kiyA jAtA hai, utanA-utanA utkRSTa avamodarya tapa hotA hai| sAdhu dvArA kRtanamaskAra thaIne paDakhuM badalata thake samAdhipUrvaka kALadharmane prApta thAya che. A bhakata patyAkhyAna anazana che. (2) nAratAne abhIya hai. abhI t5|| yAra le the(1) jaghanya avamaudarya (2) pramANaprApta avamaudarya (3) ardhAvamaudarya ane (4) utkRSTAvamaudarya eka sIthathI laIne eka keLiyA sudhI AhAra e che kara jaghanya-avamaudarya che. pUrNa AhAra batrIsa kaLIyA mAnavAmAM Ave che temAMthI covIsa kaLiyA ja khAvuM pramANa prApta-avamaudarya che. seLa keLiyA khAvA ardhAvanaudarya che ane ATha keLiyAthI laIne eka sItha sudhI khAvuM utkRSTa vamaudarya che. tAtparya e che ke paripUrNa AhAramAMthI jeTa-eTale AhAra ocho karavAmAM Ave che, teTaluM-teTaluM utkRSTAvamaudarya tapa thAya che, zrI tatvArtha sUtra 2
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 tattvArthasUtre caryA ca-vRtti parisaMkhyAnarUpA'nekavidhA bhavati, urikSaptacaryA-nikSiptacaryAdi bhedAt / tatrokSipta-nikSiptacaryAdInAM saktu-kulmASodanAdInAmanyatamamabhigrahamamigRhya bhikSAya paryaTanam-tadanyasya pratyAkhyAnaM bhikSAcaryA / tatra-dravyakSetrakAla-bhAvato vibhaktAnabhigRhAn kRtvA bhikSATanaM katavyam, tatra-dattInAM bhikSANAzca parigrahaNaM kartavyam / tadyathA-'athaikAM dattiM grahISyAmi dve vA-tisro vA' evam-mikSANAmapi parigaNanaM kartavyam , tatra dravyato' bhegrahaH saktukulamASA'jna zuSkaudanAdeohaNaviSaye, takrasya-ekakasyA''cAmla parNakasya maNDakAnAcA''bhiyaiH kSetrato'bhigraho dehalIbhAgasya jaGgayaurantaHkaraNena bhikSAgrahaNa (3) bhikSAcaryA ko vRttiparisaMkSepa bhI kahate haiN| yaha aneka prakAra kI haiM-urikSaptacaryA, nikSiptacaryA Adi / urikSapta yA nikSipta, saktu, kulmASa, odana Adi meM se kisI kA abhigRha lekara bhikSA ke lie aTana karanA aura dUsarI vastuoM kA tyAga karanA bhikSAcaryA haiN| dravya, kSetra, kAla aura bhAva se vibhakta vastumoM kA abhigraha karake bhikSATana karanA cAhie / abhigraha datti aura bhikSA kA kiyA jAtA hai, jaise-Aja eka hI datti grahaNa karUMgA yA do athavA tIna hI grahaNa karUMgA / isI prakAra bhikSA kI bhI gaNanA-maryAdA kara lenI cAhie / saktu, kulmASa, anna yA odana ko grahaNa karane ke viSaya meM yA hakra AcAmla parNaka yA maNDaka ke viSaya meM abhigraha karanA dravya se bhikSAcaryA hai / eka paira dehalI ke bAhara aura eka bhItara ho to bhikSA lUgA. isa prakAra kA abhigraha karanA kSetra saMbaMdhI bhikssaa(3) bhikSAcaryAne vRttiparisaMkSepa paNa kahe che. A aneka prakAranI cheukSiptacarya, nizcimacaryA Adi ukSipta athavA nikSipta satta kumASa edana vageremAMthI keIne abhigraha laIne bhikSA mATe aTana karavuM ane bIjI vastuone tyAga kara bhikSAcaryA kahevAya che. dravya, kSetra, kALa ane bhavathI vibhakta vastuone abhigraha karIne bhikSATana karavuM joIe. abhigraha datti tathA mikSa ne karavAmAM Ave che, jema ke-Aje eka ja varatu grahaNa karIza athavA be agara traNanuM ja grahaNa karIza. A rIte bhikSAnI paNa gaNanA-maryAdA bAMdhI levI joIe. satu, kulma = anAja athavA edanane graha karavAnA viSayamAM athavA chAza AcArlI parNaka athavA maMDakanA viSayamAM abhigraha kara dravyathI bhikSAcaryA che. eka paga uMbarA bahAra ane bIjo aMdara hoya te ja bhikSA laIza A jAtano abhigraha kSetra saMbaMdhI bhikSAcaya che, jyAre badhAM ja bhikSuko cAlyA jaze tyAre zikSA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa. 11 vAhatapasomedanirUpaNam 163 viSaye kAlato'bhigrahaH sarveSAM mikSacarANAM vinirgamanAnantaraM grahaNa viSaye / mAvato'bhigraho hAsyarodanAdi vyApRtasya dAyakasya bhikSA-dAnaviSaye'vagantavyaH, tadevaM-dravyAdhanyatamA'bhigrahaM kRtvA zeSa pratyArAnaM vRtti parisaMkhyAnarUpA bhikSAcaryAtapo vyapadizyate 3 rasaparityAgastAvat-anekavidhaH, dugdha dadhyAdi rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM virasa-rUkSAdInAmabhigrahazca vodhyH| tatra-rasyante'tizayenA-''svAdhante iti rasAH dugdha-dadhi-ghRtAdayaH teSAM parityAgaH pariharaNa-rasaparityAgaH, tadurUpaM tapo rasaparityAgatapaH 4 ekAnte zarIropaghAtarahite mukSma-sthUla mANivajite strI pazupaNDa karahite sthAne sthitiH, zUnyAgAra-giricaryA hai / jaba sabhI bhikSuka nikala cukeMge taba bhikSA lUgA, ityAdi kAla saMbaMdhI abhigraha karanA kAla se bhikSAcaryA hai / agara dAtA haMsatA huA yA rotA huA AhAra degA to hI grahaNa karUMgA, ityAdi abhigraha karanA bhAva se bhikSAcaryA hai| isa prakAra ina dravya, kSetra Adi meM se kisI kA abhigraha karake zeSa kA tyAga karanA vRttiparisaMkhyAna rUpa bhikSAcaryA tapa hai| (4) rasaparityAga tapa bhI aneka prakAra kA hai| dUdha, dahIM Adi rasavikRtiyoM kA tyAga karanA aura virasa-nIrasa sUkhe Adi kA abhigrahaNa karanA isI tapa ke antargata hai| jo rase jAeM arthAt AsvAdana kiye jAeM unheM rasa kahate haiM, jaise dUdha, dahI, ghRta Adi, una rasoM kA tyAga rasaparityAga kahalAtA hai| (5) ekAnta, zArIrika vyAghAta se varjita, sUkSma aura sthUla grahaNa karIza vagere kALa saMbaMdhI abhigraha kara, kALathI bhikSAcaryA che je dAtA hasatA hasatA athavA raDatA raDatA AhAra Apaze te ja grahaNa karIza vagere abhigraha kare, bhAvathI bhikSa caryA cheAvI rIte A dravya, kSetra vageremAMthI keIne abhigraha karIne zeSane tyAga karo e vRtti pari saMkhyAna rUpa bhikSAcaryA tapa che. (4) rasaparityAga tapa paNa aneka prakAranA che. dUdha, dahIM Adi rasavikRti no tyAga kare ane vira -nIrasa rUkSa Adine abhigraha tha9pa A tapanA ja antargata che. je rasI zakAya arthAta AsvAdana karI zakAya temane rasa kahe che, jevI rIte dUdha, dahIM, ghI Adi sone tyAga rasaparityAga kahevAya che. (5) mehAnta, 24 vyAghAtathI pAta, sUkSma bhane 2thUNa prANa zrI tatvArtha sUtra 2
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 tattvArtha sUtre gRhAdau samAdhyarthaM nivasanaM kAyaklezathA'nekavidhaH, AtApanAdikam - vIrAsanam - utkuTukAsanam ekapArzvazApitvam - daNDa (yatazAyitvam- aprAvRttAdikam - keza lunazca gantavyam 5 saMlInatA tAvat-indriya- kaSAya-yoga- viviktacaryA bhedAt caturvidhA / indriyakaSAyayogAnAM zubheSu pravRttirindriyakapAyayogasaMkInatA caturthI - viviktazayyA, eSA - viviktazayanAsana se banatA - ityapi kathyate 6 ityevaM SaDvidhavAhyAtapasA khalu saMsArasaGgatyAgaH - zarIralaghulam - indriyavijayaH saMgamarakSaNaM-jJAnAvaraNAdi karma nirjaraNazca samAsAdya ve saMyataiH - zramaNaiH iti // 61 // prANiyoM se rahita evaM strI pazu tathA napuMsaka jahAM na ho aise sthAna meM rahanA-samAdhi ke lie sUne ghara yA parvata kI guphA Adi meM nivAsa karanA kAyakleza hai / usake aneka bheda haiM, jaise- AtApanA lenA, vIrAsana karanA, utkuTuka Asana karanA, eka hI pasavADe se zayana karanA, daNDAyata (daMDa kI taraha laMbA) hokara zayana karanA jIrNazIrNa rakhanA, alpa mUlyavastra rakhanA kezaloMca karanA Adi / (6) saMlInatA - isake cAra bheda haiM-indriya saMlInatA, kaSAyasaMlInatA, yoga saMlInatA aura viviktacaryAM / indriyoM kI azubha pravRtti na hone denA indriya saMlInatA, kaSAyoM kI pravRtti na hone denA here saMlInatA aura yogoM kI azubha pravRtti na hone dekara zubha pravRtti karanA yoga saMlInatA haiN| strI Adi se varjita zayana-Asana kA sevana karanA viviktazaydhA nAmaka salInatA hai / ethI rahita ane zrI, pazu tathA napuMsaka jyAM na heAya evA sthAnamAM vAsa karavA-samAdhi mATe sunA ghara athavA pavatanI guphA AdimAM nivAsa karavA kAyakaleza che tenA aneka bheda che, jevAM ke-AtApanA levI, vIrAsana kavuM, utkuTuMka Asana karavA, eka ja paDakhe zayana karavu', daNDAyata (daMDanI jema lAMbA) thaI ne zayana karavu, vao rAkhavA, alpamUlya vastra rAkhavA, kezaleca karavA vagere. aNuzI (1) sa MlInata-mAnA yAra leha che - indriyasa bInatA, kRSAyasInatA, ceAgasa'lInatA ane viviktacaryA indriyanI azubha pravRtti na thavA devI indriyasalInatA, kaSAyenI pravRtti na thavA devI kaSAyasa'lInatA ane cAaenI azubha, pravRtti na thavA daI zubha pravRtti karavI cegasa'lInatA che. zrI AddhithI varjita zayana-Asananu sevana karavuM viviktazayyA nAmaka sa'lInatA che. A rIte cha prakAranA khAA tapathI sauMsAra taraphathI AsakitanA tyAga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 62 Abhyantaratapaso bhedanirUpaNam 465 mUlam - abhitarae tave chanhei, pAyacchitta - viNaya - veyAvacca - sajjhAya - jhANa-visaggabheyao // 62 // chAyA - AbhyantaraM tapaH SaDvidham, pAyazcitta-vinaya - vaiyAvRtya svAdhyAyadhyAnavyutsargabhedataH // 62 // tatvArthadIpikA - pUrva tAvadvAhyAbhyantarabhedena tapaso dvaividhyasyokta tvAt tatra pUrvasUtre SaDUvidhaM bAhya tapaH marUpitam, sampati - SaD vidhamevA'bhyantaraM tapaH pratipAdayitumAha- 'abhitarae tave chabihe' ityAdi / tathA ca-prAyavittam, vinayaH, vaiyAvRtyam, svAdhyAyaH, dhyAnam, v sargaH ityevaM padavidhaM isa prakAra chaha prakAra ke bAhya tapa se saMsAra ke prati Asakti kA tyAga hotA hai, zArIrika laghutA AtI hai, indriyoM para vijaya prAptI hotI hai, saMyama kI rakSA hotI hai aura jJAnAvaraNa Adi karmoM kI nirjarA hotI hai // 61 // 'abhiMtarae tave chabihe' ityAdi. sUtrartha - Abhyantara tapa ke chaha bheda haiM- (1) prAyazcitta (2) vinaya (3) vaiyAtya (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyutsarga // 62 // tattvArthadIpikA --pahale bAhya aura Abhyantara ye tapa ke do bheda kahe the, isameM se pUrva sUtra meM bAhya tapa ke chaha bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA aba Abhyantara tapa ke chaha bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM (1) prAyazcita (2) vinaya (3) vaiyAvatya (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyutsarga, yaha chaha prakAra kA Abhyantara tapa haiN| ye prAyazcitta thAya che, zArIrika laghutA Ave che, indriyA para vijaya prApta thAya che, sayamanuM rakSaNa thAya che ane jJAnAvaraNa vagere ATha karmonI nirA thAya che. // 11 // tara tave chatra he' ityAdi sUtrArtha-Asyantara tapanA cha leha che - ( 1 ) Ayazcitta (2) vinaya (3) vaiyAvRtya (4) svAdhyAya (4) dhyAna bhane (6) vyutsarga. // 2 // tatvAtha dIpikA--pahelA khAdya ane Abhyantara ema tapanA be bheda kahevAmAM AvyA hatA. AmAMthI pUrva sUtramAM bAhya tapanA bhedonuM nirUpaNu karavAmAM Avyu. have Abhyantara tapanA cha bheddenuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe (1) Ayazcitta (2) vinaya (3) vaiyAvRtya (4) svAdhyAya (5) dhyAna ane (6) vyutsaga, A cha prakAranA Abhyantara tapa che. A prAyazcitta vagere ta0 59 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tattvAryasUtre khalvAbhyantaraM tapa ucyate, manoniyamanArthatvA deteSAmAbhyantaratvena vyapadezo bhavati / tatra pra-prakRSTo'yaH, prazastaH zubhAvaho vidhiryasya zramaNalokasya sa prAyaH, prakRSTacAritraH tasya prAyasya - prakRSTacAritrasya zramaNalokasya cittaM yasmin karmaNi tat prAyazcittam, AtmavizuddhikArakaH kriyAvizeSa ucyate / yadvA-pra-praNaSTaHgato'yaH prAyaH aparAdhaH, tasya cittaM zuddhiH prAyazcittam pramAdotpanna doSanivAraNaM prAyazcittam / tathAcoktam 'prAya ityucyate loka vittaM tasya mano bhavet / tasya zuddhikaraM karma prAyazcittaM taducyate // iti // 1 paryAyajyeSTheSu muni prabhRtiSu samAdaro vinayaH 2 kAyikaceSTayA - dravyAntareNa copAsanaM vaiyAvRtyam 3 zarIramavRtyA - dravyAntareNa vA glAnasya muneH pAdaAdi mana ko niyaMtrita karane vAle haiM. isa kAraNa inheM Abhyantara kahA hai / 'pra' arthAt prakRSTa (utkRSTa), 'aya' arthAt aprazasta zubhaM kara vidhi ko 'prAyaH' kahate haiM jisa kA artha hai utkRSTa cAritra / prakRSTa citta vAle sAdhujanoM kA 'citta' jisameM ho vaha 'prAyazcitta' kahalAtA hai / Atma zuddhi karane vAle kriyAvizeSa ko prAyazcitta kahate haiM / athavA 'prAyaH' kA artha aparAdha haiM, usa citta arthAt zodhana ko prAyazcitta kahate haiN| kahA bhI haiM 'prAyaH' kA artha haiM loga aura 'citta' kA artha hai-usakA mana citta kI zuddhi karane vAlA kRtya prAyazcitta kahalAtA hai // 1 // dIkSAparyAya meM jyeSTha muni Adi kA Adara karanA vinaya hai / kAyika vyApAra se athavA anya dravyoM se upAsanA karanA vaiyAvRtya manane akuzamAM rAkhanArAM che, A kAraNe emane Abhyantara kahevAmAM AvyA che. 'a' arthAt aGguSTa (utsRSTa) 'samaya' arthAt aprazasta zubha 2 vidhine prAya' kahe che jenA atha utkRSTa cAritra prakRSTa cittavALA sAdhupurUSAnu 'citta' jemAM hoya te prAyazcitta' kahevAya che. Atmazuddhi karanAra kriyA. vizeSane prAyazcitta kahe che athavA prAya:'nA artha aparAdha che. te citta' arthAt zeAdhanane prAyazcitta kahe che. kahyuM paNa che-prAya'nA atha thAya che leka ane cittanA atha thAya che-tenuM mana cittanI zuddhi karanAra kRtya prAyazcitta kahevAya che. 15 dIkSAparyAyamAM jayeSTha muni vyApArathI athavA anya dravyethI AdinA Adara karavA vinaya che. kAyika upAsanA karavI vaiyAvRtya che. zarIrathI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.62 AbhyantaratapasomedanirUpaNam 467 saMvAhanAdibhirArAdhanaM vaiyAkRtyam / jJAnabhAvanArtha mUlamUtrapaThanaM svAdhyAyaH 4 dhyAna-dharmazuklarUpaM dhyAtavyamitipazcamamAmyantaraM dhyAnam 5 zayanA''sanasthAneSu kAya ceSTAyAH parityAgo vyutsargaH 6 // 62 // tasvArthaniyukti:-pUrva tAvat saMvarahetutvena tapaH prarUpitam , taccadvividham , bAhyA'bhyantarabhedAt tatra-bAhyantapaH SaDvidhamanazanAdikaM pUrvasUtre bharUpitam , sampati-AbhyantaraM tapaH SaividhaM bhavatIti prarUpayitumAha-'abhi. tarae tave chavihe pAyazcitta-viNaya veyAvacca sajjhAya-jhANa-'viu. saggabheyo ' iti / AbhyantaraM tapaH SaDavidham , prAyazcitta-vinayavayAtya svAdhyAya-dhyAna-vyutsargabhedataH iti, tathA ca-prAyazcittaM, vinyvaiyaavRtyNhai| zarIra se rUgNa muni ke pAMva dabAnA athavA anya prakAra se usakI ArAdhanA karanA vaiyAvatya hai / jJAna-bhAvanA ke lie mUlasUtroM kA paThana karanA svAdhyAya hai / citta ko ekAgra karanA dhyAna haiM yA dharmadhyAna aura zukladhyAna karanA dhyAna tapa hai| kAya kI ceSTA kA parityAga karanA vyutsarga hai // 62 // tattvArthaniyukti--pahale tapa ko saMvara kA kAraNa kahA thaa| tapa ke do bheda haiM-bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa ke anazana Adi chaha bheda haiM, yaha pahale sUtra meM pratipAdana kiyA jA cukA hai, aba Abhyantara tapa ke chaha bheda kahate haiM Abhyantara tapa ke chaha bheda haiM-(1) prAyazcitta (2) vinaya (3) vaiyAvRtya (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyutsrg| isa prakAra pIDita muninA paga dabAvavA athavA anya prakArathI temanI ArAdhanA karavI vaiyAvRtya che. jJAna bhAvanA mATe mULasUtranuM paThana karavuM savAdhyAya che. cittane ekAgra karavuM dhyAna che arthAt dharma dhyAna ane zukaladhyAna karavuM dhyAna tapa kAyAnI ceSTAne parityAga kare vyutsarga che. dara tattvArthaniyukti -pahelAM tapane saMvaranA kAraNa rUpa kahevAmAM AvyuM. tapanA be bheda che-bAhA tathA Abhyantara bAhya tapanA anazana Adi che bheda che e pahelA sUtramAM pratipAdana karavAmAM AvI gayuM che, have Avya. nara tapanA cha bheTa kahIe chIe mAnyata2 tapanA cha le che-(1) prAyazcitta (2) vinaya (3) yAvRtya (4) pAya (5) yAna bhane (6) yu.sa mArIta prAyazcitta, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTa tattvArtha sUtre svAdhyAyo - dhyAnaM - byutsarga ityevaM SaDvitra mAbhyantaraM tapa ucyate / mUlottaraguNeSu kazcidatIcAracittaM malinayatIti tatchuddhayarthaM prAyazcittaM vihitaM bhavati, pApacchedakAritvAt prAyazcittamucyate, prAyo bAhulyena cittavizuddhihetutvAt - mAyacitam 1 vinIyate jJAnAvaraNAdikamaSTapakArakaM karmA'panIyate yena sa vinayaH 2 zrutopadezena vyAvRttaH-zumavyApAravAn tasya bhAvaH karma vA vaiyAvRtyam 3 nirjarArthaM glAnAdi sevAkaraNaM vaiyAvRtya mucyate 3 suSThu maryAdayA kAla velAparihAreNa, pauruSyApekSayA vA mUlasUtrasyA''dhyAyaH paThanaM svAdhyAya ucyate 4 dhyAyate cintyate vasvanene vidhvAnam, tacvA''rta raudre varjayitvA dharmazuklarUpam, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga, ye chaha Abhyantara tapa kahalAte haiM / inakA svarUpa isa prakAra hai / (1) prAyazcitta-mUla yA uttara guNoM meM koI aticAra lagA ho aura vaha citta ko malIna banA rahA ho to usakI zuddhi ke lie prAyazcitta kiyA jAtA hai / pApa kA cheda (vinAza) karane ke kAraNa vaha prAyazcitta kahalAtA hai / (2) vinaya - jisake sevana se jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karma vinIta dUra hote haiM, vaha vinaya tapa hai / (3) vaiyAvRtya - zruta ke upadeza ke anusAra zubha vyApAravAn kA bhAva yA karma vaiyAvRzya kahalAtA hai / arthAt apane karmoM kI nirjarA ke artha glAna muni kI sevA karanA vaiyAvRsya tapa kahalAtA hai / (4) su arthAt samIcIna rUpa se - maryAdA ke sAtha - kAlavelA kA vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya; dhyAna ane vyutsaga A cha Abhyantara tapa hevAya che. temanu sva35 mA prabhAche (1) prAyazcitta-mULa athavA uttaragugrAmAM koi atiyAra lAgyA hoya temaja te cittane kaluSita banAvatA hoya tA tenI zuddhi kAje prAyazcitta 52vAmAM Ave che, pAyano cheha (vinAza) 42vAnA) rakhe te prAyazcitta uDevAya che. (2) vinaya-nenA sevanathI jJAnAvaraNa Adi ATha prahAranA arbha vinItadUra thAya che, te vinaya taya hai. (3) vaizyAvRtya- zrutanA upadeza anusAra zubha vyApAravAnA bhAva athavA kama vaiyAnRtya kahevAya che arthAt peAtAnA karmonI nirjarA mATe udAsIna muninI sevA-zuzruSA karavI vaiyAvratya tapa kahevAya che. (4) su arthAt samIcIna upathI - bharyADA sahita - chAna-vejAnA parihAra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 s.63 dazavidhagayazcittanirUpaNa ra 469 etatpazcamamA mantaraM tapaH ucyate 5 zayane-upavezane sthAne-UrdhvasthAne kAyaceSTAyAH varjanaM vyutsarga ityucyate 6 ityevaM SaDravidhaM khallAbhyantaraM tpovypdishyte|62| mUlam-pAyacchitte tave dasavihe, AloyaNa paDikammaNa-tadubhayavivegaviusaggatavachedamUlAvaNaTappapAraMciyabheyao // 63 // ___ chAyA-prAyazcittaM dazavidham, Alocana-pratikramaNa-tadumaya-vivekavyutsarga -tapa-zcheda-mUlAnavasthApya-pArAzcikabhedataH, // 63 / / parihAra karake yA pauruSI kA dhyAna rakha kara mUla sUtra kA adhyAya arthAt paThana karanA svAdhyAya hai| (5) dhyAna-jisake dvArA vastu kA cintana kiyA jAya vaha dhyAna / yahAM ArtadhyAna aura rodradhyAna ko tyAga kara dharmadhyAna aura zukla. dhyAna hI grahaNa karanA cAhie / yaha pAMcavAM Abhyantara tapa hai| ___ (6) zayana yA sthAna meM arthAt baiTha kara yA khaDe hokara kAya saMbaMdhI ceSTAoM kA tyAga karanA vyutsarga hai| yaha chaha prakAra kA Abhyantara tapa hai // 62 // ___ 'pAyacchitta dasavihe' ityAdi suu063|| sUtrArtha-prAyazcitta dasa prakAra kA hai-(1) Alocana (2) pratikramaNa (3) tadubhaya-Alocana-pratikramaNa (4) viveka (5) vyutsarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura (10) pArAMcika // 63 / / karIne athavA pirasInuM dhyAna rAkhIne mULasUtranuM adhyayana athavA paThana 42 svAdhyAya che. (5) dhyAna-jenA vaDe varatunuM cintana karavAmAM Ave te dhyAna atre ArtadhyAna ane raudradhyAnane tyAga karIne dharmadhyAna ane zukaladhyAna ja grahaNa karavuM joIe. A pAMcamuM Abhyantara tapa che. (6) zayana athavA sthAnakamAM arthAt ubhA thaIne ke besIne, kAyA saMbaMdhI ceSTAone tyAga kare vyutsarga che. A cha prakAranA Avyantara tapa che. 6rA __ 'pAyaccitta dasabihe' tyAdi sUtrArtha-prAyazcitta 40 4AranA cha-(1) mAsAyana (2) pratibhA (3) tamaya-mAyana-pratibhA (4) vive: (5) vyutsama (6) ta5 (7) ch| (8) bhU (4) sanAya bhane (10) 2iyi. // 6 // zrI tatvArtha sUtra 2
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre tatvArthadIpikA - pUrvasUtre prAyazcittavinaya-vaiyAvRtyAdibhedena pavidha mAmyantaraM tapaH prarUpitam, tatra - prathamopAttaM prAyazcittaM tAvad dazavidhaM bhavatIti prarUpayitumAha- pAyacchite dasa' ityAdi / prAyazcittam- AtmazuddhikAraka kriyAvizeSo dazavidhaM vartate, AlocanamatikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsarga-pacheda- mUAnavasthApyapArAzcika bhedataH / tathA cA''locana pAyazcittam 1 pratikramaprAyazcitam 2 tadumayaprAyazcittam 3 vivekamAyazcittam 4 vyutsargaprAyazcittam 5 tapaH prAyazcittam 6 cheda prAyazcittam 7 mULaprAyazcittam 8 anavasthApyaprAyazcittam 9 pArAzcika mAyazcittam 10, ityevaM dazavidhaM prAyazcittam / tatrAcAryA pramAdasya dazadoSavivarjitaM nivedana mAlocana mucyate, ekAnto Pso tantrArthadIpikA - pUrva sUtra meM prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi ke bheda se chaha prakAra ke Abhyantara tapa kA nirUpaNa kiyA gayA, unameM prathama Abhyantara tapa prAyazcitta ke dasa bhedoM kA yahAM nirUpaNa kiyA jAtA hai / prAyazcitta arthAt Atmazuddhi kAraka kriyA ke dasa bheda haiM- ( 1 ) Alocana (2) pratikramaNa (3) ubhaya-Alocana - pratikramaNa (4) viveka (5) vyussarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura pArAMcika | isa prakAra (1) Alocana prAyazcitta (2) pratikramaNa prAyazcitta (3) tadubhayaprAyazcitta (4) vivekaprAyazcitta (5) vyutsargaprAyazcitta (6) tapaH prAyazcitta aura (10) pArAMcikaprAyazcitta, isa taraha dasa prakAra kA prAyazcitta hai / (1) Alocana - AcArya aura upAdhyAya ke samakSa apane pramAda tattvArthaM dIpikA--pUrvasUtramAM prAyazcitta, vinaya, vaiyAvratya AdinAM bhedathI cha prakAranA Abhyantara tapatu nirUpaNu karavAmAM Avyu, temAM prathama Abhyantara tapa prAyazcitanA daza bhedonu' ahIM nirUpaNa karavAmAM Ave che. prAyazcitta arthAt AtmazuddhikAraka kriyAnA deza bheda che-(1) Alecana (2) pratidubhayu (3) ulaya - AsAyana-pratima (4) viveka (4) vyutsarga (6) taya (7) checha (8) bhUla (Ga) manavasthAcya bhane (10) pAyi yA zene (1) Asayana (2) prAyazcitta (2) pratibhA Ayazcitta ( 3 ) tahulayaprAyazcita (4) vive'prAyazcitta ( 4 ) vyutsargaprAyazcitta (9) tapaHprAyazcitta (7) heHprAyazcitta (8) bhUtaprAyazcita (5) anavasthAbhyaprAyazcita bhane (10) pAra cikaprAyazcitta A rIte daza prakAranA prAyazcitta che. (1) Alecana-AcAya ane upAthayanI rUbarU peAtAnA pramAdanu daza zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 su.63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 71 paviSTAya prasannacittAya vijJAtadoSa-deza-kAlAya gurave savinayaM vacanArahitasya zizukta sarala buddhaH-ziSyasya nijAparAdhasya maryAdayA prakAzanam-AlocanaM bodhyam 1 mithyAduSkRtAbhidhAnAt-abhivyaktapatikriya tAvat-pratikramaNaM nAma prAyazcittaM bhavati taddhi-guruNA'nujJAtaH ziSya eva kuryAt yatrAlocanaM mithyAduSka. tadAnarUpaM-pratikramaNaM ceti dvayamapi bhavettat 2 tadubhayaM nAmaprAyazcittam zuddhasyA'pi yatrA'zuddhatvena sandeha-viparyayo (staH) bhavataH-azuddhasyA'pi ca zuddhatvena yazca nizcayo bhavati tatrA''locana-patikramaNa dvayaM bhavatIti bhAvaH 3 sadoSAnnapAnopakaraNAdivarjanaM viveko nAma prAyazcittam 4 ra dvantuniyamitaM bhavati tadvastu cet ko dasa doSoM se rahita nivedana karanA Alocana kahalAtA hai / arthAt ekAnta meM baiThe hue, prasannacitta, deza-kAla aura doSa ke svarUpa ke jJAtA guru ke sanmukha, vinayapUrvaka, vaMcanabhAva se rahita hokara ziza ke samAna sarala buddhi se ziSya kA apane aparAdhoM kA nivedana karanA Alocana nAmaka prAyazcitta samajhanA caahie| (2) pratikramaNa-micchAmi dukkaDaM' aisA kaha kara pratikriyA prakaTa karanA / guru kI anumati se ziSya hI pratikramaNa kare / (3) tadubhaya-kisI aticAra kI zuddhi ke lie Alocana aura pratikramaNa-donoM kA anuSThAna karanA tadubhaya prAyazcitta hai| tAtparya yaha hai ki jahAM zuddha hone para bhI azuddha hone kA saMdeha yA viparyAsa ho yA azuddha kA bhI zuddha rUpa se nizcaya ho jAya, vahAM AlocanapratikramaNa donoM kiye jAte haiN| dethI rahita nivedana karavuM Alecana kahevAya che arthAt ekAntamAM beThelA, prasannacitta, deza-kALa ane dezanA svarUpanA jJAtA gurUnI sanmukha, vinayapUrvaka vaMcanAbhAvathI rahita thaIne, bALakanI mAphaka saraLa buddhithI ziSyanuM pitAnA aparAdhanuM nivedana karavuM Alecana nAmaka prAyazcita samajavuM. (2) pratima-'micchAmi dukkaDaM' sebha pahIna pratiyA 48 12vI. gurUnI anumatithI ziSya ja pratikramaNa kare. (3) tadubhaya-kaI aticAranI zuddhi mATe Alecana ane pratikramaNa e baMnenuM anuSThAna karavuM tadubhaya prAyazcita che. tAtparya e che ke jyAM zuddha hovA chatAM paNa azuddha havAnI zaMkA athavA bhrama thAya athavA azuddha paNa zuddha rUpathI nakakI thaI jAya, tyAre Alecana-pratikramaNa ema bane karavAmAM Ave che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 tattvArthasUtre svahastagatapAtre pattati mukhamadhye vA gacchati, yasmin vastuni gRhIte vA lomAdi kaSAyAdikamupajAyate tasya sarvasya vastunaratyAgo vivekanAma prAyazcittaM bodhyam 4 niyatakAlaM kAyasya-vAco-manasazca tyAgarUpaH kAyotsargaH vyutsarganAma pAyazcittam 5 evazvA'nazanA'vamaudarya bhikSAcaryArasaparityAgaviviktazayyA''sana kAyaklezarUpaM bAhya SavidhaM tapa staponAma prAyazcittam iti phalitam 6 divasapakSa-mAsAdinA dIkSA-paryAyacchedanaM cheronAma prAyazcittam divasa-pakSa-mAsAdi. vibhAgena dIkSAsvIkaraNamityarthaH 7 punarmahAvatAropaNaM mUla nAma prAyazcitta mucyate __4 viveka-doSayukta anna, pAnI, upakaraNa Adi kA varNana karanA viveka nAmaka prAyazcitta hai / jisa vastu kA tyAga kara rakkhA ho vaha apane pAtra meM paDajAya athavA mukha meM calIjAya athavA jisa vastu kA grahaNa karane para lobha Adi kaSAyoM kI utpatti hotI hai, usa vastu kA utsarga-tyAga kara denA viveka nAmaka prAyazcitta hai| (5) vyutsarga-niyamita samaya paryanta kAya, vacana aura mana kA tyAga karanA kAyotsarga yA vyutsarga prAyazcitta hai| (6) tapa-anazana, avamodayeM, bhikSAcaryA rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAyaklezarUpa chaha prakAra kA tapa karanA tapa nAmaka prAyazcitta hai| (7) cheda-divasa pakSa, mAsa Adi kI dIkSA kA chedana karanA arthAt use kama kara denA cheda nAmaka prAyazcitta hai| (4) viveka-deSayukta ana, pANI, upakaraNa Adino tyAga kare viveka nAmaka prAyazcitta che. je vastune tyAga karI dIdho hoya te potAnA pAtramAM paDI jAya athavA moDhAmAM AvI jAya athavA je varatanuM grahaNa karavAthI lobha Adi kaSAyanI utpatti thAya che te vastune u tsa-tyAga karI de viveka nAmaka prAyazcitta che. (5) vyutsaga-niyamita samaya sudhI kAyA, vacana ane manane tyAga kara kAtsarga athavA vyutsarga prAyazcitta che. (6) ta5-anazana, sabhAhaya, mikSayaryA 2saparityAga, vita zAsana ane kAyakaleza rUpa cha prakAranA tapa karavA tapa nAmaka prAyazcitta che. ) che-divasa, pakSa, mAsa AdinI dIkSAnuM chedana karavuM arthAt tene ochA karI nAkhavA cheda nAmaka prAyazcitta che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.63 davidhaprAyazcittanirUpaNam 473 8 yasminnAsevite vacana kAlaM vrateSvanavasthApyaM kRtvA pazcAccINe tapA taddoSoparato vrateSu sthApyate tad anavasthApyaM nAma prAyazcittam 9 evam-yasminpati. Sevite liGga-kSetra-kAla-tapomiH pArAzciko bahirbhUtaH kriyate tat-pArAzcika nAma pAyazcitta mucyate 10 iti // 63 // __tatvArthaniyuktiH- pUrva tAvat tapo dvividha mityuktam bAhyamAbhyantaraJca, tatra-prAyazcittAdi bhedAt SaDvidhe Abhyantaratapasi prathamopAttasya prAyazcittasya dazabhedAn bharUpayitumAha-pAyacchitte dasavihe, AloyaNa-paDikammaNatadubhaya-viveSa-viusaggataka-cheda-mUlANavaTTappa pAraMciya bhayo' zati / prAyazcittaM pUrvoktacitta vizuddhihetubhUtatapaH kriyAvizeSarUpaM dazavidhaM bhavati, (8) mUla-naye sire se mahAvatoM kA AropaNa karanA mUla nAmaka prAyazcitta hai| (9) anavasthApya-jisakA sevana karane para kucha kAla taka vratoM meM anavasthApya karake bAda meM jisakA AcaraNa karane se doSa kI nivRtti hone para vratoM meM sthApita kiyA jAya vaha anavasthApya prAyaH zcitta kahalAtA hai| (10) pAgaMcika-jisa prAyazcita meM liMga (veSa), kSetra, kAla aura tapa se pApaMcika arthAt bAhara kara diyA jAtA hai, vaha parAMcika nAmaka prAyazcitta kahalAtA hai // 10 // 3 // tattvArthaniyukti-pahale bAhya aura Abhyantarake bheda se tapa ke do bheTakaDe gae haiM, unameM se Abhyantara tapa ke chaha bhedoM meM pahalA bheda prAyazcitta batalAyA gayA hai| usake dasa bhedoM kI prarUpaNA karate haiN| prAyazcitta arthAt cAritra saMbaMdhI lage hue doSa kI zuddhi ke lie (8) mULa-navesarathI mahAvratanuM AropaNa karavuM mULa nAmaka prAyazcitta che. (9) anavasthApya-jenuM sevana karavAthI ceDA samaya sudhI batamAM anavasthA karIne pAchaLathI jenuM AcaraNa karavAthI doSanI nivRtti thavAthI vratamAM sthApita karavAmAM Ave te anavasthApya prAyazcitta kahevAya che. (10) pAya-2 prAyazcittamA CCT (), kSetra, janatapathA pArAcika arthAta bahAra karI nAkhavAmAM Ave che te pArAcika nAmaka prAyazcitta kahevAya che. davA tatvArthaniyukti-pahelA bAhya ane Abhyantara bhedathI tapanA be bheda kahevAmAM AvyA che temAMthI Abhyantara tapanA cha bhedamAM paheleM prAyazcitta batAvavAmAM Avela che. tenA daza bhedanI prarUpaNa karIe chIe - prAyazcitta arthAt cAritra saMbaMdhI lAgelA doSanI zuddhi mATe karavAmAM ta060 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ A RA tattvAryasUtre bAlocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsarga-tapa cheda-mUlA'navasthApya-pArA. citabhedataH / tathA cA''locanam 1 pratikramaNam 2 Alocana-pratikramaNarUpaM tadubhayam 3 bivekaH 4 vyutsargaH 5 tapaH 6 cheda: 7 mUlam 8 anavasthApya 9 pArAzcikam 10 dazavidhaM prAyazcittam / tatrai-kAntopaviSTAya prasannacittAya viditadoSadezakAlAya gurave tathAvidhena ziSyeNa savinayaM sva pramAdanivedanaM dazadoSavarjanapUrvakaM nijapramAdaprakAzanam-AlocanaM nAma pAyazcitta mucyate / tathAcoktaM dazadoSaviSaye sthAnAGge dshmsthaane| 'AkaMpiya aNumANiya jaM diDhe cAdaraM ca suhumaM ca / chaparNasadA ulayaM bahujaNa avattatassevi' // 1 // 'Akampita manumAnitaM yadRSTaM bAdarazca sUkSmaJca / channaM zabdAkulazca bahujanamavyaktaM tatsevI ||1||iti|| kiyA jAne vAlA tapazcaraNavizeSa dasa prakAra kA hai-(1) Alocana (2) pratikramaNa (3) tadubhaya (4) viveka (5) vyutsarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura (10) pArAMcita / isa prakAra (1) Alocana (2) pratikramaNa (3) tadubhaya-Alocana-pratikramaNa (4) viveka (5) vyutsarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura (10) pArAMcita, yaha dasa prakAra kA prAyazcitta hai / inakA svarUpa isa prakAra hai| (1) Alocana-ekAnta meM sthita, prasannacitta, doSa, deza evaM kAla ke svarUpa ke jAnakAra guru ke samakSa ziSya vinaya pUrvaka olo. canAke dasa doSoM se bacakara apane pramAda kA nivedana karatA hai-apane doSa ko prakaTa karatA hai, vaha Alocana nAmaka prAyazcitta kahalAtA hai| sthAnAMga sUtra ke dasaveM sthAna meM dasa doSoM ke saMbaMdha meM kahA hai| AvatI tapasyA vizeSa daza prakAranI che (1) mAyoyana (2) pratibhaey (3) tAmaya (4) vi34 (5) vyutsA (6) ta5 (7) che| (8) bhUNa () manapAcya bhane (10) 2iyita l daza prakAranA prAyazcitta che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) mAtAyana-sAntamA sthita, prasannayitta, dveSa, deza tathA janA svarUpanA jJAtA gurUnI samakSa, ziSya vinayapUrvaka AlocanAnA daza doSothI bacIne pitAnA pramAdanuM nivedana kare che-potAnA deSane prakaTa kare che te AlocanA nAmaka prAyazcitta kahevAya che. sthAnAMgasUtranA dazamAM sthAnamAM daza denA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avela che zrI tatvArtha sUtra 2
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.63 davidhaprAyazcittanirUpaNam tatropakaraNAdi dAnena guroranukampAmutpAdyA''locane-AkampitaM nAma doSaH, vacanenA'numAyA''locane'numAnitaM nAmadoSaH, yallokaidRSTaM tasyaivAlocane dRSTaM nAmadoSaH, sthUlasyaivA''locane bAdaraM nAma doSaH, alpasyaiva doSasyA''locane sakSma nAmadoSaH, kenacit-puruSeNa nijadoSe prakAzite sati yAdRzo doSo'nena prakAzita stAdRzo mamApi vartate ityevaM pracchannasya doSasyA''locane channaM nAma___ Akampita, anumAnita, dRSTa, bAdara, sUkSma, channa, zabdAkula, bahujana, avyakta aura tatsevI nAmaka dasa doSa AlocanA ke samajhanA cAhie / inakA svarUpa isa prakAra hai| (1) guru ko upakaraNa vastra Adi dekara, unake citta meM apane prati anukampA utpanna karake Alocana karanA Akampita nAmaka doSa hai| (2) vacana se anumAna karake Alocana karanA anumAnita doSa hai| (3) logoM ne jisa doSa ko dekha liyA ho usI kI AlocanA karatA dRSTa nAmaka doSa hai| (4) sthUla doSa kI hI AlocanA karanA bAdara doSa hai| (5) sUkSma-choTe se aparAdha kI AlocanA karanA sUkSma dopa hai| (6) channa-kisI puruSa ke dvArA apanA doSa prakAzita karane para aisA kahanA ki-'jaisA doSa inheM lagA hai vaisA hI mujhe bhI lagA hai, isa prakAra pracchanna (gupta) rUpa se doSa ko prakAzita karanA channa nAmaka doSa hai| pita, anumAnita, 48, mA42, sUkSma, channa, zahAsa, mana, avyakta ane tatsavI nAmanA daza doSa AlocanAnA samajavA joIe. memanu 2135 pramANe cha (1) gurUne upakaraNa vastra Adi ApIne, temanA cittamAM pitAnI tarapha anukampa utpanna karIne, AlecanA karavI Akampita nAmaka doSa che. (2) vayanathI anumAna , sAyanA 42vI anumAnita hai. che. (3) lake e je deSane joI lIdhA heya tenI ja AlecanA karavI daSTa nAmaka deSa che. () sthULa deSanI ja AlecanA karavI bhAdara deSa che. (5) sUma-nAnA sarakhA aparAdhanI AlocanA karavI sUkSma deSa che. | (6) channa-koI purUSa dvArA deSa prakaTa karatI vakhate A pramANe kahevuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 tattvAryasUce doSaH, zabdAkulaM yathA-bhavati tathAvidhakolAhalamadhye yathA-gururapi na zRNoti ityevaMvidhAlocane zabdAkulaM nAma doSA-bahUn gurujanAn prati Alocane bahujanaMnAmadoSaH, avyaktasyA'prabuddhasyA'gre-Alocane'vyaktaM nAmadoSaH, taddoSasevino guroragre Alocane tatsevInAmadoSo bhavati, ityevaM daza doSavivarjitaM dvayAzrayaM dhyAzrayaM vA''locanaM bhavati / tathA ca kazcidatIcAraH prakAzana mAtreNaiva dUrI bhavati, yathA-zrutopadiSTa vyApArAnuSThAyIsaMyataH ziSyo mokSArtha prayatamAno'vazyAnuSTeyeSu pratyupekSaNa-mamArjana-vaiyAvRttyasvAdhyAya-tapazcaraNA''hAravihAra-muni (7) jaba kolAhala ho rahA ho taSa apane doSa ko prakAzita karanA, jisase guru bhI ThIka taraha na suna sake, yaha zabdAkula nAmaka doSa hai| (8) eka hI aparAdha kI anekoM ke sAmane AlocanA karanA bahujana nAmaka doSa hai| (9) jo avyakta ho arthAt prAyazcittazAstra kA jJAtA na ho aise ke samakSa Alocana karanA avyakta doSa hai| (10) jisa doSa kI AlocanA karanA hai, usI doSa kA sevana karane vAle sAdhu ke sAmane uma doSa kI AlocanA karanA tatsevI nAmaka doSa hai| isa prakAra Alocana dasa doSoM se rahita dayAzraya athavA vyAzraya hotA hai| jaise-kisI aticAra ko prakAzita karane mAtra se zuddhi ho jAtI hai| yathA-jo sAdhu zAstravihita AcAra kA paripAlana karatA hai, mokSa ke lie prayatnazIla hai, avazya karane yogya pratilekhana, pramAjena, vaiyA ke-je doSa ene lAge che te ja mane paNa lAge che. A rIte pracchanna (gupta) rUpathI doSane jAhera karavuM e chana nAmaka deSa che. (7) jyAre zorabakAra thaI rahyo hoya tyAre potAnA deSane prakAzita karavA, jene gurU paNa sArI peThe sAMbhaLI na zake, A zabdAkula nAmaka doSa che. (8) eka ja aparAdhanI anekanI sAme AlecanA karavI bahujananAmaka deSa che. (c) je avyakta hoya arthAt prAyazcitta zAstrane je jJAtA nathI evAnI sAme AlocanA karavI avyakata doSa che. (1) je deSanI AlocanA karavAnI hoya te ja deSanuM sevana karanAra sAdhunI samakSa te doSanI AlocanA karavI tatsavI nAmaka deSa che, A rIte Alecana daza dethI rahita dvayAzraya athavA thAzraya hoya che jema ke-kaI aticArane jAhera karavA mAtrathI zuddhi thaI jAya che yathA- je sAdhu zAstravihita AcAranuM paripAlana kare che, mokSane mATe prayatna zIla che, avazya karavA thAya paDilehana, pramAjana, vaiyAvRtya, svAdhyAya, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 mu. 63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam vandanAdikAryeSu nitAntopayukto nirastasthUlA ticAraH sUkSmA''srava - pramAda. kriyA vizuddhayartha mAlocanamAtrAdeva vizuddho bhavati ! evam aticArAbhimukhya parihAreNa pratIpaM kramaNam apasaraNaM pratikramaNam mithyAduSkRtAbhidhAnAt abhi vyaktIkRtapazcAttApaH sUtraviruddhamidaM mayA duSTaM kRtaM duSkRtaM caraNavirAdhanaM svacchandato, natu sUtrAnusAreNeti samupajAtapazcAttApastatmatIpamapasarpati-pratyAcaSTe na khalu - punarevaM kariSyAmi' ityevaM pratyAkhyAnaM pratikramaNa mucyate 2 tadubhaya 477 vRtya, svAdhyAya, tapazcaraNa, AhAra, vihAra evaM munivandana Adi kAryoM meM khUba upayoga lagAe rahatA hai, sthUla aticAroM se bacA rahatA hai, vaha apane sUkSma pramAda ke lie yadi AlocanA kara letA hai to usa se zuddha ho jAtA hai / use kisI anya prAyazcitta kI AvazyakatA nahIM rahatI / (2) pratikramaNa - aticAroM kI abhimukhatA tyAga kara ulTA calanA pratikramaNa hai / jo sAdhu mithyA duSkRta dekara apane pazcAttApa ko prakaTa karatA hai aura kahatA hai- 'maiMne sUtra se viruddha yaha dUSita karma kiyA hai, svacchanda bhAva se cAritra kI virAdhanA kI hai, sUtra ke anukUla nahIM kiyA hai' aura aisA kahakara jo pazcAttApa karatA hai phira usa dUSita kRtya se viparIta kathana karatA hai ki- 'aba aisA phira nahIM karUMgA' isa prakAra kA pratyAkhyAna karanA pratikramaNa kahalAtA hai / (3) tadubhaya - kA Azaya hai AlocanA aura pratikramaNa donoM / tapasyA, AhAra, vihAra ane munivaMdaNA Adi kaceAMmAM ghaNuM! upacega rAkhatA hAya, sthULa aticArAthI khacatA rahe che te peAtAnA sUkSma pramAdane mATe jo AlecanA karI le che teA tethI ja zuddha thaI jAya che. tene kaI anya prAyazcittanI AvazyakatA rahetI nathI. (2) pratikramaNu-aticArAnI abhimukhatA tyAgIne viparIta cAlavu' pratikramaNa che. je sAdhu mithyA duSkRta daI ne peAtAnA pazcAttApane prakaTa kare che ane kahe che-me'sUtra virUddha A kRSita karma karyu che, stracchanda, bhAvathI cAritranI virAdhanA karI che, sUtrane anukULa karyuM' nathI' ane A pramANe kahIne je pazcAttApa kare che ane pachI te dUSita kRtyathI viparIta kathana kare che ke-AvuM karI kayAre paNa karIza nahI'' e prakAranA paccakhANa karavA pratikramaNa kahevAya che. (3) tadrubhaya-AAnA Azaya che AlecanA ane pratikramaNu ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 tattvArthasUtre padenA-Alo vana pratikramaNa rUpobhayaM prAyazcittamucyate, tatrA''locanaM pratikramaNazca pUrva madhunaiva vyAkhyAtaM vartate, tatra-pUrva mAlocanaM pazcAd gurusandiSTasya pratikramaNam, etadubhayaM prAyazcittaM sambhramabhAturApatat sahasA'nAmogA'nAtmavazagatasya duSTacintanabhASaNaceSTAyuktasya ca kRte vihitamavagantavyam evaM vivekaH zuddhA. 'zuddhAnnapAnAdiviSaye vivecanam azuddhAnapAnAdiparityAga ityarthaH khalu tyAgapariNatirUpavibevana bhAvavizuddhayAtmako vizodhanarUpaH pratyupekSaNarUpo bhavati, ayaM tAvada viveko nAma prAyazcittaM saMsaktAhArapAnopakaraNopagrahikopadhi zayyAmasmAdiSu bhvti| tathA ca-yasmin vastuni gRhIte sati lobhAdi kaSAyAdika matpadyate tasya sarvasya vastunastyAgo viveko nAma prAyazcitta mavagantavyam, yathAAlocanA aura pratikramaNa kI abhI-abhI vyAkhyA kI gaI hai / pahale AlocanA phira guru ke kahane para pratikramaNa karanA Alocana prati. kramaNa kahalAtA hai / jo muni saMbhrama yA bhaya se Atura haiM, sahasA upayoga zanyatA ke kAraNa apane adhIna nahIM rahA hai aura jo dRSTa cintana, duSTa bhASaNa evaM duSTa ceSTA se yukta hai, usake lie isa prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| (4) viveka--zudra-azuddha anna-pAnI Adi ke viSaya meM pRthak karaNa karanA arthAt azuddha anna-pAnI Adi kA tyAga karanA viveka pAzcatta hai| tyAga pariNatirUpa yaha vivecana bhAva zuddhisvarUpa hai. vizodhanarUpa hai, pratyupekSaNarUpa hai, yaha viveka prAyazcitta dakSita AhAra, pAnI. upakaraNa, opagrahika upadhi, zayyA tathA Asana Adi ke viSaya AlocanA ane pratikramaNanI hamaNA ja vyAkhyA karavAmAM AvI che. pahelA AlecanA pachI gurUnI AjJAthI pratikramaNa karavuM AlecanapratikramaNa kahevAya che. je muni saMbhrama athavA bhayathI Atura che. ekAeka upayogazunyatAne kAraNe pitAne vaza rahetuM nathI ane je duSTa cintana, duSTa bhASaNa temaja duSTaceSTAthI yukta che tenA mATe A prAyazcittanuM vidhAna 42vAmA bhAvyu che. (4) vi34-zuddha-azuddha manna-pANI vgairen| 554265 42. arthAta azuddha anna-pANI Adine tyAga kare viveka prAyazcitta che, hAgapariNatirUpa A vivecana bhAvazuddhi svarUpa che, vizedhanarUpa che, pratyu pekSaNarUpa che. A viveka prAyazcitta dUSita AhAra, pANI, upakaraNa, aupa. sahita upadhi, zayyA tathA Asana AdinA viSayamAM thAya che. AthI je zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU.63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 479 upayuktena gItArthenA'nnAdikaM prathamaM gRhItaM pazcAdazuddhaM cejjJAtaM bhavati tadAtasya tyAgo vivekAkhyaM prAyazcittaM bhavati 3 evaM-viziSTa utsagoM vyutsargaH, kAya vAGmano vyApArANAM praNidhAna pUrvako nirodho dhyutsargaprAyazcitta mucyate, tathA ca niyatakAlaM kAyasya vAco manasazca vyApAratyAgo vyutsoM nAma prAyazcittam etatkAyotsargazabdenA'yute 5 evaM-paividhaM pUrvokta bhanazanA'vamaudaryAdikaM ba hya tapaH khalu taponAma prAyazcittamucyate 6 athA''bhyantarataporUpatayA pAya zcittasya, bAhayataporUpatvenA'nazanAdezca kathaM tayo raikyaM sambhavati, parasparaviro. meM hotA hai / ataeca jina vastuoM ke grahaNa karane para lobhAdika kaSAyoM kI utpatti hotI hai, una saba kA tyAga karanA viveka prAyaH zcitta hai| jaise kisI upayogavAn gItArtha muni ne pahale anna Adi ko grahaNa kara liyA, pazcAt vaha dUSita mAluma huA to usakA syAga karadenA viveka prAyazcitta hai| (5) vyutsarga-viziSTa prakAra ke utsarga ko vyutsarga kahate haiM arthAt zarIra, vacana aura mana ke vyApAroM kA upayoga pUrvaka nirodha karanA vyutsarga hai| isa prakAra maryAdita samaya ke lie zarIra ke, vacana ke aura mana ke vyApAra kA tyAga karanA vyutsarga nAmaka prAyazcitta hai| ise 'kAyotsarga' bhI kahate haiN| (6) tapa-pUrvokta anazana Adi chaha prakAra kA bAhya tapa prAyazcitta kahalAtA hai| zaMkA-prAyazcitta Abhyantara tapa hai, vaha anazana Adi bAhya vastuonuM graha karavAthI lebhAdika kaSAye nI utpatti thAya che A badhAne tyAga kare viveka prAyazcitta che. jema keI upagavAna gItAtha munie prathama anna vagere grahaNa karI lIdhA, pAchaLathI te dUSita jaNAya to tene tyAga karI devo viveka prAyazcitta che. (5) vyutsarga-viziSTa prakAranA utsargane vyutsarga kahe che. arthAta zarIra, vacana ane mananA vyApArane upagapUrvaka nidhi kare vyutsarga che. AvI rIte maryAdita samayane mATe zarIranA, vacananA ane mananA vyApArane tyAga kare vyutsarga nAmaka prAyazcitta che. Ane " kItsarga' paNa kahe che. (6) ta5-pUrvarita manazana mA chAnA mA ta5-prAyaH zcitta 4Aya che. zaMkA-prAyazcitta Abhyantara tapa che, te anazana Adi bAhya tapa rUpa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 tattvArthasUtre dhAt iticet 2 ucyate - asyAtmani khedajanakatvenA''bhyantaratvamiti na kazcid virodhaH / chedonAma prAyazcittaM tAvad divasa - pakSa-mAsAdivibhAgena dIkSAparyAyachedanaM prabrajyAnyUnakaraNam, tathA ca mahAvratAropaNakAlAdArabhya pravrajyAdivasa - pakSa - mAsa - saMvatsarANA manyatamAnAM paryAyasya ca cheo bhavati yasmin divase mahAvratAropaNaM kRtaM tathAvidhamavrajyAdivasAdiH paryAya ucyate, tatra - paJcaka prabhRti cchedaH paryAyasya yathA yasya khalu dazavarSANi - AropitamahAvratasyA'parAdhAnurUpaH 'kadAcit pazJcakacchedaH 'kadAcid-dazakaccheda:' ityAdirItyA tapa rUpa kisa prakAra ho sakatA hai ? donoM eka kaise ho sakate haiM ? donoM meM paraspara virodha hai / sAmAdhAna - AtmA meM khedajanaka hone ke kAraNa ise bhI Abhyantara kahA jAtA hai, ataeva koI virodha nahIM hai / (yoM bhI bAhya aura Abhyantara tapa meM pArasparika virodha nahIM hai, bAhya tapa bhI pariNAma vizeSa se Abhyantara bana jAtA hai aura Abhyantara tapa bhI bAhya bana sakatA hai / (7) cheda - katipaya dina, pakSa yA mAsa kI dIkSA kA chedana karanA arthAt use kama kara denA cheda prAyazcitta hai / mahAvratoM ke AropaNakAla se lagAkara jo dIkSAkAla hai usameM se kucha dina, pakSa yA mAsa kA dIkSA kAla kama karadenA cheda kahalAtA hai / jisa dina mahavatoM kA Aropita kiyA gayA vaha dIkSA divasa Adi paryAya kahalAtA hai / usameM pAMca Adi kA chedana hotA hai / udAharaNArtha - kimI kI dIkSA kai rIte hoi zake ? mane eka kevI rIte hAI zake ? baMnemAM paraspara virodha che. samAdhAna-AtmAmAM khedajanaka DeAvAnA kAraNe Ane paNa Abhyantara kahevAmAM Ave che. AthI koi vidhAbhAsa nathI (Ama paNa bAhya ane ane Abhyantara tapamAM pArasparika virodha nathI, khAdya tapa paNa pariNAma vizeSathI Abhyantara banI jAya che ane Abhyantara tapa paNa bAhya banI zake che.) (7) cheda-keTalAMka divasa pakSa athavA mAsanI dIkSAnu chedana karavuM arthAt temAM ghaTADo karI devA cheda prAyazcitta che, mahAvratAnAM ArApaNukALathI mAMDIne je dIkSAkALa che temAMthI gheADAM divasa, pakSa athavA mAsane dIkSAkALa Ache. karI devA cheda kahevAya che. je divase mahAtratAnuM ArepaNu karavAmAM AvyuM te dIkSAdivasa smAddhi paryAya kahevAya che. temAM pAMca AdinA iMdra thAya che. dAkhalA tarIke-keAInI dIkSA paryAya daza vaSa~nI cheteA aparAdha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 581 yAvat-paNmA saparimANacchedo laghu-guru vA bhavati / evaMvidhana chedena chidyamAnaH pravajyAdivasamapi chedayati 7 mUlaM prAyazcittaM punarvatAropaNam asya viSaya:-saGkalpAt kRtaH prANAtipAtazcaturthA''sravasevana-mutkRSTaM mRSAvAdAdikaM vA''sevamAno bodhyA 8 anavasthApyaM nAma prAyazcittaM sevitA'ticArasyA'kRtatapo vizeSasya vratA'nAropaNIyatArUpamavase yam, tathA-yad Asevite ca doSe kazcanakAlaM vratA. ropaNA'yogyaM kRtvA pazcAccINa tapAstad doSoparato vrateSu sthApyate tat 9pArA. -payAMya dasa varSa kI hai to aparAdha ke anusAra usameM se kadAcit paMcakaccheda hotA hai, kadAcit dazakaccheda hotA hai| adhika se adhika chaha mahIne kA cheda prAyazcitta diyA jAtA hai| (8) mUla-naye sire se punaH dIkSA denA mUla prAyazcitta hai| yaha prAyazcitta tabhI diyA jAtA hai jaba koI sAdhu saMkalpa pUrvaka prANAtipAta kare, caturtha Asrava-maithuna kA sevana kare yA utkRSTa mRSAvAda Adi kA sevana kre| (9) anavasthApya-jisa sAdhu ne aticAra kA sevana kiyA ho kintu usake prAyazcittasvarUpa tapavizeSa kA sevana na kiyA ho, vaha vratAropaNa ke yogya nahIM hotaa| usakI yaha ayogyatA anavasthApya prAyazcitta hai| doSa kA sevana karane para kucha kAla taka vaha sAdhu vratAropaNa ke yogya nahIM hotA, bAda meM jaba tapazcaraNa karaletA hai aura usa doSa kI nivRtti ho jAtI hai tatha vratoM meM use sthApita kiyA jAtA hai| mujaba temAMthI kadAcit paMcaka cheda thAya che, kadAcit dazaka cheda thAya che. vadhAremAM vadhAre cha mAsanuM chedaprAyazcitta ApavAmAM Ave che. (8) mULanavesarathI pharIvAra dIkSA ApavI mULa prAyazcitta che jyAre kaI sAdhu saMkalpapUrvaka prANAtipAta kare tyAre ja A prAyazcitta karavAmAM Ave che, caturtha Asrava-maithunanuM sevana kare athavA utkRSTa mRSAvAda AdinuM sevana kare. (E) anasthAya-2 sAdhuNe matiyAnu sevana yuche. 52ntu tanA prAyazcitta svarUpa tapavizeSanuM sevana karyuM nathI, te vatAropaNa mATe yogya hete nathI tenI A ayogyatA anavasthApya prAyazcitta che. dezanuM sevana karavAthI thoDA samaya sudhI te sAdhu vatAra paNa mATe yogya rahetuM nathI, chelle jyAre tapasyA karI le che ane deSanI nivRtti thaI jAya che tyAre temAM tene sthApita karavAmAM Ave che. ta0.61 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 tattvAryasUtre cikaM nAma dazamaM prAyazcittam, tathAhi pAraM prAyazcittAnAmantam, yasmAt-paramutkRSTa prAyazcittA'bhAvAt aJcati prApnotIti pArAzcika mucyate / yadvA-pAraH aparAdhAnAmantaH aJcyate- prApyate yena prAyazvittena tat-pArAcikaM nAma mAyacittamucyate / atrA'yaM viveka:- kRtAticAraM liGga kSetra - kAlo bahirbhUtaM kRtvA kRtvA ca tapasA zuddhaM punaH sa mahAnna nevAropyate / idaM prAyazcittaM jAtikulasampanna eva - (kazcit kvacit) svIkarotIti / yaH ko'pi sAdhurgacchAdhiSThAtrI rAjarAjJI - zreSThipatnIgAmI, tathA - styAnarddhi nidrAvAn mRtagurudantotpATaka ityAdi duSkRtyAsskArI bhavati tasmai - idaM prAyazcittaM deyaM bhavati // 10 // iti bhAvaH // 63 // (10) pArAMcika - yaha dasavAM prAyazcitta hai / jisase baDA anya koI prAyazcitta na ho arthAt jo sarvotkRSTa prAyazcitta ho vaha parAM - cika prAyazcitta kahalAtA hai / athavA jisa prAyazcitta ke sevana se aparAdhi apane aparAdha ke pAra (anta) pahuMca jAya arthAt zuddha ho jAya vaha parAMcika prAyazcitta, yahAM yaha samajha lenA cAhie ki jisane anAcAra kA sevana kiyA hai use liMga kSetra aura kAla se bAhara karake, tatpazcAt tapasyA kara cukane para punaH dIkSita kiyA jAtA hai / jAti aura kula se sampanna koI-koI hI isa prAyazcitta ko kadAcit svIkAra karatA hai / jo sAdhu gaccha kI adhiSThAtrI (pratratinI) rAjarAnI yA kisI seThAnI ke sAtha saMgama karatA hai athavA jo styAnarddhi nidrAvAn hotA hai aura apane mRta gurU ke dAtoM ko kaSAyAviSTa hokara ukhADanA jaisA ghora anAcAra karatA hai, usI ko yaha prAyazcita kiyA jAtA hai // 63 // (10) pAzaMthi4- bhA dRzabhuM prAyazcitta hai. nenAthI bhoTu AI jI prAyazcitta hAya nahI, arthAt je saveEtkRSTa prAyazcitta che te pArAMcika prAyazcitta kahevAya che, athavA je prAyazcittanA sevanathI aparAdhI peAtAnA aparAdhane cheDe pahoMcI jAya, arthAt zuddha thaI jAya te pArAMcika prAyazcitta, ahI' e samajI levuM joie ke jene anAcAranu sevana karyu che tene li'ga, kSetra ane kALathI bahAra karIne, tyAra bAda, punaH dIkSita karavAmAM Ave che. jAti ane kuLathI sampanna kAi-koI ja A prAyazcittanA kadAcit svIkAra kare che. je sAdhu gacchanI adhiSThAtrI (pratinI), rAjarANI athavA kAI zeThANInI sAthe sa gama kare che, athavA je sthAnadhi nidrAvAn thAya che ane peAtAnA mRta gurUnA dAMtane kaSAyAviSTa thaIne ukhADavA jevA dheAra anAcAra kare che, tene ja A prAyazcitta ApavAmAM Ave che. zA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. 64 vinayarUpAbhyantaratapaso bhedani0 483 ___ mUlam-viNae sattavihe, nnaanndNsnncrittmnnvikaaylogovyaarbheyo||64|| chAyA-'vinayaH saptavidhaH, jJAna-darzana-cAritra-mano-cacA-kAyalokopacArabhedataH // 6 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-prAyazcittavinaya vaiyAvRtyAdi paividhAbhyantaratapasA prathamopAttasya prAyazcittasyA''locanapratikramaNAdidazabhedAnAM prarUpaNaM kRtam sammatikramamAptasya dvitIyasya vinayarUpasyAbhyantara tapaso bhedAn prarUpa. yitumAha-'viNae sattavihe' ityAdi / vinaya:-vinIyate'panIyate kSipyate jJAnAvaraNAghaSTavidha karmarajorAziyena sa vinayaH saptavidhA jnyaan-drshn-caaritrmno-vc:-kaay-lokopcaarbhedtH| tathA ca jJAnavinayaH 1 darzanavinayaH 2 'viNae sattavihe gANa' ityAdi sUtrArtha-vinaya sAta prakAra kA hai-(1) jJAna (2) darzana (3) cAritra (4) mana (5) vacana (6) kAya aura (7) lokopacAra // 64 // pUrvasUtra meM prAyazcitta vinaya vaiyAvRtya Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM se prAyazcitta ke Alocana pratikramaNa Adi dasa bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta vinaya nAmaka Abhyantara tapa ke bhedoM kI prarUpaNA karate haiM jisake dvArA jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra kA karma-raja vinIta kiyA jAya-haTAyA jAya use vinaya kahate haiM / vaha jJAna, darzana, cAritra, mana, vacana, kAya aura lokopacAra ke bheda se sAta prakAra hai arthAta usake sAta bheda haiM, yathA--(1) jJAnavinaya (2) darzana 'viNae sattavihe gANadaMsaNa' tyAta sUtrAya-vinaya sAta 542ne| cha-(1) jJAna (2) zana (3) yAtri (4) mana (5) kyana (6) Aya bhane (7) piyAra. // 14 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM prAyazcitta vinaya vaiyAvRtya Adi che prakAranA Abhyantara tapamAMthI prAyazcittanA Alecana pratikramaNa Adi daza bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta vinaya nAmaka Avyantara tapanA bhedanI prarUpaNuM karIe chIe jenA vaDe jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA kama-2ja vinIta karavAmAM bhAva-2 42vAmAM Ave tena vinaya . te jJAna, zana, yAstri, mana, vacana, kAyA ane loke pacAranA bhedathI sAta prakArane che arthAta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasUtre cAritravinayaH 3 manovinayaH 4 vacovinayaH 5 kAyavinayaH 6 lokopacAravinayazca 7 / tatrA''lasyavarjitena deza-kAla-dravya-bhAvAdizuddhikaraNena bahumAnena mokSamAptyarthaM jJAnagrahaNaM jJAnAbhyAso jJAnasmaraNAdikaM jJAnavinaya ucyate / sa ca pazcavidhaH, matijJAnavinayazrutajJAnavinayA'vadhijJAnavinaya-kevalajJAnavinayabhedAt / tatra-zaGkA''kAGkSA''didoSavanitaM tatvazraddhAnaM darzanavinaya 1 ucyate sa ca-muzrUSaNAtyAzAtanAbhedAd dvividhaH 2 / jJAnadarzanavataH puruSasya cAritre jhAte sati tasmin puruSe-bhAvato'tibhaktividhAnaM bhAvataH svayaM cAritrAnuSThAnazca cAritravinaya ucyate / sa ca paJcavidhaH, sAmAyikacAritravinaya-chedopasthApanIya vinaya (3) cAritra vinaya (4) manovinaya (5) vacana vinaya (6) kAya vinaya aura (7) lokopacAra viny|| __ Alasyarahita hokara deza, kAla, dravya aura bhAva Adi saMbaMdhI zuddhi karake, bahumAnapUrvaka, mokSa prApta karane ke hetu jJAna ko grahaNa karanA jJAnakA abhyAsa karanA jJAna kA smaraNa Adi karanA jJAna vinaya kahalAtA hai ? jJAnavinaya ke pAMca bheda hai matijJAnavinaya, zrutajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, manAparyava jJAnavinaya aura kevala jJAnavinaya / zaMkA, kAMkSA Adi doSoM se rahita hokara tattvArtha para zraddhAna karanA darzanavinaya hai / isake do bheda haiM--zuzrUSaNA aura antyaashaatnaa| jJAna-darzana sampanna puruSa meM yadi cAritra mAlUma ho to usake prati bhAvapUrvaka atyanta bhakti karanA aura svayaM bhAvapUrvaka cAritra kA anuSThAna karanA cAritravinaya hai| cAritravinaya pAMca prakAra kA tanA sAta -(1) jJAnavinaya (2) 4 navinaya (3) yAtrivinaya (4) manAvinaya (4) kyanavinaya (6) vinaya mana (7) soyAvinaya. ALasa khaMkherIne deza, kALa, dravya ane bhAva Adi saMbaMdhi zuddhi karIne, bahumAnapUrvaka, mokSa prApta karavAnA hetuthI jJAna grahaNa karavuM, jJAnane abhyAsa kare, jJAnanuM smaraNa Adi karavuM jJAnavinaya kahevAya che. jJAnavinayanA pAMca bheda che-matijJAnavinaya, kRtajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, mana:paryavajJAnavinaya ane kevaLajJAnavinaya. zaMkA-kAMkSA Adi dethI rahita thaIne tatvArtha para zraddhA karavI darzanavinaya che. AnA be bheda che-zuzraSaNuM ane ananyAzAtanA, jJAna-darzana sampanna purUSamAM je cAritra jaNAya to tenA pratye bhAvapUrvaka atyanta bhakti karavI ane savayaM bhAvapUrvaka cAritranuM anuSThAna zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sU.64 vinaya rUpAbhyantaratapaso bhedani0 485 cAritravinaya-parihAravizuddhika cAritravinaya-sUkSmasAmparAya cAritravinayayathAkhyAtacAritrabhedAt / tathA ca jJAnadarzanavataH puruSasya cAritrasamAhitacittatA cAritravinayo vyapadizyate 3 manovinayastu parokSezvapi-AcAryopAdhyAyAdiSu guNAnusmaraNAdirUpa ucyate 4 sa ca-prazastA'pazastabhedAd dvividhaH / evaM vacovinayo'pi-parokSeSvapi teSu vacasA guNakIrtanAdirUpa ucyate, ayamapi prazastA'pazastabhedAd dvividhaH 5 evaM-kAyavinayo'pi parokSeSvapi AcAryopAdhyA. yAdiSu kAyena zirohastAdinA'JjalikriyAdirUpo'vaseyaH 6 asAvapi-prazastAhai-sAmAyika cAritravinaya, chedApasthApanIya cAritravinaya, parihAravizuddhika cAritravinaya, sUkSmasAmparAgha caritravinaya aura yathAkhyAta. cAritravinaya / isa prakAra jJAna aura darzana se yukta puruSa kA cAritra meM citta laga jAnA cAritravinaya hai| ____ AcArya yA upAdhyAya Adi parokSa meM ho to bhI unake guNoM kA smaraNa Adi karanA manovinaya kahalAtA hai| manovinaya ke do bheda haiM-prazastamanovinaya aura aprazastamanovinaya / AcArya upAdhyAya Adi parokSa hoM to bhI vacana se unake guNoM kA kIrtana karanA Adi vacana vinaya hai| prazasta aura aprazasta ke bheda se yaha bhI do prakAra kA hai| isI prakAra kAya vinaya bhI samajhanA cAhie- AcArya Adi parokSa ho to bhI unheM kAya se hAtha Adise aMjali kriyA karanA Adi kAya vinaya hai| prazasta aura aprazasta ke bheda se isake bhI do bheda hai| karavuM cAritravinaya che. cAritravinaya pAMca prakAranA che-sAmAyika cAritravinaya, che pasthApanIya cAritravinaya, parihAravizuddhi cAritravinaya sUmasaMparAya cAritravinaya ane yathAkhyAta cAritravinaya A rIte jJAna ane darzanathI yukta purUSanuM cAritramAM mana parovAI javuM cAritravinaya che. AcArya athavA upAdhyAya Adi parAkSa hoya te temanA guNenuM smaraNa vagere karavuM manovinaya kahevAya che. manovinayanA be bheda cheprazastamane vinaya ane aprazastamane vinaya. AcArya, upAdhyAya Adi pakSa hoya te paNa vacanathI temanAM guNenuM kIrtana karavuM vagere vacanavinaya che. prazasta temaja aprazastanA bhedathI A paNa be prakAranA che AvI ja rIte kAyavinaya paNa samaja-AcArya Adi parAkSa hoya te paNa temane kAyAthI-hAtha vagerethI aMjalikriyA karavI Adi kAyavinaya che. prazasta ane aprazastanA bhedathI AnA paNa be bheda che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre 'prazastabhedAd dvividhaH 6 lokopacAravinayastu- upacaraNamupacAraH lokabiSaya zraddhAnapUrvaka namratA vizeSalakSaNo vilakSaNovyavahAraH sacA'sau vinayazceti lokopacAravinayaH / sa ca-saptavidhaH, abhyAsavRttitA-paricchandAnuvartitA''dibhedAta 7 / vinayasya savistaraM bhedAnubhedarUpaM varNanam-'aupapAtika' sUtrasya matkRtAyAM 'pIyUSavarSigI' TokAyAM triMzattamasUtravyAkhyAyAM (pRSTha-2574272) vilokanIyam // 64 // ____ tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-paDa vidhA''bhyantaratapasaH prathamopAttasya prAyazcittasyA''locana-patikramaNAdi dazabhedAnAM prarUpaNaM kRtam, samprati kramaprAptasya dvitIyasya vinayarUpAbhyantaratapasaH prarUpaNaM kartumAha-'viNae sattavihe, NANa-dasaNa-caritta-maNa-baha-kAya-logoMvayArabheyao' iti / vinaya. stAkta pUrvokta svarUpo jJAnAvaraNAdyaSTavidhakamarajorAzi vinAzaka namratA vizeSa: loka viSayaka zraddhApUrvaka namratA honA lokopacAra vinaya hai| isake sAta bheda haiM-abhyAsanavRttitA arthAt gurU ke nikaTa meM rahanA, parachandAnuvartito dUsare kI icchA ko samajhakara usake anusAra kArya karanA aadi| vinaya kA vistAra pUrNa bhedAnubheda sahita varNana 'aupapAtika' mana kI mere dvArA racita 'pIyUSavarSiNI' TIkA meM, tIsaveM satra kI vyAkhyA meM dekhanA cAhie // 64 / tatvArthaniyukti-chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM parigaNita prathama bheTa prAyazcitta ke Alocana pratikramaNa Adi dasa bhedoM kA varNana pUrvasUtra meM kiyA gayA, aba kramaprApta dvitIya Abhyantara tapa vinaya kI prarUpaNA karate haiM lekaviSayaka zraddhApUrvaka namratA hevI lokopacAravinaya che. AnA sAta bheda che-abhyAsavRttitA arthAt gurUnI sAMnidhyamAM rahevuM parachandAnuvannitAbIjAnI IcchAne samajI laI ne tad anusAra kArya karavuM vagere. vijayanuM viratArapUrvaka bhedAnabheda sahita varNana "papAtika sUtranI mArA vaDe racAyelI pIyUSavarSiNI" TIkAmAM, trIsamAM sUtranI vyAkhyAmAM jaI levA bhalAmaNa che. 64 tatvArthaniyukti-cha prakAranA Abhyantara tapamAM pariNita prathama bheda prAyazcittanA Alecana pratikramaNa Adi daza bhedonuM varNana pUrvasUtramAM karavAmAM AvyuM, have krama prApta dvitIya Abhyatara tapa vinayanI prarUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.ma.64 vinayatapAbhyantaratapaso bhedani0 487 saptavidho bhavati, vinIyante-kSipyaMte jJAnAvaraNAcaSTavidhakarmANi yena sa vinaya iti vyutpatteH / tadyathA-jJAna, darzana, cAritra, mano, vacaH, kAya, lokopacAra, medataH / 1 jJAnavinayaH 2 darzanavinayaH 3 cAritravinayaH 4 manovinayaH 5 bacovinayaH 6 kAyavinayaH 7 lokopacAravinayazceti / tatra-jJAnavinayastAvata pazcavidhaH, tadyathA-matijJAnavinayaH kevalajJAnavinara zveti / tathA ca-AdarapUrvakaM mokSArtha jJAnagrahaNaM jJAnAbhyAsaH jJAnasmaraNAdikaM yathAzakti jJAnavinaya ucyate / jJAnavinaye sati mati jJAnAdi paJcake sabahamAnaM zaktyatizayo jJAnasvarUpazraddhAnaM tadviSayaM zraddhAnaJcopajAyate, zruteca vizeSo jAyate / tathA ca ktam _ 'kAle viNae bahumANe uvahANe taha anivnne| vaMjaNa attha tadubhae aTTaviho nANamAyAro' // 1 // jJAnovaraNa Adi ATha prakAra ke karma rUpI raja ko dUra karane vAlI namratA ko vinaya kahate haiM-usake sAta bheda haiM / jJAna, darzana, cAri , mana, vacana, kAya aura lokopacAra arthAt (1) jJAna vinaya (2) darzana vinaya (3) caritravinaya (4) mano vinaya (5) vacana vinaya (6) kAyavinaya aura (7) lokopacAra vinaya, inameM se jJAnavinaya ke pAMca bheda haiM-mati jJAnavinaya, zrutajJAna vinaya, avadhijJAnavinaya, mana:paryavajJAnavinaya aura kevalajJAnavinaya, Adara ke sAtha jJAna ko grahaNa karanA, jJAna kA abhyAsa karanA, zAna kA smaraNa Adi karanA, jJAna vinaya hai| jJAnavinaya ke hone para matijJAna Adi pAMca jJAnoM meM bahumAnapUrvaka zakti kA Adhikya hotA hai, jJAna ke svarUpa kA zraddhAna hotA hai aura jJAna ke viSaya para bhI zraddhAna hotA hai| zrutajJAna meM viziSTatA utpanna hotI hai| kahA bhI hai jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmarUpI rajane dUra karanArI namratAne vinaya 49 cha, tanA sAta se hai-jJAna, zana, yAtri, mana, kyana, 4AyA bhane sA5yA2 arthAt (1) zAnavinaya (2) zanavinaya (3) yAtrivinaya (4) bhanAvinaya (5) kyAvinaya (6) vinaya bhane (7) 15yAsavanaya. AmAMthI jJAnavinayanA pAMca bheda che-matijJAnavinaya, zrutajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, mana:paryavajJAnavinaya ane kevaLajJAnavinaya sanmAnapUrvaka jJAna grahaNa karavuM, jJAnano abhyAsa kare, jJAnanuM smaraNa vagere karavuM jJAnavinaya che. jJAnavinayanA hevAthI matijJAna Adi pAMca jJAnamAM bahumAnapUrvaka zaktinuM Adhiya thAya che, jJAnanA svarUpanI zraddhA thAya che ane jJAnanA viSaya para paNa zraddhA thAya che. zrutajJAnamAM viziSTatA utpanna thAya che. kahyuM paNa che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ vya tattvArtha sUtre 'kAle vinaye bahumAne upadhAne tathA ahnive / vyaJjane'rthe tadubhaye aSTavidho jJAne AcAraH // 1 // iti, zaGkAdidoSavarjitaM tatvArthazraddhAnaM darzanavinaya ucyate sa ca samyagradarzanavinayaH zuzrUSaNAtyAzAtanabhedAd dvividhaH 2 tathA tIrthakRt praNItasya dharmasyAsscAya - pAdhyAya - sthavira - kulagaNa - saMgha - zramaNasAmbhogikamanojJAnAzcA'nAzA tanA prazama saMvega - vairAgyA'nukampA''stikyAni ca samyagdarzanavinayo bodhyaH jJAnadarzanavataH puruSasya cAritre vijJAte sati tasmin puruSe bhAvata AdarAtizayakaraNam - dravyabhAvataH svayaM cAritrAnuSThAnazca cAritravinaya ucyate / sa cAritravinayaH paJcavidhaH, sAmAyika cAritra vinayaH - chedopasthApana cAritracinayaH kAla, vinaya, bahumAna, upadhAna, anihnava, zabda artha aura ubhaya - zabdArtha, yaha ATha prakAra kA jJAnavinaya hai / zaMkA Adi doSoM se rahita tatvArtha kA zraddhAna darzanavinaya kahalAtA hai| zuzrUSaNA aura anatyAzAtanA ke bheda se vaha do prakAra kA hai / tIrthaMkara dvArA praNIta dharma kI AzAtanA na karanA tathA AcArya, upAdhyAya, sthavira zaikSa, glAna, tapasvI, sAdharmika, kula, gaNa saMgha, evaM menojJa zramaNo kI AzAtanA na karanA tathA prazama, saMvega, vairAgya anukampA Astitva yaha samyagdarzanavinaya hai| jJAna darzanavAn puruSa ke cAritra kA jJAna hone para usa puruSa kA atizaya Adara karanA tathA dravya bhAva se svayaM cAritra kA anuSThAna karanA cAritra vinaya hai | cAritra vinaya ke pAMca bheda haiM- sAmAyika afro vinaya, chedopasthApana cAritravinaya, parihAra vizuddhi cAritra kALa, vinaya, bahumAna, upadhAna anilDranava zabda artha ane ubhaya zabda-A ATha prakAranA jJAnavinaya che. zakA vagere doSothI rahita tattvAnI zraddhA darzanavinaya kahevAya che. zuzruSA ane anatyAzAtananA bhedathI te be prakAranA che, tIrthaMkara dvArA praNIta dharmanI azAtanA na karavI tathA AcAya, upAdhyAya, sthavira, zaikSa glAna tapasvI, sAdharmi4, bhuja, gae, saMgha mane manojJa zramalonI ashaatanA na karavI tathA prazama, savega, vairAgya, anukampA ane Astiya A samyagdarzanavinaya che. jJAna--navAn purUSanA cAritranuM jJAna thavAthI te purUSane atizaya Adara karavA tathA dravya-bhAvathI ya' cAritranuM anuSThAna karavuM cAritravinaya che. cAritravinayanA pAMca bheda che-sAmAyika cAritravinaya che|pasthApana cAritra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7sU.64 vinayarUpAbhyantaratapasI medani0 589 suukssmsaampraayikcaaritrvinyH-thyaakhyaatvinytheti| tathA ca pUrvokta sAmAyikAdi svarUpazraddhAnapUrvakaM cAnuSThAnavidhinA prarUpaNaM cAritravinaya ucyate 2 parokSeSu cApi AcAryopAdhyAyAdiSu manasA-vacasA kAyena ca khalu mano vinayaH, vaco vinayaH, kAyavinayacocyate / lokopacAravinayastu-upacaraNa -mupacAraH zraddhAnapUrvako namratArUpakriyAvizeSalakSaNo lokaviSayo vyavahAra, sacA'sau vinayazceti lokopacAravinayaH ucyate / sa ca-saptavidhaH, abhyAsa vRttittA paracchandAnuvartitAdibhedAt / vinayasya savisvaravarNanaM bhedAnubhedarUpam 'aupapAtika' sUtrasya matkRtAyAM 'pIyUSavarSiNI' TIkAyAM triMzattamasUtravyAkhyAyAM (pRSTha 247-272) vilokanIyam // 64 // vinaya, sUkSma sAmparAyika cAritrathinaya aura yathAkhyAta cAritra vinaya / isake atirikta pUrvokta sAmAyika Adi ke svarUpa ke zraddhAna ke sAtha anuSThAna vidhi se prarUpaNa karanA cAritra vinaya hai| AcArya Adi parokSa meM ho to bhI mana se vacana aura kAya se unakA vinaya karanA kramazaH manovinaya, vacanavinaya aura kAyavinaya kahalAtA hai| upacaraNa ko upacAra kahate haiN| zraddhAnapUrvaka namratArUpa kiyA vizeSa upacAra kahalAtA hai tAtparya yaha hai ki laukika vyavahAra meM namratA evaM saujanya rakhanA lokopacAra vinaya hai| abhyAzavRttitA, parachandAnuvartitA Adi ke bheda se isake sAta bheda haiN| bheda-prabheda ke sAtha vinaya kA vistRta varNana mere dvArA racita vinaya, parihAra vizuddhika caritravinaya, sUmasAmparAyika cAritravinaya ane yathAkhyAta cAritravinaya A sivAya pUrvokta sAmAyika AdinA svarUpanI zraddhA sahita anuSThAna vidhithI prarUpaNA karavI cAritravinaya che. AcArya Adi parAkSa hoya te paNa manathI, vacanathI temaja kAyAthI temane vinaya kare anukrame mane vinaya, vacanavinaya ane kAyavinaya kahevAya che. upacaraNane upacAra kahe che. zraddhApUrvaka namratArUpa kriyA vizeSa upacAra kahevAya che. tAtparya e che ke laukika vyavahAramAM namratA ane saujanya dAkhavavA loko pacAravinaya che. abhyAsavRttitA, parachandAnuvattitA AdinA bhedathI AnA sAta bheda che. bheda-prabhedanI sAthe vinayanuM vistRta varNana mArA vaDe racAyelI ta0 62 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvAryasUle mUlam-veyAvacce dasavihe, Ayariya uvajjhAya-thera-tavassi-seha-gilANakulagaNasaMgha-sAhammiya bheyo||65|| chAyA-'vaiyAvRttyaM dazavidham, AcAryo-pAdhyAya-sthavira-tapasvi-zaikSaglAna kula-gaNa-saMgha-sAdharmikabhedataH // 65 // tasvArthadIpikA-pUrva tAvad AbhyantaratapasaH prAyazcittavinayavaiyAvRttyAdibhedena Savidhasya pratipAditatvena tatra-kramazaH prAyazcittasya dazabhedAnAmAlocana-matikramaNAdInAM vinayasya ca saptabhedAnAM jJAna-darzanacAritrA. divinayAnAM prarUpaNaM kRtam, sammati-kramamAptasya veyAvRttyarUpatRtIyAbhyantaratapaso dazabhedAnAm AcAryo-pAdhyAyAdi vaiyAvRttyAnAM prarUpaNaM kartumAha-vaiyAvacce dasavihe' ityAdi / vaiyAvRttyam sUtroktavidhinA vyAvartate smetivyAvRttaH nirjarAlakSaNa zumavyApAravAn tasya bhAvaH-karma vA 'aupapAtika sUtra kI pIyUSavarSiNI' TIkA meM, tIsaveM sUtra kI vyAkhyA meM (pR-257-272-para) dekhanA cAhie ||suutr 64 // 'veyAvacce dasavihe' ityAdi // sU0 65 // sUtrArtha-vaiyAvRtya dasa prakAra kA hai-1 AcArya 2, upAdhyAya 3, sthavira 4 zekSa 5 glAna 6 tapasvI 7 sAdharmika 8 kula 9 gaNa 10 saMgha ke vaiyAvRtya ke bheda se // 0 // 65 // tattvArthadIpikA-pahale Abhyantara ke prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi chaha bheda kahe gae the| unameM se Alocana, pratikramaNa Adi dasa bheda prAyazcitta ke tathA jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya Adi dasa bheda vinaya ke kahe jA cuke hai, aba krama prApta tIsare Abhyantara tapa vaiyAvRtya ke AcArya vaiyAvRtya, upAdhyAya vaiyAvRtya Adi dasa bhedoM kI prarUpaNA aupapAtika sUtranI pIyUSavarSiNI TIkAmAM, trIsamAM sUtranI vyAkhyAmAM (pAna na. 257-272) 52 vA matAbha che. // 14 // sUtrAtha:-vaiyAvRtya 4prA2nI hai-(1) mAyAya (2) upAdhyAya (3) sthavira (4) zekSa (5) sAna (6) tapasvI (7) sAyami (8) (6) gaNu tathA (10) saMghanI vaiyAvRtyanA bhedathI. dipA tavAthadIpikA pahelA Abhyantara tapanA prAyazcitta, vinaya, RyAvRtya Adi cha bheda kahevAmAM AvyA. temAMthI Alecana, pratikramaNa Adi daza bheda prAyazcittanA tathA jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya Adi daza bheda vinayana kahevAmAM Avela che have kamaprApta triIjA AbhyanUra tapa vaiyAvRtyanA AcArya vinaya, upAdhyAyavinaya Adi daza bhedenI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.65 bayAvRtyasya medanirUpaNam 55 vaiyAvRttyam, sevAkaraNam tad dazavidhaM bhavati / tadyathA-AcAryopAdhyAyasthaviratapasvi-zaikSa-glAna- kula-gaNa-saMdha-sAdharmikabhedataH, tatra-dazavidhaM khalu vaiyA. vRttyaM bhavati AcAryasya vaiyAvRtyaM sevA''cArya vaiyAvRttyA 1 upAdhyAyasya zuzrUSA. karaNam-upAdhyAyavaiyAvRttyam 2 sthavirasya-vRddhamunevaiyAvRttyaM sthaviravaiyAvRtyam 3 tapasvI-mAsabhakSaNAdikArakaH, tasya vaiyAvRttya tapasvivaiyAvRttyam 4 zaikSasyagrahaNA''sevanazikSAbhyAsazIlasya vaiyAvRtya-zaikSavaiyAvRtyam 5 glAnasya rugNasya rogAdiklezayuktazarIrasya vaiyAvRthaM glAnavaiyAvRtyam 6 anekagaNasamudAyaHkulaM tasya vaiyAvatyaM kulavaiyAvRttyam 7 munisamUhasya vaiyAvRttyaM gaNavaiyAvRttyam 8 saMghasya-sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikArUpasya caturvidhasya saMghasya vaiyAvRttyaM saMgha. karane ke lie kahate hai-nijerA rUpa zubhavyApAravAle ko vyAvRtta kahate haiM vaiyAvRtyakA bhAva yA karma vaiyAvRtya kahalAtA hai, jisakA abhiprAya hai sevA karanA / vaiyAvRtya ke dasa bheda hai-(1) AcArya kI sevA karanA AcArya vayAvRtya hai (2) upAdhyAya kI sevA karanA upAdhyAya vaidhAvRtya hai (3) sthavira arthAt vRddha muni kI sevA karanA sthavira vaiyAvRtya hai (4) grahaNa-Asevana rUpa zikSA kA jo abhyAsa kara rahA ho aise nava dIkSita muni kI sevA karanA zaikSa vaiyAvRsya hai (5) glAna-arthAt roga grasta kI sevA karanA glAna vaiyAvRtya hai (6) mAsa khamaNa Adi tapasyA karane vAle tapasvI kI sevA karanA tapasvi vaiyAvRtya hai (7) sAdharmika arthAt samAna samAcArIvAle sAdhu kI sevA karanA sAdha. mika vaiyovRtya hai aneka kula ke samUha ko gaNa kahate haiM, kula kI sevA karanA kula vaiyAvRtya hai (9) aneka gaNa ke arthAt muniyoM ke prarUpaNA karavA mATe kahIe chIe-nirjarA rUpa zubha vyApAravALAone vyAvRtta kahe che, vyAvRttane bhAva athavA karma vaiyAvRtya kahevAya che jene artha e thAya ke sevA karavI vaiyAvRtyanA daza bheda che-(1) AcAryanI sevA karavI AcArya vaiyAvRtya che (2) upAdhyAyanI sevA karavI upAdhyAya vaiyAvRtya che (3) sthavira arthAt vRddha muninI sevA karavI sthavira vaiyAvRtya che jo grahaNa-Asevana rUpa zikSaNane je abhyAsa karatA hoya evA navadIkSita muninI sevA karavI lAvaiyAvRtya che (6) mAsakhamaNa Adi tapasyA karanAra tapasvInI sevA karavI tapavI vaiyAvRtya che. (7) sAdharmika arthAt samAna samAcArIvALA sAdhunI sevA karavI sAdharmika vaiyAvRtya che. (8) aneka kuLanA samUhane gaNuM kahe che kuLanI sevA karavI kuLayAvRtya che. (9) aneka gaNanA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 tattvAthasUtre vaiyAkRtyam 9 evam-sAdharmikasya-samAnAcAravataH sAghoH yAvRtya sArmika vaiyAvRtyam ucyate 10 ityevaM dazavidhaM vaiyAvRttyamavagantavyam vaiyAvRttyena ca samAghimApti:-pravacane zaGkAyamAva:-pravacana vAtsalyaprAkaTayazca bhavatIti bhAvaH // 65 // tattvArthaniyukti:--pUrva tAvat-pAyazcittavinayavaiyAvRtyAdi SaDvidhasyAbhyantaratapaso yathAkramaM davidhaprAyazcittasya, saptavidhavinayasya ca prarUpaNaM kRtam, samprati-kramamAptasya yAvRttyasya dazabhedAn AcAryopAdhyAyAdi vaiyAvRtyarUpAna prarUpayitumAha-'veyAvacce dasavihe, Ayariya-uvajjhAyathera-tavassi-seha-gilANakula-gaNa-saMdha-sAhammiya bheyao' iti / bayAvRtyam vyAvRttasya-nirjarAdizumabyApAramavRttasya pravacanapayojitakriyAvizeSA'nuSThAnatatparasya bhAvaH tathAvidhapariNAmaH-karma vA, vaiyAvRttyam, taccasamUha kI sevA karanA gaNa vaiyAvRtya tapa hai (10) saMgha kI arthAt sAdhu-sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sevA karanA saMgha vaiyAvRzya hai| yaha dasa prakAra kA vaiyAvRtya tapa hai| vaiyAvRtya se samAdhi kI prApti hotI hai, pravacana saMbandhI zaMkA-kAMkSA Adi kI nivRtti ho jAtI hai aura pravacana vAtsalya prakaTa hotA hai // 65 // tatvArthaniyukti-pahale prAyazcitta,vinaya, vaiyAvRtya Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM se dasa prakAra ke prAyazcittakA tathA sAta prakAra ke vinaya kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta vaidhAvRtya ke AcArya vaicAvRtya, upAdhyAya vaiyAvRtya Adi dasa bheda kA prarUpaNa karate hai| jo nirjarA Adi zubhavyApAra meM pravRtta hai aura zAstra pratipAdita kriyA vizeSa ke anuSThAna meM tatpara hai, usakA bhAva yA kama vaiyaaarthAt munionA samUhanI sevA karavI gaNavaiyAvRtya che. (10) saMghanI arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvika rUpa catuvidhasaMghanI sevA karavI saMghavaiyAvRtya che. A daza prakAranuM vaiyAvRtya tapa che. vaiyAvRtyathI samAdhinI prApti thAya che, pravacana saMbandhI zaMkA-kAMkSA vagerenI nivRtti thaI jAya che ane pravacana vAtsalya prakaTa thAya che. 65 tatvArthaniryukita-A agAu, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI daza prakAranA prAyazcittanA tathA sAta prakAranA vinayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta vaiyAvRtyanA AcAryavaiyAvRtya, upAdhyAya viyAvRtya Adi daza bhedanI prarUpaNa karIe chIe je nirjarA Adi zubhavyApAramAM pravRtta che ane zAstrapratipAdita kriyA vizeSanA anuSThAnamAM tatpara che, tene bhAva athavA karma vaiyAvRtya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukta TIkA a.7 sU. 65 vaiyAvRtyasya bhedanirUpaNam 493 yathAyogaM kSetra - vasati - pratyavekSaNa bhaktapAnavastrapAtrauSadha bhaiSajazarIra zuzrUSAdirUpa mavagantavyam tat khalu vaiyAvRzyam - AcAryopAdhyAyasthaviratapasvizaikSa glAnakulagaNa saMgha sAdharmikabhedato dazavidhaM bhavati / tatrA''varati AcArayati vA dharmAdikamityAcArya stasya vaiyAvRtyam - AcAryavaiyAvRttyam 1 upAdhyAyasya vaiyAvRttyam upAdhyAyavaiyAvRttyam -2 sthavirasya vayasA paryAyeNa zrutena dRddhasya vaiyA. vRtyaM sthaviravaiyAvRtyam 3 caturthaSaSThA'STamabhaktAdivividhatapakAraka stapasvI tasya vaiyAvRttyaM tapasvitraiyAvRttyam 4 ekadinAdArabhya SaNmAsA'vadhi dIkSAyuktasya navadIkSitasya zaikSasya vaiyAvRtyaM zaikSavaiyAvRttyam 5 glAnasya - rugNasya vyAdhyami vRtya kahalAtA hai / use yathAyogya kSetra - vasati pratyavekSaNa, bhaktapAna, vastra, pAtra, auSadha bheSaja, zarIra zuzrUSA AdirUpa samajhanA cAhiye, arthAt ina saba ke dvArA sevA karanA vaiyAvRtya hai / sevya ke bheda se vaiyAvRtya ke dasa bheda haiM (1) AcArya (2) upAdhyAya (3) sthavira (4) zaikSa (5) glAna ( 6 ) tapasvI (7) sAdharmika (8) kula (9) gaNa 10 saMgha kA vaiyAvRtya / jo svayaM pAMca AcAra rUpa dharma kA pAlana karatA hai aura dUsaroM se pAlana karavAtA hai vaha AcArya kahalAtA hai) usa ke vaiyAvRtya ko AcArya vaiyAvRtya kahate haiM / (2) upAdhyAya kI sevA karanA upAdhyAya vaiyAvRtya hai / (3) sthavira arthAt vaya dIkSAparyAya aura zrutase jo vRddha hai usakI sevA karanA sthavira vaiyAvRtya haiM / (4) eka dina se lekara chahamAsa taka kA dIkSita nava dIkSita yA zaikSa kahalAtA haiM / usakA vaiyAvRtya zaikSavaiyAvRtya hai / (5) glAna arthAt muDevAtha che. tene yathAyogya kSetra-vasati - pratyavekSaNa, latta-pAna, vastra, pAtra, auSadha, bheSaja, zarIra zuzruSA Adi rUpa samajavuM joie arthAt A badhA vaTa sevA karavI vaiMyAnRtya che. sainyanA bhedathI vaiyAvRtyanA deza bheda che-(1) AyArya (2) upAdhyAya (3) sthavira (4) zaikSa (4) udyAna (1) tayasvI (7) sAdhabhiH (8) huNa (4) Ayu sane (10) saMdhanuM vaiyAvRtya ke svaya pAMtha AcAra rUpa dharmanuM pAlana kare che ane khIjAe mAraphate pAlana karAve che AcAya kahevAya che. tenA baiMyAnRtyane AcAya vaiyAvRtya kahe che. (2) upAdhyAyanI sevA karavI upAdhyAyanaiyAnRtya che. (3) sthavira arthAt thaya, dIkSAparyAya tathA zrutathI je vRddha che temanI sevA karavI sthavira vaiyAvRtya che. (4) eka divasathI laIne cha mAsa sudhInA dIkSita navadIkSita athavA zaikSa kahevAya che. tenu vaiyAvRtya zaikSavaiyAvRtya che. (5) plAna arthAt rAgI, je zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 tattvArthas bhUtasya zramaNasya vaiyAvRtyaM glAnavaiyAvRtyam 6 anekagaNasamudAya: kulam tasya vaiyAvRttyam kulavaiyAvRtyam 7 aneka sAdhusamudAyo gaNaH tasya vaiya dRzyaM gaNavaiyA vRzyam 8 saMghasya sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikArUpasya caturvidhasya vaiyAvRttyaM saMghavaiyAvRtyam 9 sAdharmikAH - samAnAcAravantaH teSAM - jJAnadarzanAdi pauruSeya zaktibhi mokSasAdhakAnAM mUlotaraguNasampannAnAM vaiyAvRtyaM sAdharmika vaiyAvRtyam 10 / tathAcaiteSA mAcAryAdInAm AhArapAnavastrapAtramatizrayapIThaphalakazayyAsaMstArAdimirdharmasAdhanabhUteH kAntArAdi viSamasthAna garta kUpakaNTakA TakAdivyApta rugNa, jo kisI vyAdhi se pIDita ho usakA vaiyAvRsya glAna vaiyAvRtya kahalAtA hai / (6) upavAsa velA, telA, Adi vividha prakAra kA tapazcaraNa karane vAlo tapasvI kahalAtA hai| usakA vaiyAvRtya tapasvi vaiyAvRtya hai / (7) sAdharmika arthAt samAna samAcAravAle sAdhu kI sevA karanA sAdharmika vaiyAvRtya hai / (8) kula aneka sAdhuoM ke samUha ko kula kahate haiM aneka kula ke samUha ko gaNa kahate haiM aneka gaNa ke samUha ko saMgha kahate haiM kula kI sevA karanA kula vaiyAvRtya hai (9) gaNa- aneka gaNake arthAt muniyoM ke samUha kI sevA karanA gaNavaiyAvRtya hai (10) saMgha - sAdhu sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sevA karanA saMgha vaiyAvRtya hai / pUrvokta AcArya Adi kI AhAra- pAnI se, vastra - pAtra se, upAzraya, pITha, phalaka, zayyA evaM saMstAraka Adi mokSa ke sAdhanoM se mevA karanA, kAntAra Adi viSama sthAnoM se, gaDDA, kUpa, kaMTaka Adi se yukta nyAdhithI pIDita hoya, vaiyAvratya glAnanaiyAnRtya kahevAya che. (6) upavAsa, chaDa, aThama Adi vividha prakAranuM tapazcaraNa karanAra tapastrI kahevAya che tenuM vaiyAvratya tapasvinaiyAvratya che. (7) sAdhami'ka+arthAt samAna samAcArIvALA sAdhunI sevA karavI sAmikanaiyAnRtya che. (8) kuLa-aneka sAdhuonA samUhane kuLa kahe che, aneka kuLanA samUhane gaNu kahe che. aneka gaNunA samUhane saMdhU kahe che kuLanI sevA karavI kuLamaiyAya che. (9) gaNu-aneka gaNunI arthAt munionA samUhanI sevA karavI gaNuvaiyAnRtya che. (10) saMdha-sAdhu-sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidha saMghanI sevA karavI sa`dhavaiyAnRtya che. pUrvokta mAyArya mAhinI, AhAra- pAlIthI, vastra - pAtrathI, upAzraya, pITha, phaLaka, zayyA ane sArA vagere meAkSanA sAdhanAthI sevA karavI kAntAra Adi viSama sthAnAthI, khADA, kUvA, kaMTaka smAdithI yukta sthaLAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.73.65 vaiyAvRttyasya menarUpaNam 195 sthala jvarA'tIsAra-kAsazvAsAdhupasargeSu zuzrUSaNam auSadhabheSajyakaraNam abhyuddha. raNaM parirakSaNAdikaM vaiyArapamucyate / uktazca vyAkhyAmajJaptI bhaganatI sUtre 25 zatake 7 uddezake 802-sUtre veyAvacce dasavihe paNNatte taM jahA-Ayariya veyAvacce, uvajjhAyaveyAvacce, seha veyAvacce, gilANaveyAvacce, tavassibeyAvacce, theraveyAvacce, sAhammiveyAvacce, kulaveyAvacce, gaNaveyAvacce, saMghaveyAvacce, iti / vaiyAvRtyaM dazavidhaM pakSaptam, tadyathAAcAryavaiyAvatyam 1 upAdhyAya vaiyAvRttam 2 zakSavaiyAvRttyam 3 glAnavaiyAvRtyam 4 tapasviyayAvRttyam 5 sthiviravaiyAvRttyam 6 sAdharmika vaiyAvRttyam 7 kulavaiyA vRtyam 8 gaNavaiyAvRzyam 9 saMghayAvRttyam 10 iti // 65 // mUlam-sajjhAe paMcavihe, vAyaNA-pucchaNA-pariyaTTaNA'NuppehA-dhammakahA bheyao // 66 // __ chAyA-'svAdhyAyaH paJcavidhaH, vAcanA-pracchanA-parivartanA'nupekSAdharmakathA, bhedataH // 66 // ___ taravArthadIpikA-pUrvasUtre-mAyazcittAdi SaDUvidhA'bhyantaratapaso yathA kramaM tRtIyasya vayAttyasyA''cAryoM-pAdhyAyAdi dazavidhasya prarUpaNaM vihitam, sammati-kramAgatasya caturthasya svAdhyAyasya vAcanA-pracchanAdi paJcabhedAn sthala se, jvara, atisAra, khAMsI, zvAsa Adi kA kaSTa hone para sevA karanA-auSadha-bheSaja lAkara denA ityAdi vaiyAvRtya kahalAtA hai // 65 // 'sajjhAe paMcavihe' ityAdi sUtrArtha-svAdhyAyatapa pAMca prakAra kA hai-(1) vAcanA (5) pRcchanA (3) parivartanA (4) anupekSA aura (5) dharmakathA // 66 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtra meM prAyazcitta Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM se tIsare vaiyAvRtya tapake dasa bhedoM-AcArya vaiAvRtya, upA. bacAvavA, javara, atisAra, udharasa zvAsa vagerenuM kaSTa hoya tyAre sevA karavI-auSadha-bheSaja lAvIne ApavA vagere vaiyAvRtya kahevAya che. dipA 'sajjhAe paMcavihe' tyaa| sUtrA-vAdhyAya ta5 pAMya prAnu cha-(1) paayn| (2) 12chn| (3) parivatta nA (4) anuprekSA ana (4) thA. // 66 // tatvArthadIpikA- pUrva sUtramAM prAyazcitta Adi cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI trIjA viyAvRyatapanA daza bheda-AcAryavaiyAvRtya, upAdhyAyavaiyAvRtya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ DIRE tattvArthasUtre marUpayitumAha-'sajjhAe paMcavihe' ityAdi / svAdhyAyaH-su-suSThu A-aGmadiyA'svAdhyAyaparihAreNa pauruSyAcapekSayA'dhyAyaH-adhyayanaM sUtramULapaThanaM svAdhyAyaH, sa paJcavidho bhavati, tadyathA-vAcanA 1 pracchanA 2 parivartanA 3 'nuprekSA 4 dharmakathA 4 ceti / tatra-niravadya sUtrArtha tadubhayasyA''dAna-pradAnarUpA vAcanA 1 sandehanivAraNAya nizcitArthadADhAya vA zAkhasyArtha jAnato'pi gurUM pati pRcchA-pracchanaM pracchanA 2 adhItasya sUtrAdeH punaH punarAvRttikaraNaM-guNanaM parivartanA 3 adhigatArthasya jJAtArthasya sUtrasya manasA cintanam anupekSA 4 ahiMsA. didharmasya prarUpaNaM-dharmakathA 5 ityevaM paJcavidhaH khalu svAdhyAyo'vagantavya // 66 // dhyAyavaiyAvRtya Adi, kA prarUpaNa kiyA gayA aba kramAgata cauthe svAdhyAya tapa ke vAcanA pRcchanA Adi pAMca bhedoM kA prarUpaNa karate haiN| maryAdApUrvaka arthAt asajjhAya ko TAlakara paurUSI Adi kA khyAla rakhate hue adhyAya-adhyayana arthAt mUlapATha paDhAnA svAdhyAya kahalAtA hai| svAdhyAya pAMca prakAra kA hai-vAcanA, pRcchanA, parivartanA anuprekSA aura dhrmkthaa| inakA svarUpa isa prakAra hai-(1) nirdoSa sUtra, artha aura sUtrArtha donoM kA AdAna pradAna karanA vAcanA hai| (2) saMdeha kA nivAraNa karane ke lie athavA nizcita artha kI dRDhatA ke lie zAstra ke artha ko jAnate hue bhI guru ke samakSa prazna karanA pRcchanA hai| (3) paDhe hue sUtra Adi kI bAra-bAra AvRtti karanA, use gunanA parivattanA hai / (4) jisakA artha jAna liyA ho usa sUtra AdinuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamAgata cethA svAdhyAya tapanA vAcanA, pRcchanA Adi pAMca bhedonuM prarUpaNa karIe chIe maryAdApUrvaka arthAt asajajAyane TALIne, pirasI vagereno khyAla rAkhatA thakA adhyAya-adhyayana karavuM arthAt mULapATha bhaNa, svAdhyAya ivAya cha, svAdhyAya pAya prA2nA che-pAyanA, 27nA, paripattA, mnuprekSA ane dharmakathA emanuM svarUpa A prakAre che-(1) nirdoSasUtra, artha ane sUtrArtha baMnenuM AdAna-pradAna karavuM vAcanA che. (2) sandahanuM nivAraNa karavA mATe athavA nizcita arthanI daDhatA mATe zAstranA arthane jANatA hovA chatAM paNa gurU samakSa prazna kare pRcchanA che. (3) bhaNI gayelA sUtra AdinI vAraMvAra AvRtti karavI, tene pharI pharIvAra jeI javuM parivartanA che. (4) jene artha jANI lIdhuM hoya te sUtranuM manathI cintana karavuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.66 svAdhyAyasya bhedanirUpaNam 497 tatvArthaniyukti:--'pUrva tAvad yathAkramaM SaDvidhAbhyantaratapasaH pAyazcittasya-vinayasya-vaiyAztyasya ca parUpaNaM kRtam, sampati-kramamAptasya svAdhyAyasya caturyAbhyantarataphso vAcanAdi paJcabhedAn prarUpayitumAha'sajjhAe paMcavihe, vAyaNApucchaNApariyaTTaNAaNuppehA-dhammakahAbheyao' iti / svAdhyAyaH-suSThu madiyA kAlavelAparihAreNa pauruSyAdhapekSayA cA'dhyAyaH-mUlamatrapaThanam-sa' paJcavidho vartate / tadyathA-vAcanA pracchanA parivartanA'nuprekSA dharmakathA cetyevaM parisaMkhyAtaH svAdhyAyo'vagantavyA, tatraziSyANA mAgamArthAdhyApanarUpA vAcanA 1 kAlikasyo-skAlikasyA''lApapradAnaM vA-zacanA 2 sandehavinAzAya nizcitArthadADhAya vA mUtrArthayorAcAryakAmana se cintana karanA anuprekSA hai / (5) ahiMsA Adi dharma kI prarUpaNA karanAdharma kathA hai| yaha pAMca prakAra kA svAdhyAya jAnanA cAhie // 66 / tatvArthaniyakti- chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM se prAyazcitta, vinaya aura vaiyAvRtya kA nirUpaNa kiyA jA cukA, aba cauthe Abhyantara tapa svAdhyAya ke vAcanA Adi pAMca bhedoM kI prarUpaNA karate haiM maryAdApUrvaka arthAt asajjhAya kAla ko TAlakara yA pauruSI Adi kA dhyAna rakhakara mUlatrakA paThana svAdhyAya kahalAtA hai| usake pAMca bheda haiM (1) vAcanA (2) pRcchanA (3) parivartanA(4) anu. prekSA aura (5) dharmakathA ziSyoM ko Agama kA artha paDhAnA vAcatA hai yA kAlika aura utkAlika ke AlApoM kA pradAna karanA vAcanA svAdhyAya kahalAtA hai| saMzaya kA nivAraNa karane ke lie yA nizcita anapekSA che. (5) ahiMsA Adi dharmanI prarUpaNa karavI dhamakathA che. A pAMca prakAranA svAdhyAya jANavA joIe. 6 dazA tatvArthaniryukita-cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI prAyazcitta, vinaya ane vaiyAvRtyanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have cothA Abhyantara tapa svAdhyAyanA vAcanA Adi pAMca bhedanI prarUpaNa karIe chIe maryAdApUrvaka arthAt asajhAyakALa vagerene TALI daIne athavA porasI AdinuM dhyAna rAkhIne mULasUtranuM paThana svAdhyAya kahevAya che-tenA pAMca le che-(1) vAyanA (2) 27nA (3) paripattanA (4) anuprekSA (4) dharmakathA ziSyone Agamane artha bhaNava vAcanA che athavA kAlika ane ukAlikanA AlApAnuM pradAna karavuM vAcanA svAdhyAya kahevAya che. saMzayanuM nivAraNa karavA mATe athavA nizcita arthanI daDhatA mATe sUva athavA arthanA viSayamAM AcAryane prazna pUchavA pRcchanA che. bhaNI gayelA sUtra ane arthanuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasne mmati praznA-pracchanA-2 adhIta sUtrArthayoH punaH punaH paThanam parivartanA-3 viditArthasya manasA cintanam-anuprekSA 4 zrutacAritrarUpadharmasyopadezo dharmakathA5 uktazca bhagavatI sUtre 25 zatake 7 uddezake 802-mutre-'sajjhAe paMcavihe paNNatte vAyaNA-paDipucchaNA-paribhaNA aNuppehA-dhammakahA' iti / svAdhyAyaH paJcavidhaH, prajJaptaH, tadyathA-vAcanA 1 pratipacchanA 2 parivartanam 3 anuprekSA 4 dharmakathA 5 iti / evam-uttarAdhyAye'pyuktam evazva-vAcanAdayaH paJca tAvat svAdhyAyapadena grhiitvyaaH||66|| mUlam- egatta cittAvahANaM jhANaM // 67 // chAyA-'ekatra cittAvasthAnaM dhyAnam // 67 // tatvArthadIpikA--'pUrva tAvat SaividheSu prAyazcittAdyAbhyantaratapAsu paJcAnAM prAyazcitta vinayavaiyAvRttyasvAdhyAyAnAM yathAkramaM prarUpaNaM vihitam, artha kI dRDhatA ke lie sUtra yA artha ke viSaya meM AcArya se prazna karanA pracchatA hai| paThita sUtra evaM artha kA puna:punaH paThana karanA parivartanA hai| jJAta artha kA bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai |shrut evaM cAritra rUpa dharma kA upadeza denA dhamakathA hai| bhagavatIsUtra ke 25 ve zataka ke 7ve uddezaka ke 802 sUtra meM kahA hai-'svAdhyAya pAMca prakAra kA kahA gayA hai-vAcanA, pratipracchanA, parivartanA, anuprekSA evaM dharma kthaa| isI prakAra uttarAdhyayana sUtra meM bhI kahA gayA hai| isa prakAra svAdhyAya zabda se vAcanA Adi pAMcoM ko grahaNa karanA cAhie // 66 // 'ematta cittAvaTThANaM' ityAdisUtrArtha--eka jagaha citta kA sthira honA dhyAna hai||67|| tatvArthadIpikA-pahale chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM se prAyazcitta punaH punaH paThana karavuM parivartanA che. jANelA arthanuM vAraMvAra cintana karavuM anuprekSA che ane zrata ane cAritra rUpa dharmane upadeza Apavo dharmakathA che. bhagavatI sUtranA 25mAM zatakanA 7mAM uddezakanA 802 sUtramAM kahyuM che-svAdhyAya pAMca prakAranA kahevAmAM AvyA che-vAcanA pratipRcchanA, parivartAnA, anuprekSA ane dharmakathA AvI ja rIte uttarAdhyayana sUtramAM paNa kahevAmAM AvyuM che. Ama svAdhyAya zabdathI vAcanA Adi pAMceyanuM praya 42 . // 66 // 'egattacittAvadvANaM jhANaM' tyAta sUtrArtha-eka jagyAe cittanuM sthira thavuM dhyAna che. 6LA tatvArthadIpikA-pahelA cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI prAya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.77.67 dhyAnasvarUpanirUpaNam 199 sammati-kramaprAptaM dhyAnAkhyamAbhyantaratapaH parUpayitumAha-egattacittAvaTThANaM jhANaM' iti / dhyAnam-dhyAtinim, pariNAmasthairtham antarmuhUrttamAtrakAla mekAgracittatA'dhyavasAna mityarthaH nAnAvilambanena parispandavatazcittasyA'nyA'zeSaviSayebhyo vyAvartya-ekatraiva viSaye niyamataH sthApanam anyato'ntaHkaraNavRttinirodho dhyaanmitibhaavH| tacca-dhyAnaM caturvidham, Avaraudra-dharma-zukla bhedaat,| tadatra samAhitacittasyA''rta-raudra dhyAne varjayitvA dharma-zuklarUpaM dhyAnadvayaM dhyAnazabdena grAhyam / uktaMca-uttarAdhyayane triMzattame'dhyayane paJcatriMzattamagAthAyAmvinaya vaiyAvRtya aura svAdhyAya kA krama se nirUpaNa kiyA gayA hai, aba kramAgata dhyAna nAmaka Abhyantara tapa kA prarUpaNa karane ke lie kahate haiM pariNAma kI sthiratA dhyAna hai| abhiprAya yaha hai ki antarmuhUrta kAla paryanta citta kA ekAgra rahanA dhyAna kahalAtA hai| yaha citta nAnA arthoM kA avalambana karatA huA caMcala rahatA hai, ataH ise anya samasta viSayoM se haTAkara kisI eka hI viSaya meM lagA denA-aura saba tarapha se cittavRtti kA nirodha kara denA dhyAna hai| dhyAna cAra prakAra kA hai-AdhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna, yahAM AtadhyAna aura raudradhyAna ko choDakara dharmadhyAna aura zakladhyAna ye do dhyAna hI samajhanA cAhie, kyoMki yahAM mokSamArga kA prakaraNa hai aura ArtadhyAna tathA raudradhyAna mokSopayogI zcitta, vinaya, vaiyAvRtya tapa ane svAdhyAyanuM kamathI nirUpaNa karavAmAM AvyuM have kramAgata dhyAna nAmaka Abhyantara tapanuM prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe pariNAmanI sthiratA dayAna che. abhiprAya e che ke antamuhUta kALa paryanta cittanuM ekAgra rahevuM dhyAna kahevAya che. A citta jANelA arthonuM avalambana karatuM thakuM caMcaLa rahe che, AthI tene bIjA badhAM viSayethI vyakta karIne koI eka ja viSayamAM parevI devuM-ane cAre bAjuethI citta vRttine nirodha kara dhyAna che. dhyAna cAra prakAranA che-ArtadhyAna raudradhyAna, dharmadhyAna ane zukaladhyAna ahIM ArtadhyAna ane raudradhyAnane choDI daI dharmadhyAna ane zakaladhyAna e be dhyAna ja samajavAnA che kAraNa ke A mekSamArganuM prakaraNa cAlI rahyuM che jyAre AdhyAna tathA raudradhyAna mokSepagI nahIM paNa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 tattvArthasUtre 'aTTha-kahANi vajjittA-jhAejjA susamAhie / dhamma-sukAI jhANaM taM tu buhAvae' // 1 // 'Artaraude varjayinvA-dhyAyeta susmaahitH| dharma-zukle dhyAna-dhyAnaM tattu budhA vadanti // 1 // iti // 67 // tatvArthaniyukti:-pUrvasUtre-SavidhAbhyantaratapasaH kramamAptasya svAdhyAyasya prarUpaNaM kRtam, sampati-pazcamasyA'bhyantaratapaso dhyAnasya prarUpaNaM kartumAha-'egattacittAbahANaM jhANaM' iti / ekasmin eva dhyeyavastuni cittAvasyAnam, anyaviSayebhyo vyAvartanapUrvakam-ekAgratayA cittasya vyavasthApanaMsthiratApAdanaM nirvAtasthAnasthitasthiradIpazikhAvat (tt)| evaJca-kAvalambanaM nizcalaM sthiratA yuktamadhyavasAnaM chamasthaviSayadhyAnamucyate / kevalinAntu nahIM varan usake bAdhaka haiN| uttarAdhyayana sUtra ke tIsaveM adhyayana kI paccIsavIM gAthA meM kahA hai - 'samAdhimAn puruSa Arta aura raudra dhAnoM kA parityAga karake dharmadhyAna aura zukladhyAna dhyAve ! jJAnI puruSa isI ko dhyAna kahate haiN|67 tatvArthaniyukti--pUrvasUtra meM chaha Abhyantara tapoM meM se kramaprApta svAdhyAya kA prarUpaNa kiyA gayA, aba pAMcaveM Abhyantara tapa dhyAna kI prarUpaNa karane ke lie kahate haiM kisI eka hI dhyeya vastu meM citta kA sthira honA arthAt vAyu rahita sthAna meM sthita dIpaka kI zikhA ke samAna citta ko ekAgra rUpa meM sthira ho jAnA dhyAna kahalAtA hai| isa prakAra eka vastu kA avalambana karane vAlA, nizcala, sthiratA se yukta chadmastha viSayaka adhyvtenA avarodhaka che. uttarAdhyayana sUtranA trIsamAM adhyayananI paccIsamI gAthAmAM kahyuM che-samAdhimAna purUSa ArjA ane raudra dhyAnane parityAga karIne dhama dhyAna ane zukaladhyAna dhyAve jJAnI purUSa Ane ja dhyAna kahe che. 6LA tattvArthaniyukita-pUrvasUtramAM cha Abhyantara tapamAMthI krama prApta svAdhyAyanuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have pAMcamAM Abhyantara tapa dhyAnanI prarUpaNA karavA mATe kahIe chIe keI eka ja laya vastumAM cittanuM sthira thavuM arthAt vAyurahita sthAnamAM rahelA dIvAnI jyotanI samAna cittanuM ekAgra rUpamAM sthira thaI javuM dhyAna kahevAya che. A rIte eka vastunuM avalakhana karanAra, nizcala, sthiratAthI yukta chadmastha viSayaka adhyavasAna thayAne samajavuM joIe, jene zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 67 dhyAnasvarUpanirUpaNam 501 manaso'mAbAd vAkkAyayoganirodha eva dhyAna mavagantavyam / prApta kevalajJAnasya manovyApArI na sambhavati sakaLakaraNasamudAya nirapekSatvAt / tacca dhyAnam Arta- raudra-dharma- zuklabhedAd caturvidham bhavati, tadatrA'rta - raudre varjayitvA dharmazuklarUpaM jJeyam / tat khalu dhyAnaM jaghanyena - ekaM samayam, utkRSTenAntarmuhUrta mAtram, muhUrtAtparato na bhavati, mohanIya karmA'nubhAvAt saMklezAdvA / uktaJca vyAkhyAprajJaptau bhagavatI sUtre 25 zatake 6 uddeza ke 707 sUtre pulAkAdi viSaye ' 'kevaiyaM kAlaM avayi pAriNAme hojjA ? goyamA ! jahaNeNaM ekkaM samayaM ukko serNa aMto muhutta" kiyantaM kAlam avasthitapariNAmo bhavati ? sAya dhyAna samajhanA caahie| kevalI manana vyApAra se rahita hote haiM ataeva unakI apekSA vacana aura kAya yoga kA nirodha hI samajhanA caahie| jise kevalajJAna prApta ho jAtA hai usameM manovyApAra nahIM hotA kyoMki vaha samasta kAraNoM se nirapekSa hotA hai| dhyAna cAra prakAra kA hai- ArttadhyAna raudradhyAna dharmadhyAna aura zukladhyAna ArttadhyAna aura raudradhyAna ko chor3akara yahAM dharma aura zukladhyAnako hI tapa meM parigaNita karanA cAhie, kyoMki yahI do dhyAna mokSasAdhanA meM upayogI hote haiM :- ArttadhyAna aura raudadhyAna nahIM / - dhyAna kA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrtta hai / isase adhika samaya taka mohanIya karma ke anubhAva se atha vA saMkleza ke kAraNa dhyAna sthira nahIM raha sakatA bhagavatI sUtra ke paccIsaveM zataka ke chaThe uddezaka ke 707 veM sUtra meM pulAka Adi ke viSaya meM kahA hai prazna- bhagavan ! kitane kAla taka sthira pariNAma vAlA rahatA hai ? kevaLajJAna prApta thaI jAya che temanAmAM manAvyApAra hotA nathI kAraNa ke te samasta karaNAthI nirapekSa hAya che. dhyAna cAra prakAranu` che-Atta dhyAna, raudradhyAna, dharma dhyAna ane zukaladhyAna A`dhyAna ane raudra dhyAnane gheADIne ahIM dhama ane zukala dhyAnane ja tapamAM pagiNita karavA joIe kAraNa ke A ja dhyAna meAkSa sAdhanAmAM upayAgI thAya cheAtta dhyAna ane raudradhyAna nahIM. dhyAnanA kALa jaghanya eka samaya ane utkRSTa antarmuhUtta che. AnAthI vadhu samaya sudhI meAhanIya kamanA anubhAvathI athavA sakalezanA kAraNe dhyAnamAM sthiratA rahI zakatI nathI. bhagavatI sUtranA paccIsamAM zatakanA chaThA uddezakanA 707mAM sUtramAM pulAka vagerenA viSayamAM kahyu cheprazna-- bhagavan ! keTalA kALa sudhI sthira pariNAmavALA rahe che ? zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 tatvArtha sUtre gautama ! jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena antarmuhUrtam iti / sthAnAGgavRttau 4 sthAne prathamoddezake 247 sUtre coktam 'aMtomuhuttamitta' cittAvadvANa megavatthummi | chaumatthANaM jhANaM joganiroho jiNANaMtu ' // 1 // 'antarmuhUrtamAtraM cicA'vasthAnamekavastuni / chadmasthAnAM dhyAnaM yoganirodho jinAnAntu || 1 || iti 67 // mUlam - taM cauvvihaM, aharoddadhammasukkameyao // 68 // chAyA -- 'tacca caturvidham, Arta- raudra - dharma - zukla bhedataH ||68 | tatvarthadIpikA - pUrvasUtre - mokSa sAdhana samyaktvAdi pradhAnatayA dhyAnasvarUpaM prarUpitam, sampati tasya dhyAnasya caturbhedAn pratipAdayitumAha- 'tacca ubvihaM aTTa - roDa-dhamma sukkabheyao' iti / tat khala pUrvoktasvarUpaM dhyAnaM caturvidhaM uttara - gautama ! jadhanya eka samaya utkRSTa antarmuhurta taka sthAnAMga sUtra kI TIkA meM, cauthe sthAna ke prathama uddezaka meM kahA hai chadmasthoM ke citta kI sthiratA eka vastu meM antarmuhUrtta taka ho sakatI hai| vaha citta sthiratA hI dhyAna hai / kevalI ke yogoM kA nirodha ho jAnA dhyAna kahalAtA hai // 67 // 'taM ca cavvihaM' ityAdi sUtrArtha - dhyAna cAra prakAra kA hai-Arca, raudra, dharma aura zukla / 68 / tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM mokSa ke samyaktva Adi sAdhanoM meM pradhAna hone ke kAraNa dhyAna ke svarUpa kA prarUpaNa kiyA gayA, aba dhyAna ke cAra bhedoM kI prarUpaNA karate haiM- uttara--gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUtta sudhI. sthAnAMgasUtranI TIkAmAM ceAthA sthAnanA prathama uddezakamAM kahyuM chechadmasthAnA cittanI sthiratA eka vastumAM antarmuhUtta' sudhI rahI zake che. A citta sthiratA ja yAna che, kevaLInA cogAnA nirAya thai javA yAna kahevAya che. nAMdavA 'taM ca cavvihaM' dhatyAhi / sUtrArtha - dhyAna thAra aAunu che-yAta, raudra, dharma bhane zubh // 18 // tattvArthaM dIpikA-pUrva sUtramAM mekSanA samyaktva Adi sAdhanAmAM, mukhya hAvAnA kAraNe, dhyAnanA svarUpanu nirUpaNu karavAmAM AvyuM, have dhyAnanA cAra bhedonI prarUpaNA karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 2.68 dhyAnastha cAtuvidhyanirUpaNam 503 bhavati, Arta-raudra-dharma-zukla bhedataH / tathA ca-ArtadhyAnam 1 raudradhyAnam 2 dharmadhyAnam 3 zukladhyAnazce 4 ti / tatra-RtaM duHkham, ardana-martivA tatra bhavam Atem, tadrUpaM dhyAnam-ArtadhyAnam ucya te 1 rudra:-rAzayaH tasya kameM, tatra bhavaM vA raudram tadrUpaM dhyAnaM-raudradhyAnamucyate 2 pUrvoktasvarUpAd dharmAdanapetaM (dharmyam) dharmadhyAna mucyate, tacca dharmadhyAnaM paraMparayA mokSaheturbhavati, gauNatayA mokSasAdhana mupacarya te, zukladhyAnaM punaH sAkSAt tadbhave mokSakAraNaM bhavati / upazamaka zreNya pekSayAtu-zukladhyAnaM tRtIye bhave mokSadAyakaM bhavati tacca zukladhyAnaM zuciguNayogAt zuklaM vyapadizyate // 6 // tatvArthaniyuktiH-pUrva tAbana-SaSThApantaratapaso dhyAnarUpasya svarUpaM pratipAditam, tasya khalu dhyAnasya bhedAn patipAdayitumAha-'saccaundhi aTTaroddadhammasukkabheyao' iti / tat khalu dhyAnaM caturvidham, tadyathA-Arauidra jisakA svarUpa pahale kahA gayA hai vaha dhyAna cAra prakAra kA hai(1) ArtadhyAna (2) raudradhyAna (3) dharmadhyAna aura (4) zukladhyAna Rta yA ati se arthAt duHkha ke kAraNa jo dhyAna hotA hai vaha ArtadhyAna kahalAtA hai| rudra arthAt krUra kA jo karma hai raudra dhyAna kahalAtA hai pUrvokta dharma se jo yukta ho vaha dharmadhyAna paramparA se mokSa kA kAraNa hotA hai arthAt mokSa kA gauNa kAraNa hai / zukladhyAna usI bhava meM mokSa kA sAkSAt kAraNa hai upazama zreNI kI apekSA se zukla dhyAna tIsare bhava meM mokSa dAyaka hotA hai| zukla dhyAna zuci guNa ke yoga se zukla kahalAtA hai // 6 // ___ tatvArthaniyukti--pahale chaThe Abhyantara tapa dhyAna ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA, aba dhyAna ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM jenuM svarUpa pahelA kahevAmAM AvyuM te dhyAna cAra prakAranuM che-(1) mAtta dhyAna (2) zadra dhyAna (3) dhamadhyAna bhane (4) sadhyAna Rta mth| artithI arthAta duHkhanA kAraNe je dhyAna thAya che te ArtadhyAna kahevAya che. rUdra arthAt krUranuM je karma che te raudradhyAna kahevAya che pUrvokta dharmathI je yukta hoya te dharmadhyAna che. dharmadhyAna paraMparAthI mokSanuM kAraNa hoya che arthAt mokSanuM gauNu kAraNa che. zukaladhyAna te ja bhavamAM mokSanuM sAkSAt kAraNa che. upazama zreNInI apekSAthI zukaladhyAna trIjA bhavamAM mekSadAyaka hoya che. zukaladhyAna zuciguNanA vegathI zukala kahevAya che. 68 tattvAthaniyukti-AnI agAu chaThA Abhyantara tapa dhyAnanA varUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have dhyAnanA bhedanuM nirUpaNa karIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tattvArthasUtre dharmazuklabhedataH, tathA ca ArtadhyAnam 1 raudradhyAnam 2 dharmadhyAnam 3 zukladhyAnazca 4 ityevaM caturvidhaM dhyAnaM bhavatIti bodhyam / tatra-RtaM duHkha mucyate Rte bhavam Atam duHkha bhavaM dukhAnubandhi ca yad-dhyAnaM tad-ArtadhyAna mucyte| evaM rodayati anyAn iti rudro duHkhasya hetuH tena kRtaM tatkarmavA raudram, prANA'tipAta karmabandha pariNata AtmA rudraH tat sambandhidhyAna mucyate / kSamAdidazavidhalakSaNAt dharmAt anapetaM dharmyam ucyate, tathAvidhadharmayuktaM dhyAnaM dharmadhyAnaM vyapadizyate / zuklaM nirmala, sakalakarmakSayahetutayA zuci vizuddham, yadvA zucam aSTavidhakarmalakSaNa duHkhaM klamayati kSapayati-glapayati nirasyatIti zuklam tathAvidhaM dhyAnaM zukladhyAna mucyate / uktazca vyAkhyAmajJaptI bhagavatImatre 25 zatake 7 uddezake 803 sUtre-'cattAri jhANA pattA , taM jahA aDhe jhANe, rodejhANe, dhamme jhANe, dhyAna ke cAra bheda haiM-(1) prArtadhyAna (2) raudradhyAna (3) dharmadhyAna aura (4) zukladhyAna / iname se jo dhyAna duHkha ke kAraNa utpanna hotA hai aura dukhAnubaMdhI hotA hai vaha ArtadhyAna kahalAtA hai| jo dUsaroM ko rUlAve vaha duHkha kA kAraNa rUdra kahA jAtA hai usase jo utpanna yA usakA jo karma ho vaha raudra kahalAtA hai| athavA hiMsA rUpa pariNata Asmo rUdra aura usakA dhyAna raudradhyAna kahalAtA hai / kSamA Adi dasa prakAra ke, dharma se jo yukta ho vaha dharmya, aisA dharmayuktadhyAna dharmadhyAna zukla arthAt nirmala, sakala karmoM ke kSaya kA kAraNa hone se zucivizuddha, athavA aSTavidha karma rUpa duHkha zuci kahalAtA hai, usakA jo kSaya kara detA hai vaha zukla / aisA dhyAna zukladhyAna hai| bhagavatIsUtra ke paccIsave zataka ke saptama uddezyaka meM kahA haichoga-dhyAnanA yAra meha cha-(1) bhAtta dhyAna (2) raudradhyAna (3) madhyana ane (4) zukaladhyAna AmAMthI je dhyAna duHkhanA kAraNe utpanna thAya che ane darakhAnubadhI hoya che te atta dhyAna kahevAya che. je bIjAne satAve te duHkhanuM kAraNa rUdra kahevAmAM Ave che, tenAthI utpanna athavA tenuM je kamara hoya te raudra kahevAya che athavA hiMsArU pariNata AtmA rUdra ane tenuM dhyAna raudradhyAna kahevAya che. kSamA Adi daza prakAranA dharmathI je yukta hoya te dharma, AvuM dharmayukta dhyAna e dharmadhyAna zukala arthAt nirmaLa, sakaLa karmono kSayanuM kAraNa hovAthI-zuci-vizuddha athavA aSTavidha karmarUpa duHkha zuci kahevAya che tene je nAza karI nAkhe che te zukala AvuM dhyAna zukaladhyAna che. bhagavatIsUtranA paccIsamAM zatakanAM sAtamAM uddezakamAM kahyuM che-dayAna cAra kahevAmAM AvyA che-ArnA dhyAna raudradhyAna dharmadhyAna ane zukaladhyAna, 68 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 2.69 dharmazukladhyAnayormokSahetutvam 505 sukke' iti catvAridhyAnAni prajJAni, tadyathA Ata dhyAnam raudradhyAnam dhammadhyAnam zuklaM dhyAnamiti // 68 // mUlam-dhammasukkAI mokkhahe uNo // 69 // chAyA-dhartha zukle mokSahetU // 69 // tatyArthadIpikA-'pUrva tAvad AbhyantaratapasaH prAyazcittAdi bhedena pabidhasya kramazo nirUpaNAnantaraM SaSThamapi dhyAnarUpamAbhyantaratapa: Ataraudra dharmazuklabhedena caturvidhaM patipAditam, tatra prathamadvayaM saMsArahetu:-antimadyazca mokSaheturbhavatIti pratipAdayitumAha-dhammasukAI mokkha he uNo' iti dharma zukle pUrvokte dharmAdanapetalakSaNadharma zuklazcetyete dve antime dhyAne mokSahetU muktisAdhane bhavataH / prathamadvayantu ArtadhyAnaM raudradhyAnazca saMsArasthitikAraNaM bhavati, 'dhyAna cAra kahe gae haiM- ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukla dhyAna // 6 // 'dhammasukAI mokkhahe uNo' satrArtha-dharmadhyAna aura zukladhyAna mokSa ke kAraNa haiM // 69 // tatvArthadIpikA-pahale prAyazcita Adi ke bheda se chaha prakAra ke Abhyantara tapa kA kramazaH nirUpaNa karane ke pazcAt chaThe Abhyantara tapa dhyAna ke AtaM, raudra, dharma aura zukla ke bheda se cAra prakAra pradarzita kie gae, inameM se prathama ke do saMsAra ke kAraNa hai aura antima do mokSa ke kAraNa haiM, yaha pratipAdana karane ke lie kahate haiM pUrvokta dharmapAna aura zukladhyAna mokSa ke sAdhana hai| prAraMbha ke do arthAt AtadhyAna aura raudrayAna saMsAra ke kAraNa haiN| antima do ko jaza mokSa kA sAdhana kahA to pArizeSya nyAya se AraMbha ke 'dhammasukAI mokkhaheuNo' tyA sUtrArtha-dharmadhyAna ane zukaladhyAna mokSanA kAraNa che. 69 tatvArthadIpikA-pahelA prAyazcitta AdinA bhedathI cha prakAranA AbhAra tapanuM kamazaH nirUpaNa karyA bAda chaThThA Abhyantara tapa yAnanA Ad, raudra, dharma ane zukalanA bhedathI cAra prakAra pradarzita karavAmAM AvyA AmAMthI prathama be saMsAranA kAraNa che jayAre chellA be mokSanA kAraNa che e pratipAdana karavAnA AzayathI kahIe chIe pUrvokta dharmadhyAna ane zukaladhyAna mokSanA sAdhana che. prAraMbhanA be arthAta AdhyAna ane raudradhyAna saMsAranA kAraNe che. antima bene je mekSanA sAdhana kahevAmAM AvyA te pArizevya nyAyathI AraMbhanA be zrItatvArtha sUtra :2
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ meename tattvArthaste antimadvayasya mokSahetusvakathanena prathamadvayasya parizeSAt saMsArahetusvasiddheH mokSasaMsArAbhyAM prakArAntarA'bhAvAt, tRtIyasya sAdhyasya kasyacidabhAvAt / 69 / tattvArthaniyukti:-pUrvamUtre-dhyAnAkhyaM SaSThamAbhyantaraM tapazcaturvidha mAteraudra dharmya-zuklabhedAt savizadaM pratipAditam, saMpati-teSu caturvidheSu dharma-zukla dhyAnadvayaM mokSahetuH, prathamadvayantu-Arta-raudra dhyAnarUpaM saMsAraheturbhavatIti parUpayitumAha-'dhammasukkAI mokkhaheuNoM' iti / pUrvokta dhyAnacatuSTayeSu antima dvarya dharma zukladhyAnarUpaM mokSaheturbhavati, parizeSAtprathamadvayaM khalu-Arta dhyAnarUpaM saMsArakAraNaM bhavati, / tatrApi-dharmyadhyAnaM zukladhyAnazca devagate muktezca (umayoH) kAraNaM bhavataH, natu-kevalaM muktereva kAraNaM bhavataH / ArauidradhyAnayostu do saMsAra ke kAraNa Apa hI Apa siddha ho gae, kyoMki mokSa aura saMsAra se atirikta anya koI prakAra nahIM hai, ina do ke sivAya tIsarA koI sAdhya nahIM hai // 69 // tatvArthaniyukti--pUrvasUtra meM dhyAna nAmaka Abhyantara tapa ke cAra bheda-AtaM, raudra, dharma aura zukla vizada rUpa se pratipAdita kiye jA cuke haiM, aba yaha pratipAdana karate haiM ki una cAra bhedoM meM se antima hI mokSa ke kAraNa haiM aura Adi ke do saMsAra ke kAraNa haiM pUrvokta cAra prakAra ke dhyAnoM meM se antima do arthAt dharmadhyAna aura zukladhyAna mokSa ke kAraNa hai aura AtaMdhdhAna tathA rodradhyAna saMsAra ke kAraNa haiN| dharmadhyAna aura zukla dhyAna devagati aura mukti donoM ke kAraNa hote haiM, akelI mukti ke kAraNa nahIM parantu ArtadhyAna saMsAranA kAraNe svayaM ja sAbita thaI gayA kAraNa ke mokSa ane saMsArathI atirikata anya kaI prakAra nathI. A benA sivAya trIjuM kazuM ja sAdhya nayI // 1 // tattvArthaniyukti-pUrvasUtramAM dhyAna nAmaka Abhyantara tapanA cAra bhedaAd, raudra dharma ane zukala, vizada rUpathI pratipAdita karavAmAM AvyA che. have e pratipAdana karIe chIe ke te cAra bhedomAMthI antima mokSanA kAraNa che ane zarUAtanA be saMsAranA kAraNe che. pUrvokta cAra prakAranA dhyAna mAMthI antima be athAtu dharma dhyAna ane zukaladhyAna mokSanA kAraNe che ane A dhyAna tathA raudradhyAna saMsAranA kAraNa che dharmadhyAna ane zukaladhyAna devagati ane mukita baMnenA kAraNuM che ekalI mukitanu kAraNuja nathI paraMtu ArtadhyAna ane raudradhyAna ekAntataH saMsAranA ja kAraNa che. te mokSanA kAraNa kadApi heI zakatA nathI. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3DS dIpikA-niyukti TIkA a.7 tU.69 dharmazukladhyAnayormokSahetutvam 507 sarvathA saMsArakAraNatvameva natu-kadAcidapi mokSahetutvaM saMbhavati / saMsArazvanArakAdibhedena caturvidho vartate / evantu-rAgadveSamohA: saMsArahetavaH, tadanu gatazcA''taraudrarUpaM dhyAna mapi prakRSTatamarAgadveSamoha mAjo janasya bhavati, tasmAt bhavabhramaNahetutA tayoH khalu bhavati, natu-mokSahetutA iti bhAvaH / uktazcottarAdhyayane 30 adhyayane 35 gAthAyAma 'aTTaruhANi vajjittA jhAejanA susmaahie| dhamma sukkA jhANAI jhANaM taM tu cuhAvae // 1 // Ateraudre barjayitvA dhyAyeta susmaahitH|| dharmazukle dhyAne dhyAna tattu budhA vadanti // 1 // iti, tathA ca caturvidheSu dhyAneSu-ArtaraudradhyAne bhavabhra paNa he tU, dharmazukladhyAnetumokSahetU bhavata iti phalitam teSAM pratyeka bhavAntara medA agre'bhidhAsyante // 69 // aura raudradhyAna ekAntataH saMsAra ke hI kAraNa haiM, ve mokSa ke kAraNa kadApi nahIM ho sakate / nAraka Adi ke bheda se saMsAra cAra prakAra kA hotA hai| yoM to rAga dveSa aura moha saMsAra ke kAraNa haiM, magara unase anugata Artta-raudra dhyAna bhI tIbratama rAga, dveSa aura moha vAle puruSa kA hotA hai uttarAdhyayana ke tIsaveM adhyayana kI paitIsavIM gAthA meM kahA hai-- 'samAdhimAn puruSa AdhyAna aura raudradhyAna ko tyAga kara dharma aura zukladhyAna dhyaave| jJAnI jana isI ko dhyAna kahate haiN| phalita humA ki cAra prakAra ke dhyAnoM meM se AtadhyAna aura raudradhyAna bhavabhramaNa ke kAraNa haiM aura dharmadhdhAna tathA zukladhyAna mokSa ke kAraNa haiM inameM se pratyeka ke avAntara bhedoM kA kathana Age kiyA jAegA // 69 // nAraAdinA bhedathI saMsAra cAra prakArano che. Ama, rAga dveSa ane meha saMsAranA kAraNa che. paraMtu temanAthI anugata AtaM- raudra yAna paNa tIvratama rAga dveSa ane meha vALA purUSane thAya cheAthI te bane paNa bhavabhramaNanA kAraNa che uttarAdhyayananA trIsamAM adhyayananI pAMtrIsamI gAthAmAM kahyuM che.- samAdhimAna purUSa AnaMdayAna ane raudradhyAnano tyAga karIne dharma ane zukaladhyAna dhyAve jJAnIjana Ane ja dhyAna kahe che. sAbita thayuM ke cAra prakAranA dhyAnamAMthI ArtadhyAna ane raudradhyAna bhavabhramaNanA kAraNa che. jyAre dharmadhyAna tathA zukaladhyAna mokSanA kAraNe che. AmAMthI pratyekanA avAjatara bhedanuM kathana AgaLa jatA karavAmAM Avaze 6lA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 tattvArthasUtre ___mUlam - adRjhANaM cauvvihaM, amaNuNNasaMpaoga-vippaogasaiAi bheyao // 7 // chAyA-AtadhyAnaM caturvidham, amanojJa saMpayoga-vipayogasmRtyAdibhedataH tattvArthadIpikA--pUrva tArat- dhyAnam Artaraudradharmazuklabhedena caturvidhaM pratipAditam, sampati-teSAM cAtuvidhyaM pratipAdayituM prathamamArtadhyAnasya prathamopAttasya cAturvidhyaM prarUpayati-'adRjhANaM caubdhiha' ityAdi / ArtadhyAnaM caturvidhaM bhavati, tadyathA-amanojJasaMpayoga-viprayoga-smRtyAdi bhedataH tathAcAmanojJasaMpayogaviSayoga smRtiH 1 AdinA-manojJaviyogasaMpayogasmRtiH 2 AtaGkasaMprayogavipayogasmRti: 3 pariSevita kAmabhogasaMpayogavipayoga smRtizce 4 tyevaM tAvad ArtadhyAnaM caturvidhaM bhavati / tatrA'manojJasya zabdAdeH sampayoge prAptau satyAM tadvipayogAya 'sa kayArItyA me na syAt' ityevaM smRti'adRzANaM caubdhiha' ityAdi sUtrArtha-ArtadhyAna cAra prakAra kA hai-amanojJasamprayoga-viprayoga smRti Adi // 7 // tatvArthadIpikA--pahale Arta, raudra, dharma aura zukla ke bheda se dhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, aba usameM se prathama AtadhyAna ke bhI cAra bhedoM kA pratipAdana karate haiM AtadhyAna ke cAra bheda haiM--(1) amanojJa samprayoga-viprayoga smRti (2 manojJa viprayoga saMprayogasmRti (3) AtaMka samprayoga viprayoga smRti aura (4) Asevita kAma bhoga samprayoga viprayoga smRti / amanojJa vastu kA saMbhoga hone para usake viyoga ke lie cintana karanA- saMkalpa prabaMdha honA, jaise- kisa upAya se isase merA piNDa 'aTTajhANaM caubvihaM' tyAha sUtrArtha - AttadhyAna cAra prakAranuM che. amaneza sAmraga viprayoga smRti mere // 70 // tatvArthadIpikA-pahelAM Ad raudra dha ane zukalanA bhedathI dhyAna cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che have prathama Atta dhyAnane paNa cAra bhedanuM pratipAdana karIe chIe- ___ mAtta dhyAnanA yA2 me cha-(1) aamnaa-pryog-viyosmRti (1) mane jJaviprayAga sampaga mRti (3) AtaMkasamraga viprayoga mRti ane (4) Asevita-kAmagasamraga vipragaragRti amane vastuno soga thavAthI tenA viyogane mATe cintana karavuM saMkalpaprabaMdha thavuM jemake kayA upAyathI AnAthI mArUpinDa chuTe evu vAraMvAra zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.69 Ata dhyAnasya cAturvidhyam 509 zcintanaM saMkalpa prabandhaH-amanojJasaMprayogaviprayogasmRtirucyate 1 ama'nojJamanaso'piyam tatkhalu-manasaH pratikUlatvAd manasA na jJAyate ityamanojJa mucyate, taccA'manojhaM vastu cevn-acetnshc| tatra-cevanaM kutsitarUpaM durgandhazarIra daurbhAgyAdi sahitaM kalatrAdikam bhara.trAsAdyutpAdaka sadvegananakaM zatrumarpa vyAghrAdikazca, paraprayuktaM viSazastrakaNTakAdika macetanaM bodhyam teSAM pIDA kArakatvAda, ityevaM tAvat prathamam ArtadhyAna maniSTasaMyogarUpamamanojJa viprayogarUpaM boyam 1 dvitIyaM tAvat-manojJaviprayogasaMpayogacintanarUpam Arta pAnam manospeSTahA zabdAdeH putrakala dhanAdevA vipayoge-birahe sati tatsaMpayogAya-tatmAptaye cintanam vicArapabandhaH-manojJaviSayogasaMpayoga cintana mucyate 2 atha tRtIya mArtadhyAnaM tAvad-AtaGkasaMpayogabhiyoga cintArUpam, AtaGko rogaH tasya vAtAdi prakopajanitasya saMmayoge samutpanne chuTe' aisA dhAra vAra bhintana karanA ananojJa samprayogaviprayoga smRti nAmaka AtadhapAna kahalAtA hai| jo mana ko priya na lage vaha amnojny| amanojJa vastu cetana bhI hotI hai.aura acetana bhI' cetana jaise kurUpA, durgandhita zarIra kAlI evaM asundara patnI Adi tathA bhaya aura trAsa janaka zatru, sarpa, vyAghra Adi acetana amanojJa. jaise-viSa, zastra, kaMTaka Adi, kyoMki ye saba pIDAkAraka hote haiN| dUsarA ArtadhyAna manojJa viprayoga saMprayoga ramRtta hai' isakA artha hai-manojJa arthAt iSTa zabda Adi evaM putra, kalatra, dhana Adi kA viyoga hone para unake saMyoga ke lie cintana krnaa| tIsarA bheda AtaMka samprayoga viprayoga cintA hai| yahAM AtaMka kA artha hai roga, vAta Adi ke prakopa se roga ke utpanna hone para usake cintana karavuM amanejha sasmoga viyogamRti nAmaka AdhyAna kahevAya che. je manane priya na lAge te amane jJa amaneNa varatu cetana paNa hoya che ane acetana paNa, cetana jemake kurUpa durgadhita zarIravALI ane asuMdara patnI vagere tathA bhaya ane trAsajanaka zatru, sApa vAgha vagere acetana amaneza jevAke jhera zastra, kAMTe vagere kAraNake A badhA duHkhadAyaka hoya che. bIju ArtadhyAna mane jJa vipraga saMprayogamRti che. Ano artha thAya che manojJa arthAta ISTa zabda Adi ane putra patnI dhana vagerene viyoga thavAthI temanA saMyogane mATe cintana karavuM. trIje bheTa AtaMkasaMprayeAga viproga cintA che. ahI AMtakane artha che roga vAyu AdinA prakopathI roganA utpanna thavAthI tenA vigate mATe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre satItyarthaH tadvipayogAya 'tadapAyaH kathaM me syAt' ityevaM cintana mucyate, AtaGkasya-rogasya vedanayA pIDitasya calacittasya cyutadhairyasya vedanA pratyAsatau satyA kathametasthA vedanApA nivRttibhaviSpatIti vedanAviyogAya puna: punazcintanaM kara-ziraH prabhRti vidhUnanam Akrozanam-Akrandanam azrujalamocanam-'pApasvarUpo'yaM vyAdhiratIva mAM bAdhate pIr3ayati kadA'yaM rIgo vinaJjayati ityevaM cintanaM tRtIya mArtadhyAnaM bhavatIti bhAva: 3 atha caturtha tAvata-pariSevita kAmabhogasaMprayogapriyaviprayoga cintArUpa mAtadhyAna mucyate, bhogAkAGkSA prati Aturasya puruSasya prApta kAmamogAdi viprayogaM prati manaH praNidhAnarUpaM cintanam anAgata viSaya bhogAkAGkSArUpaM vA' caturthamArtadhyAna mavagantavyam 4 // 70 // viyoga ke lie cintana karanA-'yaha roga kaise miTa jAya ' aisA vicAra karanA tIsarA ArtadhyAna hai tAtparya yaha hai ki jo roga kI vedanA se pIr3ita hai, jisakA dhairya naSTa ho gayA hai, vaha vedanA kA saMyoga hone para socatA hai-kaise merI vedanA kI nivRtti hogI ? aisA socakara hAthoM se sira dhunatA hai, cIkhatA hai, AMsU bahAtA hai aura cintana karatA ki-'yaha pAparUpa vyAdhi mujhe satA rahI hai, kaba isakA vinAza hogA? yaha tIsarA ArtadhyAna kA bheda hai| cauthA ArtadhyAna sevana kiye hue kAmabhogoM ke viyoga kA cintana karanA hai| jo bhogoM kI kAmanA se pIDita hai, vaha aisA socatA hai ki kahIM aisA na ho ki inakA viyoga ho jAe yaha cintana cauthA artadhyAna hai| atha / bhaviSya saMbaMdhI kAma bhogoM kA cintana karanA cauthA ArtadhyAna samajhanA cAhie // 70 // cintana karavuM A roga kevI rIte maTI jAya A vicAra karo trIjuM Atta dhyAna che. tAtparya e che ke regI, je roganI vedanAthI pIDita che. jenI dhIrajano aMta AvI gayo che. te vedanAne sayAga thavAthI vicAre che kaI rIte mArI vedanAne chuTakAro thaze? AvuM kahIne hAtha vaDe mAthuM kUTe che. cIsAcIsa pADe che. AMsu vahevaDAve che ane cintana karate hoya che ke A pApa rUpa vyAdhi mane parezAna karI rahI che. tyAre Ane aMta Avaze? A trIjA ArtadhyAnane bheda che. cothuM ArtadhyAna sevelA kAmonA viyeganuM cintana karavuM e che je bhegenI IcchAothI pIDita che te evuM vicAre che ke kayAMya ema na bane ke Ane viga thaI jAya A cintana cothu ArtadhyAna che athavA bhaviSya saMbaMdhI kAmagonuM cintana karavuM cothu ArtadhyAna samajavuM joIe 70 zrI tatvArtha sUtra 2
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a.7 sU.70 Ata dhyAnasya cAturvidhyam 511 tatvArthaniryuktiH - pUrva sUtre - paSThasyAbhyantaratapaso dhyAna rUpasyA''taraudra dharmazuklabhedena cAtuvidhyamuktam, tatra teSAM caturNAmapi ArtadhyAnAdInAM pratyekaM cAtuvidhyaM pratipAdayituM prathamaM prathamopAttasyA''rtadhyAnasya cAturvidhyaM prarUpayati'ahANaM cagvi, amaNuNNa saMpayoga vidhvaoga saiAi bheyao' iti / ArtadhyAnaM RtaM - dukhaM, tasya nimittam, yadvA-tatra bhavam Artam, tacca tadudhyAnam Artasya dukhitasya vA dhyAnam ArtidhyAna mucyate uktazca 'rAjyopabhoga zayanAsana vAhaneSu, strIgandha mAlyamaNi ratnavibhUSaNeSu / icchAbhilASa matimAtramupaiti mohAd dhyAnaM tadArtamiti saMpravadanti tajjJAH // 1 // tat- caturvidhaM bhavati, tadyathA-amanojJa saMyogaviyogasmRtyAdi bhedataH tathA ca amanojJasaMpayogaviprayogasmRtiH 1 AdinA-manojJa saMprayogaviprayogasmRtiH 2 AtaGkasaMghayogaviSayogasmRtiH 3 pariSevitakAma yogasaMghayogavipayoga tasvArthaniyukti - pUrvasUtra meM chaThe Abhyantara tapa dhyAna ke cAra bheda kahe - Arta, raudra, dharma aura zukladhyAna / aba unameM se pratyeka ke cAracAra bheda batalAte hue prathama ArtadhyAna ke cAra bhedoM kI prarUpaNA karate haiM Rta kA artha duHkha hai / jo Rna kA kAraNa ho athavA Rta se utpanna ho vaha Arta / arthAt duHkhita kA dhyAna ArtidhyAna kahalAtA hai| kahA bhI hai 'rAjya, upabhoga, zayana, Asana, vAhana, strI, gaMtra, mAlA, maNi, ratna tathA AbhUSaNa Adi meM moha kI tIvratA se jo atIva AkAMkSA hotI hai, use dhyAnavettA ArttidhyAna kahate haiM // 1 // atidhyAna cAra prakAra kA hai - (1) amanojJa samprayoga viprayoga smRtti (2) manojJa samprayoga viprayogAmRpti (3) AtaMka samprayoga tattvArthaniyuktiH -- pUrvasUtramAM chaTThA Abhyantara tapa yAnanA cara bhe kahayA Artta raudradhama ane zukaladhyAna have temAMthI pratyekanA cAra cAra bheda atAvatA thakAM prathama Atta dhyAnanA cAra bhedranI prarUpaNA karIe chIe RtunA atha duHkha che. je RtanuM kAraNa heAya athavA RtathI utpanna thAya te Atta, Atta arthAt duHkhitanu dhyAna Atta dhyAna kahevAya che. vaLI kahyu pazu che rAjya, upaloga, zayana, Asana, vArDana, strI, gaMdha bhaSi, ratna tathA AbhUSaNa AdimAM mehanI tIvratAthI je atIva AkAMkSA thAya che. tene dhyAnavettA Atta dhyAna kahe che. 51 5 Atta dhyAna cAra prakAranu che-(1) amane jJasamprayoga viprayeLa mRti (2) maneAjJasaprayAga viprayeAga smRti (3) Atapha prayAga viprayAya smRti zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. tattvAryasUtre smRtiH 4 ityevaM tAvadAtadhyAna caturvidha mavagantavyam / tatra amano. jJasyA'niSTasya zabdAdiviSayANAM samprayoge sambandhe zrIvAdIndriyeNa saha samparka sati zabdAdiviSayANAM sAnnidhye sati ityarthaH teSAM zabdAdInA maniSTAnAM vipayogAyA'pagamAyA'niSTa zabdAdiviSayaparihArAya kathamahamasmAdaniSTa saMbhogAnmucreya' iti cintanam amanojJasaMprayogavipayogasmRtirUpaM prathama mArtadhyAnaM bhavatIti bhAvaH 1 atha dvitIyamA dhyAnaM manojJasaMpayogA'vipayoga cintArUpam yathA-'manojJasyeSTasya vastunaH saMprayoge tasyA'viprayogaH cintanam yathAkathamapi tasya viprayogo na syAt' ityevaM cintanaM dvitIya mArtadhyAna mucyate 2 atha tRtIyamA dhyAnam AtaGka saMpayoga vibhayoga cintA. rUpam yathA''taGkazya duHkhavedanAyAH pittAdi dhAtupakopajanitAyA zUla ziraH kampajvarAdikAyAH samprayoge prAptau satyAM tadvipayogAya kathamayaM mama vinaJjayaH viprayoga smRtti aura (4) pariSevita kAmabhoga samprayoga viprayoga smRti / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) aniSTa vastu kA saMghoga hone para usake viyoga ke lie cintana karanA-kaise maiM isa aniSTa vastu se chuTakArA pAUM aisA cintana karanA prathama AtadhyAna hai| (2) iSTa vastu kA saMyoga hone para aisA socanA ki-kahIM isakA viyoga na ho jAya' dUsarA ArtadhyAna hai| (3) pitta Adi ke prakopa se roga kI vedanA utpanna ho jAya-zala utpanna ho jAe, zira meM kampana hone lage yA ghara A jAya, to usake viyoga ke viSaya meM cinnana karanA arthAt ' kaise isakA vinAza ho' ane (4) pariperita kAmagasaga viproga smRti emanuM svarUpa mA 2 cha (1) aniSTa vastune saMga thavAthI tenA vigate mATe citana karavuM - A aniSTa varatuthI kaI rIte mAre chuTakAro thAya? AvuM cinta karavuM prathama A dhyAna che. (2) ISTa vastune saMyoga thavAthI evuM vicAravuM ke kayAMya Ane viyoga na thaI jAya e bIjuM AttadhyAna che. (3) pitta AdinA prakopathI roganI vedanA upaje-zULa utpana thaI jAya mAthuM dhajavA mAMDe athavA tAva AvI jAya tyAre emanA viroganA viSayamA cintana karavuM arthAt kaI rIte ane vinAza thAya e vicAra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.70 AtadhyAnasya cAtuvidhyam 513 tIti cintana tRtIya mAtadhyAna mavagantavyam 3 atha caturthamArtadhyAnam thayA - kAmopahatacetasA pariSevitakAprabhogasaMprayogasya 'viprayogacintana caturtha mAnadhyAnamavase yam 4 tasyaitasya caturvidhasyApi AdhyAnasya krandanAdIni cihnAni bhavanti yaH khalu bAta dhyAyI saMlakSyate karatalanihitamamlAna mukhaH Akrandati zocati tapati niHzabda mazru muzcati paridevate ityarthaH ityevaM para sphuTitAni lakSaNAni bhavanti / uktazca vyAkhyApajJaptau bhagavatImatre 25 zatake 7 uddezake 803 sUtre 'aTTe jhANe caubihe paNate taM jahA amaNunna saMpaogasaMpaute, tasma vipabhoga sai samannAgarayAvibhavai 1 maNuNAsaMpaogamapautte, tasta avipabhogetahasamaNNAgae yAvi bhavaH 2 AyakasaMpaoga saMpatte, tassa vidhAogasa isamaNAgae yAvi bhava 3 parijumita kAmabhogasaMmbhogasaMpautte, tasla avippabhoga sai sama. NNAgaeyAvi bhavai 4 'adRsta jhANasya cattAri lakkhaNA paNattA, ta jahA kaMdappayo 1 soyaNayA 2 tippaNayA 3 paridevaNayA 4 / iti. aisA vicAra karanA tIsarA ArtadhyAna hai| ____ (4) kAmabhogoM ke prApta hone para unakA viyoga na hone kA cintana karanA cauthA ArtadhyAna hai| isa cAroM prakAra ke ArtadhyAna ke lakSaNa Akrandana 'ronA' Adi haiM, jinase yaha patA laga jAtA hai ki yaha atadhyAna kara rahA hai| A tadhyAnI apane glAna mukha ko hathelI para rakha lenA hai. Akrandana karatA hai, zoka karatA hai, saMtapta hotA hai aura kabhI-kabhI zabda kiye binA AMsU bahAtA hai| ye AtadhyAna kA prakaTa lakSaNa haiN| bhagavatIsUtra ke paccIsaveM zataka ke sAtaveM vezaka meM kahA hai-'AtadhyAna cAra prakAra kara trIju AnaMdapAna che. (4) kAmago prApta thayA pachI temane viyoga na thAya e jAtanuM yintana yAthu sAta dhyAna che.. A cAre prakAranA AnaMdhyAna lakSaNa A kada rUdana Adi che jenAthI e jANI zakAya che ke A mANasa ArtadhyAna karI rahe che. ArtadhyAnI pitAnA plAna mukhane hatheLI upara rAkhI le che, Akranda kare che, zeka kare che, saMtapta thAya che ane kaI kaI vAra zabda uccAra karyA vagara AMsu sAre che. A badhA ArtadhyAnanA prakaTa lakSaNa che. bhagavatI sUtranA pazcIsamAM zatakanA sAtamAM uddezakamAM kahayuM che- AnaMdhyAna cAra prakAranA ta0 65 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre ArtadhyAnaM caturvidha prajJaptam, tayathA amanojJa saMprayogasaMpayukte tasya vibhayogasmRtisamanvAgatacApi bhavati 1 manojJavipayogasaMyukte tasyA'viSayoga-smRti samanvAgatazcA'pi bhavati 2 AtaGkasaMpayogasaMpayukte tasya viprayogasmRtisamanyAgatacApi bhavati 3 parijuSTa kAmabhoga saMpayoga saMpayukte tasyA'viSayogasamanvAgatazcApi bhavati / / Atasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tapathA -krandanatA 1 zocanatA 2 tepanatA-3 paridevanatA 4 iti // 7 // mUlam-taM ca aviraya-desavirayapamattasaMjayANaM // 71 // chAyA-taccAvirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAm // 71 // tayArthadIpikA-pUrvamUtre khala-AdhyAnasya svarUpam amanojJasaMpayogaviSayogasmRtyAdibhedena tasya cAturvidhyaM pratipAditam, sampati kiM svAmika metakA kahA gayA hai-(1) amanojJa vastu kA saMprayoga hone para usake viyoga kA vicAra karanA (2) manojJa vastu kA viyoga hone para usake saMyoga ke lie cintana karanA (3) kisI prakAra kA roga paidA ho jAne para usase chuTakArA pAne kI cintA karanA aura (4) sevita kAmabhogoM kA saMyoga hone para unakA kahIM viyoga na ho jAya, aisA vicAra krnaa| Ata. dhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiM-(1)krandana karanA- cIkhanA, (2) zoka karanA (3) rudana karanA aura (4) AMsU bahAnA // 7 // 'taM ca aviraya desa' ityAdi sUtrArtha-Ata pAna avirata, dezavirata aura pramattasaMyata ko hotA hai // 71 / tatvArthadIpikA-pahale ArtadhyAna ke svarUpa aura usake cAra bhedoM kahevAmAM AvyA che -- (1) amanojJa vastune saMga thavAthI tenA viga no vicAra kare (2) manejha vastune viroga thavAthI tenA saMgane mATe cintana karavuM (3) keI jAtane roga utpanna thavAthI temAMthI chuTakAre meLavavAnI cintA karavI ane (4) sevita kAmagone saMga thavAthI kayAMya tene viga na thaI jAya e vicAra kare ArtadhyAnanA cAra Ram vAma mAvyA cha -- (1) 4.4na 42 - 52 // 1 // 5 / 31 / (2) // 32(3) 34na 42 mate (4) mAMsU 17 // 70 // 'taca aviraya desaviraya' ityAdi sUtrArtha-AttadhyAna, avirata dezavirata ane pramatta saMyatane thAya che 71 tatvArthadIpikA pahelA ArtadhyAnanuM svarUpa ane tene cAra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a.7.71 Ata dhyAnaM bhavatItinirUpaNam 515 ccaturvidha mArtadhyAna bhavatIti pratipAdayitumAha-'taMca-aviraya' ityAdi / tacca pUrvoktaM caDhavidha mArtadhyAnam-avirata, dezavirata, pramattasaMpatAnAM bhavati, tatrA'. viratAH asaMyata samyagdRSTayantA graahyaaH| dezaviratAstu-saMyatAsaMyatA: abseyaaH| pramanapyatAH paJcadazadeza pramAdopetAH kriyA'nuSThAyino'vagantavyAH tatrAviratadezaviratAnAM caturvidha mAdhyAnaM bhavati, asaMyamapariNAmopetatvAt, pramattasaMyatAnA. ntu-amAptapriyavastusaMprayogacintArUpam, caturthamArtadhyAnaM varjayitvA zeSamArtadhyAnatrayaM pramAdodayodrekAt kadAcit sambhavati, kadAcinnApi sambhavatIti bhAvaH 71 / ___'tattvArthaniyuktiH -pUrva tAdadU-ArtadhyAnasvarUpaM sabhedaM prarUpitam, samprati kA nirUpaNa kiyA gayA, aba yaha batalAte hai ki yaha cAroM prakAra kA ArtadhyAna kisa-kisa ko hotA hai ?-- pUrvokta cAra prakAra kA Ata dhyAna avirata, dezavirata aura pramatta saMyata ko hotA hai| yahAM avirata' zabda se asaMyata samyagdRSTi taka kA grahaNa karanA cAhie / ekadeza saMyamI saMyatAsaMyata kahalAte haiN| pramAda se yukta mahAvratadhArI sAdhu pramattasaMyata kahalAte haiN| inameM se avirata aura dezavirata meM cAroM prakAra kA AtadhyAna pAyA jAtA hai, kyoMki unameM asaMyama rUpa pariNAma hote haiN| pramattasaM. yatoM meM aprApta miyavastu samprayoga cintA khya arthAt kAmabhogoM kI abhilASA rUpa cauthe bhAtadhyAna ko choDakara zeSa tIna AtadhyAna pramAda ke udreka se kabhI-kabhI pAye jAte haiM, aura kadAcit nahIM bhI hote haiN|71| tatvArthaniyukti--pahale ArtadhyAna ke svarUpa aura bhedoM kA kathana bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have e batAvIe chIe ke A cAre prakAranA ArtadhyAna kene kene thAya che ? pUrvokata cAra prakAranA ArtadhyAna avirata dezavirata ane pramata saMyatane thAya che. ahI avirata zabdathI asaMyata samyaka draSTi sudhInuM grahaNa karavuM joIe. eka deza saMyamI saMyatAsaMta kahevAya che. pramAdathI yukata mahAvratadhArI sAdhu pramatta saMyata kahevAya che. AmAMthI avirata ane dezaviratamAM cAre prakAranA A dhyAna jovAmAM Ave che kAraNake temanAM asaMyama rUpa pariNAma hoya che. pramatta saMya temAM aprApta priya vastu samraga cintA rU5 arthAt kAmabhegenI abhilASA rUpa cothA AttadhyAnane choDIne zeSa traNa AnaMdayAna pramAdanA udrakathI koI kAI vAra jovA maLe che ane kadAcit na paNa hoya che 71 taravAthaniryukita-pahelA ArtadhyAnanA svarUpa ane bhedanuM kathana karavAmAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre ke khalu-ArtadhyAnasya caturvidhasyA'pi dhyAtAro bhavanti keSAM khalu AdhyAnaM bhavatIti prarUpayitumAha-'taM ca aviraya desaviraya pamatta saMjayANa' iti / tacca pUrvoktasvarUpaM caturvidha maSi-ArtadhyAnam, aviratadezaviratapramattasaMyatAnAM bhavati, tathAcA'virata samyagdRSTrInAm avirata padavAcyAnAM caturthaguNasthAnavatinAm, saMyatAsaMyatAnAzca dezaviratAdavAcyAnAM pazcaguNasthAnavartinAM pramattasaMya. tAnAzca SaSThaguNasthAnavartinAM pUrvoktamArtadhyAnaM bhavati, nasvapamattasaMyatAdInAm / apatyAkhyAnAvaraNodaye sati viratilakSaNasaMyamAbhAvAd avirtsmygdRssttirucyte| atra-nan - alpArthekA, tathAcoktamkiyA gayA hai. aba yaha batalAte haiM ki cAroM prakAra kA ArtadhyAna kisa-kisa ko hotA hai cAroM prakAra kA AtadhyAna avirata, dezavirata aura pramatta saMya. ta ko hotA hai / isa prakAra pahale guNasthAna se cauthe guNasthAna taka ke sabhI 'avirata' zabda se kahe jAne vAle jIvoM ko paMcama guNasthAna vartI saMyatAsaMyatoM ko arthAt dezasaMyatoM ko tathA chaThe guNasthAna meM rahe hue pramatta saMyatoM ko ArtadhyAna hotA hai| apramatta saMyata Adi, jo SaSTha guNasthAna se upara hote haiM, unameM ArtadhyAna nahIM pAyA jaataa| jisa jIva ko samyadarzana kI prApti ho cukI ho kintu apratyA khyAna kaSAya ke udaya se deza saMyama bhI prApta na ho vaha avirata samya. gdaSTi kahalAtA hai| yahAM na kA alpa artha meM prayoga kiyA gayA hai| kahA bhI haiAvyuM have e batAvIe chIe ke cAre prakAranA ArtadhyAnakene kone thAya che?-- cAre prakAranA AdyAna avirata, dezavirata ane pramatta saMyatane thAya che, A rIte prathama guNasthAnathI cothA guNasthAnaka sudhInA badhA "avirata zabdathI kahevAmAM AvanArA ane paMcamaguNasthAnavata saMyatA saMyatAne arthAta dezasaMyane tathA chaTThA guNasthAnamAM rahelA pramattasaMya tene AdhyAna thAya che. A pramatta saMyata AdI je chaTThA guNasthAnathI upara hoya che, temanAmAM AttadhyAna levAmAM AvatuM nathI. je jIvane samyagdarzananI prApti na hoya paraMtu apratyAkhyAna kaSAyanA udayathI dezasaMyama paNa prApta na hoya te avirata samyadraSTi kahevAya che. ahI nane alpa arthamAM prayoga karavAmAM AvyuM che. vaLI kahayuM paNa che.- je kaSAya jIvana alpa pratyAkhyAnane paNa roke che. temane apratyAkhyAna kaSAya kahe che. A rIte ahIM nam alpa arthamAM samajAve joIe, 12! zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.71 Ata dhyAnaM kaM bhavatItinirUpaNam 517 AvRNvanti matpAkhyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenAvasthAkhyAnAvaraNA stena hiMso'lpArthaH // 1 // 'pratyAkhyAnAvaraNa sahaklAdvA tathA bhavati siddham / navzvabrAhmaNavacane tat sadRzaH puruSa eveSTa | || 2 || iti, samyagdarzanaM tAvat-trividhaM bhavati, aupazamika 1 kSAyopazamika 2 kSAyika 3 bhedAt, tad yogAtsamyagdRSTi rucyate / dezaviratastu - saMyatAsaMyato vyapadizyate, hiMsAdibhyo dezato- viratasvAt saMyata ucyate / sa evA'nyataH sAvadyayogAdanivRttatvAd - asaMyato'pyucyate, ataeva sa saMyatAsaMyato bhavati, jo kaSAya jIva ke alpa pratyAkhyAna ko bhI rokate haiM, unako apratyAkhyAna kahate haiM isa prakAra yahAM naJ alpa artha meM samajhanA cAhie ||12|| athavA jo pratyAkhyAna na ho kintu usake sadRza ho, vaha apasyAkhyAna kahalAtA hai / jaise abrAhmaNa kahane para brAhmaNa ke sadRza kisI anya puruSa kA hI bodha hotA hai // 2 // samyagdarzana tIna prakAra kA hai - ( 1 ) aupazamika (2) kSAyopazamika aura (3) kSAyika / inameM se eka bhI samyagdarzana jisameM pAyA jAya vaha samyagdRSTi kahalAtA hai / saMyatAsaMyata ko dezavirata kahate haiM, vaha ekadeza se arthAt AMzika rUpa se hiMsA Adi pApoM se nivRtta hotA hai, isa kAraNa use saMgata kahate haiM aura vaha sUkSma sAvaya se virata hone ke kAraNa asaMyata bhI kahalAtA hai| isa prakAra vaha saMpatA saMpata haiM / athavA je pratyAkhyAna nahAya kintu tenA jevuM ja hAya, te apratyAkhyAna kahevAya che. jevI rIte abrAhmaNu kahevAthI brAhmaNunA jevA kAi anya purUSa nobodha thAya // 2 // samyagdarzana traNa prakAranuM che. (1) aupazamiGa (2) kSAyopazamiTha ane (3) kSa yika AmAMthI eka paNa samyagdarzana jenAmAM jovAmAM Ave te samyagdaSTi kahevAya che. sayatAsa'tayane dezavarata kahe che, te eka dezathI arthAt AMzika paNe hiMsA Adi pApAthI nivrutta thAya che, AthI tene sayata kahe che ane te sUkSma sAvadyathI varata na hovAnA kAraNe asayata paNa kahevAya che. AvI rIte te sayatAsayata che. sa yatAsayata jIva avirata samyagdaSTinA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tattvArthasUtre sa khalu-saMyatAsaMyato'viratasamyagdRSTisthAnAd asaMkhyeyAni vizodhi sthAnAnigatvA'patyAkhyAnAvaraNakaSAyeSu kSAyopazamaM mApiteSu pratyAkhyAnAvaraNakaSAyo. dayAt sakalapatyAkhyAnA'bhAvAt dezavirato vyapadizyate uktazca 'smAdavirata samyagdaSTi sthAnAd vizodhimupagamya / sthAnAntarANyane kA nyArohati pUrvavidhinaiva // 1 // 'kSapayatyupazamayati vA patyAkhyAnAtaH kaSAyAstAn / sa tato yena bhaveta tasya viramaNe buddhiralpe'lpA // 2 // 'tasya tathaiA vizodhi sthAnAnyArohato'ti saMkhyAni / gacchanti sarvathA'pi prakapataste kSayopazamama // 3 // zrAvakadharmoM dvAdaza bhedaH saMjAyate tatastasya / paJcatricatuHsaMkhya vrata guNazikSAmayaH zuddhaH // 4 // saMyatAsaMyata jIva aviratasamyagdRSTi ke sthAna se asaMkhyAta adhika vizuddhisthAnoM ko prApta hotA hai / apatyAkhyAna kaSAya kA kSayopazama ho jAne para bhI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya hone ke kAraNa usameM sakala pratyAkhyAna nahIM hotaa| isa kAraNa use dezavirata kahate haiN| kahA bhI hai avirata samyagdRSTi ke sthAna se aneka (asaMkhyAta) vizuddhisthAnoM para pUrvokta vidhi se vaha ArohaNa karatA hai| pratyArUpAnAvaraNa kaSAya kA jaba upazama yA kSaya karatA hai taba usakI dezavirati meM alpa vudvi hoto hai||2|| jaba vaha pahale kI bhAMti asaMkhyAta vizuddhisthAnoM para Aro haNa karatA hai, taba usake unakA bhI kSayopazama ho jAtA hai||3|| sthAnathI asaMkhyata adhika vizuddhasthAnone prApta thAya che. apratyAkhyAna kaSayane kSayopazama thaI javAthI paNa pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyane udaya thavAnA kAraNe temAM sakala pratyAkhyAna thatuM nathI. A kAraNe tene dezavirata kahe che. byu 54 che -- avirata samyagdaSTinA sthAnathI aneka (asaMkhyAta) vizuddhasthAne para pUrvokata vidhithI te ahaNa kare che. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyane jyAre upazama athavA kSaya kare che. tyAre tenI ziviratimA 165 muddhi hoya che. // 2 // jyAre te agAunI jema asaMkhyAta vizuddhisthAno para ArohaNa kare che tyAre tene paNa kSaye pazama thaI jAya che 3 che zrI tatvArtha sUtra 2
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.71 Ata dhyAnaM kaM bhavatItinirUpaNam 519 sarve tyAnaM yenAvRnamti tadabhilaSato'pi / tena pratyAkhyAnA varaNAste nirvizeSoktAH // 5 // iti, idAnIM pramattasaMyato vyAkhyAyate tasya dezaviratasya tasmAdapi dezavirati sthAnAt - asaMkhyeyAni vizodhisthAnAni Arohato mAyArUpatRtIyakaSAyeSu prakarSeNa kSayopazamaM prApteSu sarva sAvadya yoga pratyAkhyAna virati bhavati tathAcoktam'dezavitospi tataH sthAnAta savizodhimuttamAM prApya / sthAnAntarANi pUrvavidhinaiva saMpAtyanekAni | 1 || taba usa jIva ke bAraha prakAra kA zrAvakadharma utpanna hotA hai, jisameM aNuvrata pAMca guNavata tIna aura zikSa vrata cAra hote haiM aura vaha zrAvakadharma zuddha hotA hai | 4 || pratyAkhyAna kI abhilASA karane para bhI jisake udaya se prasthAkhyAna na ho sake vaha sAmAnyata pratyakhyAnAvaraNa kaSAya kahe gae haiM |5| aba pramattasaMyata kI vyAkhyA karate hai- -jaba dezavirata zrAvaka dezavirata sthAna se asaMkhyAta vizuddhisthAnoM para ArUDha hotA hai aura tIsarI mAyA kaSAya kA adhikatA ke sAtha kSayopazama karatA hai, taba sarvasAvadyayona kA pratyAkhyAna rUpa viratiutpanna hotI hai| kahA bhI hai dezavirata bhI dezaviratisthAna se viziSTa zuddhi ko prApta ho kara pUrvokta vidhi ke anusAra aneka sthAnAntaroM ko prApta hotA | vaha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA upazama athavA kSaya karatA tyAre te jIvane khAra prakAranA zrAvakadhama utpanna thAya che jemAM aNu vrata pAMca zuzuvrata traNa ane zikSa vrata cAra hAya che ane te zrAvakadhama zuddha hAya che !! 4 5 pratyAkhyAnanI abhilASA karavA chatAM paNa jenA uthI zaya pratyAkhyAna na thaI zake tene sAmAnyataH pratyAkhyAnAvaraNu kaSAya kahevAmAM bhanyA che. // 5 // have pramattasayatanI vyAkhyA karIe chIe jyAre dezavirata zrAvaka dezivarita sthAnathI asa`khyAta vizuddhi sthAnA para ArUDha thAya che ane trIjA mAyA kaSAyanI adhikatAnI sAthe kSayApazama kare che, tyAre sava sAvadhaye ganA pratyAkhyAna rUpa virati utpanna thAya che. kahayuM paNa che- dezarata paNa dezivarati sthAnathI viziSTa zuddhine prApta thaine pUrvI ta vidhi anusAra aneka sthAnAntarIne prApta thAya che tyAre tenAmA savirati zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 tattvAryasUje 'kSapayatyupazamayati vA patyAkhyAnAkRtaH kaSAyAstAn / satatodayena bhavet tasya viramaNe sarvato'pi matiH // 2 // chedopasthApyaM cAvRttaM sAmAyika caritraM vaa| satato labhate pratyAkhyAnAvaraNakSayopazayAt // 3 // nasya khalu-tathAbhUtasya saMyatasya sarvatoviramaNa matiyuktasya paJcamahAna samitiguptiviziSTasya kaSAyanigrahAt-indriyadamanAca niruddhAsravasya nirvedAdi vairAgyabhAvanAbhiH sthirIkRtasaM vegasya pUrvokta dvAdaza bAhyAbhyantaratapoyogAt sazcitakarmANi nijarayatA sUtrAnusAraM yatamAnasya tadAnIM mohanIyakarmAnubhAvAta sa tathAbhUtaH saMyataH saMklezasthAnAdvA-vizodhi sthAnAdvA'ntamuhUrtAt parAvartate, tadanantaraM saMjvalanakaSAyodayAt-indriyavikathA pramAdAd yoga duSpaNidhAnAtkuzahai, taba usameM sarvavirati kI bhAvanA asAna hotI hai| tatpa. zcAt vaha pratyAkhyAnAcaraNa kaSAya ke kSaya yA upazama yA kSayopazama chedopasthApanIya athavA sAmAyika cAritra ko prApta kara letA hai // 2-3 // jo zramaNa sarvavirati ko prApta kara cukA hai, jo pAMca mahA vratoM, samitiyoM aura guptiyoM se sampanna hai, jisane kaSAyoM aura indriyoM kA nigraha karake Asrava kA nirodha kara diyA hai, nirveda Adi bhAvanAoM se jisakA saMvega sthira ho cukA hai, jo pUrvo. kta vAraha prakAra ke bAhya aura Abhyantara tapa ke dvArA saMcita karmoM kI nijaMga karane meM udyana hai, sUtra ke anusAra yatanAcAra karatA hai, aisA sAdhu jaba saMklezasthAna se yA vizaddhi sthAna se antarmuharta ke bAda palaTatA hai, taba saMjvalana kaSAya ke nI bhAvanA utpana thAya che tyArabAda te pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyanA kSaya athavA upazama athavA kSapazamathI chedepasthApanIya athavA sAmAyika cAritrane prApta karI le che ! 1 - 3 ! je zramaNa sarvaviratine prApta karI cukyuM che, je pAMca mahAvo samitio ane gutiothI sampana che, jeNe kaSA ane Indriyeno nigraha karIne agnine nirodha karyo che, nirveda adi bhAvanAothI jene saMvega sthira thaI gayela che. je pUrvokata bAra prakAranA bAhya ane AbhAra tapa davArA saMcita karmonI nirjarA karavAmAM ukta che. sUtra anusa 2 yatanAcAra kare che. evA sAdhu jayAre saMkaleza sthAnathI athavA vizuddha sthAna thI attamuhurta bAda badalAya che. tyAre saMjavalana kaSAyanA udayathI Indriya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.. sU.71 AtadhyAnaM ka bhavatItinirUpaNam 521 leSu karmasvapyanAdarAcca saMklezAdAyAM sthitaH pramattasaMyato bhavati / (SaSThasatamaguNasthAnayoH parasparaM parAvartanaM kurvantau, tatra pratyekatrA'ntarmuhUrta kAlaM yAvata sthitvA SaSTha guNasthAnAparAvRtya saptame guNasthAne gacchati, tadA'pamattasaMyato bhavati / saptamAtparAvRtya punaH SaSThe yadA samAyAti tadA pramattasaMyato bhavatIti maavH)| tathAcaite trayo'pi-avirata samyagdRSTi dezavirata-pramattasaMyatAH Ate dhyAnino bhavantIti bhAvaH / caturvidhazcaitadAtadhyAnaM kApota nIla kRSNalezyAnu. sAri vijJeyam // 71 // udaya se, indriyavikathA pramAda se, yoga ke aprazasta vyApAra se kuzala karmoM meM anAdara hone se, saMklezakAla meM pramattasaMyata ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA paraspara parivartana hotA rahatA hai| inameM se kisI eka guNasthAna meM antarmuhUtte kAla taka rahakara dUsare meM calA jAtA hai, jaise chaThe se sAtave meM aura sAtaveM se chaThe guNasthAna meM AtA-jAtA rahatA hai| jaba munimAramadhyAna meM lIna hotA hai aura bAhya kriyA se nivRtta hotA hai taSa saptama guNasthAna meM hotA hai| jaba dharmopadeza, guruvandanabhikSAcaryA Adi koI bhI bAhya pravRtti karatA hai taca Atmika upayoga se cyuna ho jAne ke kAraNa chaThe guNasthAna meM A jAtA hai| isa prakAra ina donoM guNasthAnoM meM parivartana hotA hI rahatA hai| Azaya yaha hai ki aviratasamyagdRSTi, taka dezavirata aura pramattasayata meM ArtadhyAna pAyA jAtA haiN| yaha cAroM prakAra kA AttadhyAna kApota, nIla aura kRSNalezyA se anugata hotA hai // 71 // vikathA pramAdathI veganA aprazasta vyApArathI kuzaLa karmomAM anAdara thavAthI saMkalezakALamAM pramattasaMvata thaI jAya che. tAtparya e che ke chaTThA ane sAtamAM guNarathAne paraspara parivattana thatuM rahe che. AmAMthI kaI eka guNasthAnamAM antamuhurtA kALa sudhI rahIne bIjAmAM cAlyA jAya che jema chaTUThAmAMthI sAtamAmAM ane sAtamA mAMthI chaTThA gurusthAnamAM Avate - jato rahe che. jyAre munirAja AtmadayAnamAM lIna hoya che ane bAhya kriyAthI nivRtta thAya che tyAre satama gurusthAnamAM hoya che. jyAre dharmopadeza. gurUvaMdaNA bhikSAcaryA Adi kaI paNa bAhya pravRtti kare che tyAre Amika upagathI bhraSTa thaI javAnA kAraNe chaThA guNasthAnamAM AvI jAya che. Ama A baMne guNasthAnamAM parivartana thatuM ja rahe che. kahevAnuM e che ke aviratasamyagdaSTi sudhI dezavirata ane pramattasaMyatamAM ArtadhyAna jevAmAM Ave che. A cAre prakAranA AttadhyAna kApata nIla ane kuSNulezyAthI anugata hoya che ke 71 che ta. 66 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre mUlam - roddajjhANaM cauThivahaM, hiMsA - mosa*teya. saMrakkhaNAnu baMdhi bheyao aviraya desavirayANaM // 72 // chAyA - raudradhyAnaM caturvidham, hiMsA - mRSA - steya saMrakSaNAnubandhi bhedato'vi - rata deza viratAnAm // 72 // - 522 tatvArthadIpikA - pUrva khalu caturvidheSu dhyAneSu prathamaM caturvidha madhyArtadhyAnaM prarUpitam, saMpati - kramaprAptasya dvitIyasya raudradhyAnasya cAturvidhyaM tatsvAmitvaJca pratipAdayitumAha- 'roddajjhANaM cavvihaM' ityAdi / raudradhyAnaM khalu caturvidha bhavati, hiMsA hetukatvAt - mRSAsteya saMrakSaNAnubandhibhedataH tathAca - raudradhyAnasya hiMsA hetukatvAda- mRpA hetukatvAt cauryahetukazvAt-saMrakSaNa hetukatvAcca kArye kAra NopacArAt raudradhyAnamapi caturvidhaM bhavati / hiMsA mRvA steya- saMrakSaNAnubandhi'rojjhANaM cavvihaM' ityAdi / sUtrArtha - raudradhyAna cAra prakAra kA hai- (1) hiMsAnubandhI (2) mRSAvAdAnubaMdhI aura (4) saMrakSaNAnubaMdhI yaha dhyAna avirata aura dezavirati meM ho pAyA jAtA hai // 72 // tatvArthadIpikA- -cAra prakAra ke dhyAnoM meM se prathama ArttadhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai, aba kramaprApta dUsare raudradhyAna ke bhedoM aura unake svAmiyoM kA pratipAdana karate haiM raudradhyAna hiMsA hetuka, mRSAhetuka, cauryahetuka aura saMrakSaNahetuka hone se, kArya meM kAraNa kA upacAra karake raudradhyAna ko bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| hiMsA, mRtrA, steya aura saMrakSaNa ye cAroM raudradhyAna kI utpatti ke kAraNa haiN| bhAva yaha hai ki rojhANaM cavvihaM chatyAhi // mUtrA-raudradhyAna cAra aAranu che- (1) hisAnuSadhI (2) mAvAdAnu maMdhI (3) steyAnu dhI ane (4) saMrakSaNAnubaMdhI, A yAna avirata ane phrezivaratamAM ja jovA maLe che, // 72 aa tattvArthadIpikA-- cAra prakAranA yAnAmAMthI prathama Atta dhyAnanA cAra bhedonu nirUpaNa karavAmAM Avyu have kramaprApta khIjA raudradhyAnanA ledA ane svAmIonuM pratipAdana karIe chIe ---- raudradhyAna hi sAhetuka, mRSAhetuka cauya hetuka ane saMrakSaNuhetuka hAvAthI kAryoMmAM kAraNanA upacAra karIne raudra dhyAnane paNa cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. hi'sA, mRSA, steya ane sarakSaNu A cAre raudradhyAnanI utpattinA kAraNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 s.72 raudradhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 523 caturNA raudradhyAnotpatte nimittatvAt hiMsAnudhyAnarUpam-mRSAnudhyAnarUpamsteyAnudhyAnarUpam saMrakSaNAnudhyAnarUpaJca raudradhyAnaM caturvidhaM bhavatIti bhAvaH / tacca raudradhyAnam aviratasamyagdRSTerdezaviratasya ca saMyatasya bhavati / athA-'viratasya raudradhyAnasaMbhave'pi dezaviratasya na tatsambhava iti cet ? ucyate-dezaviratasyApi hiMsA-mRSA-steyAdyAvezAt dhanAdisaMrakSaNa tantratvAcca kadAcid raudradhyAnaM sambhavati tatra-nArakAdInAM raudradhyAnamakAraNaM bhavati, samyagdarzana sAmarthyAt khalu saMyatasya raudradhyAna na bhavati, apitu-aviratasya-dezaviratasya ceva bhavati // 72 // tattvArthaniyukti:-pUrvatAvat-Arta-raudra dharma-zukladhyAnabhedena caturvidhasya raudradhyAna cAra prakAra kA hai-hiMsAnudhyAnarUpa, mRSAnudhyAnarUpa steyAnudhyAnarUpa aura sNrkssgaanudhyaanruup| yaha raudradhyAna aviratasamyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna taka hI hotA hai| zaMkA-avirata ke raudra dhyAna ho sakatA hai magara dezavirata ke nahIM ho sktaa| samAdhAna-dezavirata ko bhI hiMsA, mRSA, steya Adi kA Aveza A jAtA hai aura dhanAdi ke saMrakSaNa bhI use karanA hotA hai ataeva kadAcit raudradhyAna honA saMbhava hai| nAraka Adi ko akAraNa hI raudradhyAna banA rahatA haiM, magara saMyama ke sAmarthya ke kAraNa saMyata puruSa meM raudradhyAna nahIM hotA isa prakAra avirata aura dezavirata meM hI raudra dhyAna kA honA hai // 72 // tatvArthaniyukti-pahale batalAyA gayA hai ki Arta, raudra, dharma aura che. bhAva e che ke rodradhyAna cAra prakAranA che- hiMsAnudhyAnarUpa, mRSAnudhyAnarUpa, teyAnudhyAnarUpa saMrakSaNAnu dhyAnarUpa A raudradhyAna avirata samyagdaSTi ane dezavirata guNasthAna sudhI ja hoya che. zaMkA-aviratane raudradhyAna thaI zake che paraMtu dezaviratane thaI zakatuM nathI. samAdhAna- dezaviratane paNa hiMsA, mUSA. teya Adine Aveza thaI jAya che temaja dhanAdinuM saMrakSaNa paNa tene karavuM paDe che, AthI kadAcit raudradhyAna thavAnI zakyatA rahelI che. nArakI AdinA jIvone kaI kAraNa vagara ja raudradhyAna raheluM hoya che. paraMtu saMyamanA sAmarthyanA kAraNe saMyata purUSamAM raudradhyAna hAtu nathI. A rIte avirata ane dezaviratamAM ja zaidrayAna DAya che. // 72 // tatvArthaniyukita-pahelAM batAvavAmAM AvyuM ke Ad, rauddha, dharma ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthane dhyAnasya pratyekaM cAturvidhyasyokta tvena prathamopAttasyA''tadhyAnasyA-'manojJa saMpayoga viSayoga smRtyAdi bhedata zcAtuvidhyaM pratipAditam, samprati kramAgatasya dvitIyasya raudradhyAnasya cAturvidhyaM pratipAdayitumAha-rojjhANaM caunvihaM hiMsA-mosa-teya-sArakakhaNANubaMdhi bheSabho, avizya desavirayANa' iti / raudradhyAnaM rodayati parAn iti rudraH mANyupaghAtAdi pariNato jIvaH tasya karma raudram hiMsAdhati krUratArUpam, taddhyAnaM raudradhyAnam uktazca saMcheinaihananabhaJjana mAraNaizca bandhapahAradamanai vinikRntanaizca / yo yAti rAgamupayAti nacAnukampA dhyAnaM tu raudramiti tat pravadanti tjjnyaaH||1|| __taccavidhaM bhavati, tadyathA-hiMsAmRpAsteyasaMrakSagAnubandhi bhedataH tathAca-hiMsAtha mRSArtha steyAthai saMrakSaNArthazca raudradhyAnaM bhavati, tatra-hiMsA mRSA rateyasaMrakSaNopAyeSu pravartamAnasya pracaNDakrodhAviSTasya mahAmohA'bhibhUtasya tIvravadhabandhasaMkliSTA'dhyavasAyasya nAnAmakArakadoSatvaM sambhavati / tathAcahiMsA. zukladhyAna ke bheda se dhyAna cAra prakAra kA hai| inameM se Arta dhyAna ke bhI amanojJasamprayoga smRti Adi cAra bheda haiN| aba kramAgata dvitIya raudradhyAna ke cAra bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM raudradhyAna cAra prakAra kA hai-hiMsAnubaMdhI, mRSAnuSaMdhI, steyAnu vandhI aura saMrakSaNAnubandhI / yaha raudradhyAna avirata aura dezavi. rata meM hI pAyA jAtA hai / isa prakAra rodradhyAnahiMsA ke lie mRSA ke lie steya ke lie aura viSaya saMrakSaNa ke lie hotA hai / jo puruSa hiMsA, mRSAvAda, steya aura saMrakSaNa ke upAyoM meM pravRtta hotA hai, tIna krodha se yukta hotA hai, mahAmoha se grasta hotA hai aura vadha bandhana Adi saMbaMdhI saMkliSTa pariNAmoM se yukta hotA hai, usameM aneka prakAra ke doSa utpanna ho jAte haiN| isa prakAra hiMsA, asatyA, zukaladhyAnanA bhedathI dhyAna cAra prakAranA che. AmAMthI AdhyAnanA paNa amane samraga smRti Adi cAra bheda che. have krama prApta dvitIya rodradhyAnanA cAra bhedanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe-- raudradhyAna cAra prakAranA che -- hiMsAnuMbaMdhI, mRSAnubaMdhI teyAnuMbaMdhI ane saMrakSaNAnuM baMdhI A raudradhyAna avirata ane dezaviratamAM ja hoya che. A rIte raudradhyAna hiMsAne mATe mRSAne mATe temane mATe ane viSayasaMrakSaNane hoya che, je purUSa hiMsA, mRSAvAda, teya ane saMrakSaNanA upagamAM pravRtta hoya che. tIvra krodhathI yukata hoya che. mahAmohathI pIDita hoya che. tenAmAM aneka prakAranA doSa utpana thaI jAya che. A rIte hiMsA asatya cerI. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.72 raudradhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 525 'nRtasteyavadhabandhanAdiviSayasaMrakSaNahetukatvAt kArye kAraNopacArAt hiMsAnubandhi raudradhyAnam, mRSAnubandhi raudradhyAnam steyA'nubandhiraudradhyAnam, viSayAdi saMrakSaNA. 'nubandhirUpaM raudradhyAnaM bhavatIti bhAvaH / etaccaturvidhamapi raudadhyAnam-'aviraya desavirayANa' avirata-dezaviratayo bhavati, aviratasamyagdRSTeH dezaviratasya ca saMyatA'saMyatasya bhavati, etasya ca caturvidhasya raudradhyAnasya catvAri lakSaNAni, usannadoSa-bahudoSA-'jJAnadoSA''maraNAntadoSarUpANi bodhyAni / tatra-'usanna iti prAyaH ityarthe dezIzabdaH, tena-usanna doSa iti mAyo doSavatvam, doSasambha vtvmityrthH| tathAhi-hiMsAmRSAsteyasaMrakSaNAnAM caturNA bhedAnA manyatame pravartamAnasya bAhulyena doSo bhavati / evam-hiMsAmRgAdiSu caturvapi pavartamAnasyA caurya aura viSayoM ke saMrakSaNa ke kAraNa hone se, kArya meM kAraNa kA upacAra karake arthAt kArya ko hI kAraNa mAna karake hiMsAnubaMdhI raudra dhyAna, mRSAnubaMdhI raudradhyAna, steyAnubaMdhI raudradhyAna aura viSayasaMrakSa. NAnubaMdhI raudra dhyAna hotA hai| yaha cAroM prakAra kA raudradhyAna avirata aura dezavirata meM hI pAyA jAtA hai, arthAt pAMcaveM guNasthAna se upara yaha nahIM hotaa| - raudradhyAna ke cAra lakSaNa haiM (9) usanadoSa (2) bahudoSa (3) ajJAnadoSa aura (4) AmaraNAnta doss| __'usana' zabda prAya, artha kA vAca aura dezIbhASA kA hai| usana doSa kA abhiprAya hai-prAyaH doSavAn honA-doSoM kA saMbhava honaa| hiMsA, mRSA, steya aura sAkSaNa, ina cAra bhedoM meM se kisI bhI eka meM jo pravRtti karatA hai, use bahulatA se doSa lagatA hai| isI prakAra ane viSayanA saMrakSaNanA kAraNa hovAthI kAryamAM kArane upacAra karIne arthAta kAyane ja kAraNa mAnI besI hiMsAnuMbaMdhI rodradhyAna, mRSAnubaMdhI steyAnubaMdhI raudradhAna ane viSayasaMrakSaNAnubaMdhI raudrayAna hAya jaA care prakAranA raudradhyAna avirata ane dezaviratamAM ja hoya che. arthAt pAMcamAM guNasthAnathI upara A hetAM nathI. zedradhyAnanA yA2 sakSa che -- (1) sannISa (2) mISa (3) ajJAnadeSa ane (4) AmaraNatadeSa usana zabda prAyaH arthane vAcaka ane dezI bhASAno che. usadaSano Azaya che-prAyaH deSita hovuM- dene saMbhava he hiMsA. mRSA, teya ane saMrakSaNa A cAra bhedamAMthI kaI paNa eka mAM je pravRtti kare che. tene bahulatAthI doSa lAge che. AvI ja rIte je hiMsA Adi cAramAM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre 'bhiniviSTAntaHkaraNasya bahudoSatA'jJAnadoSatAca bhavati / AmaraNAntadoSastumaraNAvasthAyAmapi hiMsAzAsteyasaMrakSaNakRtaH svalpo'pi pazcAttApo yasya na bhavati tasyA'vagantavyaH / tathAcai-tailakSaNaiH khalu hiMsAdiviSaya dradhyAnaM jJAyate uktazca vyAkhyApajJaptau bhagavatImatre-'roddajjhANe cavihe paNNatte, taM jahAhiMsANubaMdhI,mosANubaMdhI teyANubaMdhI, sArakkhaNANubaMdhI raudradhyAnaM caturvidhaM prajJaptam tadyathA hiMsAnubandhi, mRSAnuvandhi, steyAnubandhi, saMrakSaNAnubandhi iti // 72 // mUlam-dhammajjhANaM cauThivahaM, ANAavAyavivAgasaMThANa. vicayabheyao, appamattasaMjayassa-uvasataM khINamohaNA y|73| ___ chAyA-'dharmadhyAnaM caturvidham, AjJA'pAya-vipAka-saMsthAnavicayabhedataH, apramattasaMyatasya-upazAntakSINamohayozca // 73 // jo hiMsA Adi cAra meM pravRtta hotA hai aura jisakA citta abhiniveSa se yukta hotA hai, usameM bahudoSatA aura ajJAnadoSatA bhI hotI hai| AmaraNAnta doSa use samajhanA cAhie jise maraNa-avasthA meM bhI hiMsA, asatya, steya aura saMrakSaNa ke lie svalpa bhI pazcAttApa na ho -jo antima zvAsa taka ina zabdoM kA sevana karatA rhe| ina cAra lakSaNoM se rodra dhyAna kA patA cala jAtA hai| zrI bhagavatIsatra meM kahA hai-raudradhyAna cAra prakAra kA hai-hiMsAnubaMdhI, mRSAnubaMdhI, steyAnubaMdhI aura saMrakSaNAnubaMdhI // 72 // 'dhamamjhANaM caudhvihaM' ityAdi sUtrArtha-dharmadhyAna cAra prakAra kA hai-(1) AjJA vicaya (2) apAya viSaya (3) vipAkadhicaya aura (4) saMsthAnavicaya / yaha dhyAna apa. mattasaMpata, upazAntamoha aura kSINamoha saMyatoM ko hotA hai // 73 // pravRtta thAya che ane jenuM manaDuM abhiniveSathI yukata hoya che tenAmAM bahu doSatA ane ajJAna doSatA paNa hoya che AmaraNAnta doSa tene samajavo joIe jene maraNa-avasthAmAM paNa hiMsA asatya staya ane saMrakSaNa mATe thaDe paNa prazcAtta 5 na thAya je atima zvAsa sudhI A doSanuM sevana karato rahe, A cAra lakSaNethI raudradhyAnanI jANa thaI jAya che. zrI bhagavatIsUtramAM kahevAmAM AvyuM che , raudradhyAna cAra prakAranA chehiMsAnubaMdhI, mRSAnubaMdhI, teyAnubaMdhI ane saMrakSaNAnubaMdhI che 72 che 'dhammajjhANa cauThivaha' tyAta sAtha-dhyAna yA2 prA2nA - (1) mAjJAviyaya (2) paayvicaya (3) vipAkavicaya ane saMsthAnavicaya. A dhyAna apramattasaMyata, upazansameha ane kSINumeha saMya tene hoya che ! 73 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.76.73 dharma dhyAnasya cAtuvidhyanirUpaNam 527 tathArthadIpikA--pUrva tAvat-AtaraudradharmazukladhyAnabhedena caturvidheSu dhyAneSu kramazaH patyekaM caturvidhatayA''rtadhyAna-raudradhyAnazca pratipAdinam, sammati-kramaprAptasya dharmadhyAnasya cAtuvidhyaM pratipAdayitumAha-'dhammajjhANaM camviha' ityaadi| dharmadhyAnacaturvidhama, tadyathA AjJAvicayaH1 apAyavicayaH2 viNakaviSayaH 3 saMsthAnavicayaH 4 AjJAvicayAdirUpaprayojanacAturvidhyAna taccatuvidhaprayojanakatvAd dharmadhyAna mapi caturvidham, dharma:-vastusvabhAvarUpaH, uktazca--dhammo vatthu sahAyo khamAdi bhAvoya dasadhiho dhmmo| cAritaM khalu dhammo jIvANa ya rakkhaNaM dhammo // 1 // dharmoM vastu svabhAvaH kSamAdibhAvazca dazavidho dhrmH| cAritra khalu dharmoM jIvAnAJca rakSaNaM dharma // 1 // iti / tatyArthadIpikA-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna, ke bheda se cAra prakAra ke dhyAnoM meM se pratyeka ke cAra cAra bheda hone se Arta aura raudradhyAna ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai, aba kramaprApta dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA pratipAdana karane ke lie sUtra kAra kahate haiM dharmadhyAna cAra prakAra kA hai-(1) AjJAvicaya (2) apAyavicaya (3) vipAka vicaya aura (4) saMsthAna vicaya / AjJA Adi prayojana cAra prakAra ke haiM ataeva dharmadhyAna bhI cAra prakAra kA hai / dharma vastu kA sva. bhAva hai| kahA bhI hai 'vastu kA svabhAva dharma kahalAtA hai / kSamA Adi dasa prakAra ke bhAva bhI dharma kahalAte haiN| cAritra bhI dharma kahalAtA hai aura jIvoM kA rakSaNa karanA bhI dharma kahalAtA hai // 1 // tatvArthadIpikA-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna ane zukaladhyAnanA bhedathI cAra prakAranA dhyAnamAMthI pratyekanA cAra cAra bheda hevAthI Atta ane raudradhyAnanA bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have kama prApta dharmadhyAnanA cAra bhedanuM pratipAdana karavA mATe sUtrakAra kahe che- dhadhyAna yA2 542nA cha- (1) mAjJAzyiya (2) apAyazyiya (3) vipAkavicaya ane (4) saMsthAnavicaya AjJA Adi prayojana cAra prakAranA che AthI dharmadhyAna paNa cAra prakAranA che. dharma e vastune svabhAva che. 55 cha vastune svabhAva dharma kahevAya che. kSamA Adi daza prakAranA bhAva paNa dhama kahevAya che. cAritra paNa dharma kahevAya che ane jenuM rakSaNa karavuM e paNa dharma kahevAya che ' che 1 che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 EDEOCONDORE ___tattvArthastre tasya tadviSayaM vA dhyAnam, AjJAvicayAdirUpamayojana cAturvidhyAt taccaturvidhapayojanakatvAd dharmadhyAnamapi caturvidham, tatra-vicayaH cintanam AjJAyA:-jinopadezasya vicaya cintanam AjJAvicayaH vartamAnopadeSTurabhAvAt mandabuditvAt jJAnAvaraNAdikarmodayAt padArthAnAM sUkSmatvAcca hetudRSTAntA'. bhAve sati sarvajJapaNItamAgamaM pramANatvenA'vadhArya-idamityameva vartate yathA bhagavatAtIrthakRtA pratipAditam bhagavAn khalu jino nAnyathAvAdI' ityevaM gahanapadArtha zraddhAnapUrvakamarthAvadhAraNam AjJAvicaya ucyte| yadvA-svayaM vidita padArthatattasya paraM pratipAdayitumicchataH svasiddhAntA'viruddhatayA tatva samarthanArtha dharma kA dhyAna yA dharmaviSayaka dhyAna dharmadhyAna hai| usake cAra projana haiM, ataeva prayojana ke bheda se dharmadhyAna ke bhI cAra bheda hai| vicaya arthAt cintana / AjJA kA arthAt jinendra bhagavAn ke upadeza kA cintana karanA AjJAviSaya hai| vartamAna kAla meM viziSTa upadeSTA kA abhAva hone se, ghuddhi kI mandatA se, jJAnAvaraNa karma ke udaya se vastusvarUpa kI gahanatA se hetu aura dRSTAnta ke abhAva meM bhI sarvajJaNita Agama ko pramANa mAnanA aura aisA samajhanA ki 'bhagavAn tIrthakara ne jo pratipAdana kiyA hai vaha satya evaM tathya hI hai| vItarAga deva anyathAvAdi nahIM ho skte| isa prakAra kI zraddhA rakhate hue artha kA nizcaya karanA AjJAvidha dharmadhyAna kahalAtA hai| athavA jisane vastu ke svarUpa ko svayaM jAna liyA hai aura jo dUsaroM ko use samajhAnA cAhatA hai, vaha apane siddhAnta se aviruddha tatva kA samarthana dharmanuM dhyAna athavA dharmaviSaka dhyAna dharmadhyAna che. tenA cAra projana che AthI prajananA bhedathI dharmadhyAnanA paNa cAra bheda che. vicaya arthAta cintana AjJAnuM arthAta jinendra bhagavAnanA upadezanuM cintana karavuM AjJAvicaya che. vartamAnakALamAM viziSTa upadezano abhAva hovAthI buddhinI matAthI, jJAnAvaraNa karmanA udayathI ane vastusvarUpanI gahanatAthI hetu ane daSTAntanA abhAvamAM paNa sarvajJapraNIta Agamane pramANa bhUta mAnavA ane evuM samajavuM ke, bhagavAna tIrthakare je pratipAdana karyuM che te satya ane tathya che ja. vItarAgadeva anyathAvAdI hoI zake nahI, A jAtanI zraddhA rAkhatA thakAM arthane nizcaya kare AjJAvicaya dharmadhyAna kahevAya che athavA jeNe vastunA svarUpane svayaM pArakhI lIdhuM che ane je bIjAone te samajAvavA Icche che te pitanA sidhAntathI avirUdha tatvanuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.73 dharma dhyAyasya cAtuvidhyanirUpaNam 529 tarkanaya-pramANaparakaM smRtyAdhAna sarvajJAjJAprakAzanArthasthA dAjJAvicaya ucyate / apAyavicayastAvat-apAyAH rAgadveSAdijanyA anarthAH, teSAM vicayaH naho. pA'nucintanam, jAtyandhavad mithyAdRSTayaH sarvajJapaNItamArgAd vimukhAH mokSArthinaH sampamArgAparijJAnAt sudUrameva gaccha tIti tadgatApAyacintanarUpaH yadvA-mithyAdarzanajJAnacAritrebhyaH khalu ime pANinaH kathamapasareyuriti cintanam apAyavicayaH / vipAkavicayastu-jJAnAvaraNAdInAM karmaNAM dravya-kSetra kAla-bhAva bhavanimittakaphalAnubhavAH / saMsthAnavicayaH saMsthAnAnAM dvIpasamudAcA. kRtInAM cintanarUpaH, ityetadartham uttamakSamAdilakSaNaM dharmadhyAna caturvidha maba ke lie tarka, naya aura pramANa pUrvaka sarvajJa bhagavAna kI AjJA ko prakAzita karatA hai| yaha bhI AjJAvicaya dhyAna hai| rAga-dveSa Adi se utpanna hone vAle anartha 'apAya' kahalAte haiN| unakA cintana karanA apAyavicagha hai| jo mokSArthI haiM kintu janmAndha ke samAna mithyAdRSTi haiM aura sarvajJapraNIta mArga se vimukha haiM, ve samIcIna mArga se anabhijJa hone ke kAraNa makSa se dUra hI jAte haiM / unako jina anarthoM kA sAmanA karanA paDatA hai, unakA vicAra karanA apAyavicaya hai|| jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA dravya, kSetrakAla, bhAva aura bhava ke nimitta se jo phala prApta hotA hai, usakA cintana karanA vipAkavicaya hai| dvIpa, samudra, loka Adi ke AkAra kA cintana karanA saMsthAnavicaya dharma yAna hai / yaha cAroM prakAra kA dharmadhyAna apramattasaMyata meM samarthana karavA mATe tarka naya ane pramANapUrvaka sarvajJa bhagavAnanI AjJAne prakAzita kare che. A paNa AjJAvicaya dhyAna che rAga-dveSa AdithI utpanna thanArA anartha "apAya' kahevAya che temanuM ciMtana karavu apAyavicaya che je mumukSu che paraMtu janmAMdhanI mAphaka mithyAdaSTivALA che ane sarvajJapraNIta mAgathI vimukha che, teo samIcIna mAgathI anabhijJa hevAthI mokSathI AghA ne AvA jAya che. temane je anarthono sAmano karavo paDe che. tene vicAra karavo apAyavicaya che. jJAnAvaraNIya Adi karmone dravya, kSetra, kALabhAva ane bhavanA nimittathI je phaLa prApta thAya che tenuM cintana karavuM vipAkavicaya che. dviIpa, samudra, leka AdinA AkAranuM ciMtavana karavuM saMrathAna vicaya dharmadhyAna che. A cAre prakAranA dharmadhyAna apramattasaMyatemAM sAkSAt hoya ta0 67 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 tattvAryasate gantavyam / evaMvidha caturvidhamapi dharmadhyAnamamamattasaMyatasya sAkSAd bhavati, kintu -avirata samyagdRSTidezavirata pramattasaMpatAnAM gaugavRttyA dharmadhyAna bodhyam / eka mupazAntakaSAyasya kSINapohakaSAyamya cApi etaccaturvidhaM dharmadhyAnaM bhavati // 73 // ___ tatvArthaniyuktiH-pUrva tAvaduktasya dhyAnasya Arta-raudra-dharma-zukla bhedena caturvidhasyoktatvAt tatra-kramazaH pratyekaM cAtuvidhyaM pratipAdayitum Attasya-raudrasya ca cAturvidhyaM patipAditam sampati-kramamAptasya dharmadhyAnasya cAturvidhyaM pratipAdayati-'dhammajjhANaM cavihaM, ANA avAya vivAga saMThANaviSaya bheyao, appamattasaMjayassa uvasaMtakhINamohANaM ya' iti / dharmadhyAnaM-sarvajJA''jJAdhanucintanam, uktazca / / 'sUtrArthasAdhanamahAvratadhAraNeSu-bandhamamokSagamanAgamaneSu cintaa| pazcendriyavyuparamazca dayA ca bhUte dhyAnaM tu dharma miti sampravadanti tajjJAH // 1 // sAkSAt hotA hai aura avirata samyagdRSTi, dezavirata tathA pramattasaMyata meM gauNarUpa se hotA hai| isI prakAra upazAnta kaSAya aura kSoNakaSAya meM bhI cAroM prakAra kA dharmadhyAna hotA hai // 73 // tattvArthaniyukti-pahale dhyAna ke cAra bheda kahe gae hai| unameM se pratyeka ke cAra-cAra bhedoM kA nirUpaNa karate hue AtadhyAna aura raudradhyAna ke cAra-cAra bheda kahe jA cuke haiM / aba kramaprApta dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM dharmadhyAna cAra prakAra kA hai- (1) AjJAvicaya (2) apAyavicaya (3) vipAkavicagha aura (4) saMsthAnavicaya / yaha dhyAna apramattasaMyata upazAntamoha aura kSINamoha saMyatoM ko hotA hai / sarvajJa kI AjJA Adi kA cintana dharmadhyAna kahalAtA hai| kahA bhI hai-'sUtrArthasAdhana che ane aviratasamyagdaSTi dezavirata tathA pramasaMvatamAM gauNapaNAthI heya che. AvI ja rIte upazAnta kaSAya ane kSINakaSAyamAM paNa cAre prakAranA dharma dhyAna hoya che. 73 che tatvArthaniryukti-pahelAM thAnanA cAra bheda kahevAmAM AvyA che. temAMthI pratyenA cAra cAra bhedanuM nirUpaNa karatA thakA ArtadhyAna ane raudradhyAna nA cAra cAra bheda kahevAI gayA che have krama prApta dharmadhyAnanA cAra bhedanuM nirUpaNa karIe chIe-- bhayAna yA2 prA2nA cha-(1) mAjJA viyaya (2) mAyaviyaya (3) vipAkavicaya ane (4) saMsthAnavicaya A dhyAna apramattasaMcata, upazAntamoha ane kSINumeha saMya tene thAya che. sarvajJanI AjJA AdinuM ciMtana dharmadhyAna zrI tatvArtha sUtra 2
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.79.73 dharmadhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 531 iti, taccaturvidhaM bhavati, tadyathA-AjJA'pAya-vigakasaMsthAnavicaya bhedataH / tathA ca AjJAvicayAdyartham apAyavicayArtham saMsthAnavicayAryazva dharma dhyAnaM bhavati / tatrA''jJA tAvat sarvajJa tIrthakRt praNItAgamarUpA, tasyA vicaya:-anucintanam tathAvidhAjJAyAH AgamarUpAyAH pUrvApara vizuddhatayA'tinipugatayA sakalajIvakAyahitakAritayA'navadyatayA mahAryatayA mahAnubhAvatayA nipuNajana vijJeyatayA dravyaparyAya viratArayuktatayA'nAdi nighanata yA vicayaH paryAlocanam / uktazca nandImatre-58 / 'icceyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi NAsI' ityAdi, 'ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadA'pi nAsIt' iti, tatra yadi mahAvratadhAraNa, bandha, mokSa aura gamanA-gamana kA cintana, pAMcoM indriyoM ke viSayoM se upazama aura jIvadayA ko dhyAnavettA puruSa dharma dhyAna kahate haiN| AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAna vicaya ke bheda se dharmadhyAna cAra prakAra kA hai| sarvajJa tIrthaMkara dvArA upadiSTa Agama ko AjJA kahate haiM, usakA cintana karanA AjJAvicaya dhyAna hai| tIrtha kara kI AjJA pUrvAparavirodha se rahita hai, atyanta nipuNa hai samasta jIboM kA hita karane vAlI hai, niravadya hai, mahArtha se yukta hai, mahAnubhAva hai, kuzala puruSoM dvArA hI jJeya hai, dravyoM aura paryAyoM ke vistAra se yukta hai aura anAdinidhana hai, isa prakAra cintana karanA AjJAvicaya hai| nandIsUtra meM kahA hai-'yaha dvAdazAMga gaNipiTaka kabhI nahIM thA, kahevAya che. vaLI kahyuM paNa che-svArtha sAdhana, mahAvratadhAraNu badhu, mekSa ane gamanAgamananuM ciMtana, pAMce IndriyonA viSayothI upazama ane jIvadayAne, dhyAnavettA purUSa dharmadhyAna kahe che. AjJAvicaya, apAyavica, vipAkavizya ane saMsthAnavicayanA bhedathI dharmadhyAna cAra prakAranA che. sarvajJa tIrthakara dvArA utpAdiSTa Agama ne AjJA kahe che, tenuM cintana karavuM AjJAvicaya dhyAna che. tIrthaMkara nI AjJA pUrvApara virodhathI rahita che. atyanta nipuNa che samasta jIvana hita karanArI che, niravagha che mahAIthI yukta che mahAnubhAva che. kuzaLa purU dvArA ja reya che dravyo ane paryAnA vistArathI yukta che ane anAdi nidhana che. A jAtanuM cintana karavuM AjJA vicaya che. nadIsUtramAM kahyuM che-A dvAdazAMga gaNipiTaka kayAreya paNa na hatuM ema zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 tattvArthastre prajJAdurbala tayopayukte'pi sUkSmadhiyA kevalajJAnarUpayA vinizcinvantaH satyavAdinaH kSINarAgadveSamohAH sarvajJAH khalu yadrUpega yadvastu vyavasthitaM bhavati tadvastu tenaiva rUpeNa patipAdayati na tadvastu tadanyathArUpeNa pratipAdayati mRSAbhASaNakAraNA'bhAvAt tasmAt-satyamevedaM zAstram AgagarUpam nAnA duHkha jaTilAt saMsArArNavAt samuttArakaM vartate ityeva mAjJArUpAgame ramRtyAdhAnam AjJA vicayarUpaM prathamaM dharmadhyAna mucyate 1 apAyaviveka svAta-dvitIyaM dharmadhyAna mucyate, ApAyAnAM zArIrika -mAnasika duHkhAnAM vinayo'nucintanam ihA'mutra ca rAga-dveSAkulacittavRttayaH aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM hai, kabhI nahIM hogA, aisAbhI nahIM hai ityAdi, yadi prajJA kI durbalatA ke kAraNa upayoga lagAne para bhI koI vAstavika vastu ko nahIM samajha pAtA to yahI samajhanA cAhie ki merA jJAna AvaraNavAlA hai, isI kAraNa merI samajha meM nahIM aataa| jinendra bhagavAna ke dvArA vastusvarUpako jAnA hai, verAga dveSa aura moha se rahita haiM evaM sarvajJa haiM / jo vastu jisa rUpa meM hai, use ve usIrUpa meM pratipAdana karate haiM, anyathA rUpa meM nahIM / unameM mithyA bhASaNa kA koI kAraNa vidyamAna nahIM haiN| ataeva yaha AgamazAstra satya hI hai aura yaha vividha prakAra ke duHkhoM se vyApta saMsAra sAgara se tArane vAlA hai / isa prakAra AjJArUpa Agama meM smRtyAdhyAna karanA AjJAvicaya nAmaka prathama dharmadhyAna hai| dUsarA dharmadhyAna apAviSaya hai / apAyoM kA arthAt zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA cintana karanA apAyavi vaya hai| 'jinakA nathI, kayAreya paNa nathI, ema paNa nathI, jyAre paNa heze nahI evuM paNa nathI, ItyAdi jo prajJAnI durbaLatAnA kAraNe upaga lagAvavAthI paNa kaI vAstavika vAta na samajAya te ema ja samajavuM joIe ke mArU jJAna AvaraNa vALuM che. AthI ja mArI samajaNamAM AvatuM nathI. jinendra bhagavAne kevaLa jJAna dvArA vastu svarUpane jANyuM che. teo satyavatA che. rAgadveSa tathA mAhathI rahita che temaja sarvajJa che. je vastu je svarUpe che. tene teo e ja svarUpe pratipAdana kare che. anyathA rUpe nahIM temanAmAM mithyAbhASaNanuM kaI kAraNa vidyamAna nathI AthI A Agama-zAstra satya ja che ane A vividha prakAranA duHkhothI vyApta saMsArasAgarathI tAranAra che. A rIte AjJArUpa AgamamAM mRtyAdhAna karavuM AjJA vicaya nAmaka prathama dharmadhyAna che bIju dharmadhyAna apAyavicaya che. apAne arthAt zArIrika ane mAnasika duHkhanuM cintana karavuM apAyaricaya che. jemanuM citta rAga ane zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sa.73 dharmadhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 533 khalu mANino mRlottamakRtivibhAgakRtajanmajarAmRtyusAgaraparibhramaNazrAntAntarAtmanaH sAMsArikasukhamapaJcepu tRptihitamAnasAH zarIrendriyAdiSu karmA. srabadvArapavAheSu tiSThanto mithyAtvA'jJAnA'viratipariNatiyuktA bhavanti' ityevaM vivecanaM tAvad apAyavicayarUpaM dvitIyaM dharmadhyAnaM bhavati 2 / atha tRtIya tAvad dharmadhyAnaM vipAkavicayarUpa mucyate, vividho-viziSTo vA pAko-vipAkaH, anumAvo naraka-tiryaG manuSyadevabhaveSu karmaNA rasAnubhava ucyate, tasya khala tathAvidharasAnubhavarUpavipAkasya vicayo'nucintanam-mArgaNaM tatsamavahitacittaH san tatraiva smRtimAdhAya vartamAno vipAkavicayadhyAnavAn bhavati / tathAhijJAnAvaraNAdikamaSTavidhaM karma prakRtisthityanubhAvapadeza bhedam iSTA'niSTa citta rAga aura dveSa se vyAkula hai, aise prANI apane kiye karmoM ke anusAra janma-jarA-maraNa rUpI sAgara meM paribhramaNa karate zAnta ho gae, sAMsArika sukhoM meM tRptirahita citta vAle haiM, zarIra aura indriya Adi karmoM ke AsravadvAroM meM sthita haiM aura mithyAtva, avirati evaM ajJAna kI pariNati se yukta haiN| isa prakAra kA vicAra karanA apAyavicaya nAmaka dUsarA dharmadhyAna hai| tIsarA dharmadhyAna vipAka vicaMya hai| vividha prakAra kA athavA viziSTa pAka arthAt narakagati tiyaMcagati, manuSyagati aura devagati meM hone vAle karma-rasa kA anubhava vipAka kahalAtA hai| usa rasAnubhava rUpa vipAka kA vivaya arthAt cintana karanA vipAkavi cayadhyAna hai| jo karma-vipAka meM hI citta lagA detA hai aura usakA cintana karatA hai vaha vipAkavi vyadhyAna vAn kahalAtA hai| SathI vyAkuLa che, evA prANi pitAnA karelAM kamo anusAra janma- jarA maraNa rUpI sAgaramAM paribhramaNa karatAM karatA thAkI gayA che. sAMsArika sukha mAM tRptirahita cittavALA che. zarIra ane Indriya Adi karmonA AsavadvAra mAM sthita che ane mithyA avirati ane ajJAnanI pariNatithI yukata cheA pramANe vicAravuM apAyaricaya nAmaka bIju dharmadhyAna che. trIjuM sthAna vividha vipAkavicaya che. vividha prakArane athavA viziSTa pAka arthAt narakagati tiryaMca gati, manuSagati ane devagatimAM thanArA karma rasane anubhava vipAka kahevAya che. te rasAnubhava rUpa vipAkano vicaya arthAt cintana karavuM vipAkavicaya thAna che. je karma vipAkamAM ja citta lagAvI de che ane tenuM ciMtana kare che te vipAka vicadhyAna kahevAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 tattvArthasUtre vipAkapariNAmaM jaghanya-madhyamotkRSTasthitikaM nAnApakAravipAkayuktaM bhavati, yathA-jJAnAvaraNAt durmedharatvam 1 darzanAvaraNAcca-cakSurvaikalyaM, sAmAnya grAhibodhavaikalpaM, nidrAdhuvazca 2 vedanIyam, asadvedya-sadvedyabhedAda dvividham / tatrA'savadyAd duHkham sadyAramukhAnubhavaH 3 mohanIyakarmodayAt viparItagrAhitvaM cAritranivRttizca 4 AyuH karmodayAdaneka bhavodbhapazca 5 nAmakarmodayAd zubhA'zubha zarIrAdiniSpattiH 6 gotrakarmodayAcca nIcakulotpattiH 7 antarAyodayAtkhalualAbho bhavati ityevaM khalu niruddhacetasaH karmavipAkAnusaraNe eva smRtyAdhA prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza isa prakAra bhedavAle, tathA aniSTa pariNamana vAle, jaghanya, madhyama aura utkRSTa sthiti vAle jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karma vividha prakAra ke vipAka ko utpanna karate haiM, jaise-jJAnAvaraNa karma se mandabuddhitA evaM darzanA varaNa karma ke udaya se netrahIna nA, darzanahInatA, aura nidrA Adi kA udbhava hotA hai / vedanIya karma do prakAra kA hai-asAtAvedanIya aura sAtAvedanIya / asAtAvedanIya se duHkha aura sAtAvedanIya se sukha kA anubhava hotA hai / mohanIya karma ke udaya se viparIta grahaNa tathA cAritra kA abhAva hotA hai| Ayukarma ke udaya se aneka bhavoM meM janma lenA par3atA hai| nAma kama ke udaya se acchebure zarIra kI racanA hotI hai| gotra-karma ke udaya se ucca-nIca kaloM meM utpatti hotI hai| antarAya karma ke udaya se lAbha Adi meM vighna utpanna hotA hai| citta ko ekAgra karake isa prakAra karmavipAka kA cintana karanA vipAkavicaya nAmaka dharmadhyAna hai| - prakRti, sthiti anubhAva ane pradeza A jAtanA bheda vALA, ISTa tathA aniSTa parimanavALA. jaghanya madhyama ane utkRSTa sthitivALA, jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra nA kama, vividha prakAranA vipAkane utpanna kare che jemakejJAnAvaraNa karma thI madabuddhitA ane darzanAvaraNa karmanA udayathI netrahInatA darzana hInatA ane nidrA vagerene udbhava thAya che. vedanIya karma be prakAranA che-asAtAdanIya ane sAtavedanIya, asAtavedanIyathI duHkha ane satAvedanIya thI sukhane anu mana thAya che. mehanIya karmanA udayathI viparIta grahaNa tathA cAritrane abhAva thAya che. AyuSyakarmanA udayathI aneka bhAmAM janma le paDe che nAmakarmanA udayathI sArA narasA zarIranI racanA thAya che gotrakamanA udayathI lAbha AdimAM antarAya utpanna thAya che. cittane ekAgra karIne A rIte karmavipAkanuM cintana karavuM vipAkavicaya nAmaka dharmadayAna che. zrI tatvArtha sUtra 2
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sa.73 dharmadhyAnasya cAtuvidhyanirUpaNam 535 nato dharmadhyAnaM bhavati / atha saMsthAnavicayo nAma caturthe dharmadhyAna mucyate, natra lokasya vyANAJca saMsthAnam AkAravizeSaH, tatra lokaH-caturdazarajjupamANo -dharmAdharmAdi paJcAstikAyAtmaka:-azeSa dravyAdhArabhUto vaizAkha sthAna kaTinyasta karayugmapuruSopalakSita AkAzakhaNDarUpaH, tasya sthAna tApadadhomukhamallakAda vartane / adholokasya saMsthAnantu-sthAlavad bodhyam / tiryaglokasya saMsthAnaM puna rUvaM madhomallakasamudbhagavad vartate, tatrApi-tiryag loko jyotiSka vAnavyantara jyApto bhavati, asaMkhyeyA dvIpasamudrA valayAkRtayo dharmAdharmAkAzapudgalajIvA stikAyasvarUpAH anAdinidhanasabhivezazAlina AkAzapratiSThi : kSiti valayadvIpa___cauthA dharmadhyAna saMsthAna vicaya hai / loka kA yA dravyoM kA AkAra saMsthAna kahalAtA hai| inameM se loka caudaha rajju parimANa bAlA hai, dharma-adharma Adi pAMca astikAyamaya hai samasta dravyoM kA AdhAra hai aura kamara para donoM hAtha rakhakara tathA pAMca phailAkara khaDe hue puruSa ke AkAra kA hai| yaha loka sampUrNa AkAza kA eka khaNDa hai| loka tIna bhAgoM meM vibhakta hai-adholoka, madhyaloka aura uulok| inameM se adholoka kA AkAra adhomukha mallaka (siko| ke samAna hai / madhyaloka thAlI ke AkAra kA hai aura Urvaloka usa sikore ke AkAra kA hai jisakA mukha Upara kI ora ho tija loka manuSyoM, tirya coM jyotiSka devoM aura vAnavyantara devoM se vyApta hai| isameM asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiM aura ve saba valaya kI taraha golAkAra haiN| dharma, adharma, AkAza aura jIvAstikAya svarUpa haiM, anAdinidhana sanniveza se yukta haiM, AkAza para Azrita haiN| isI thuM dharmadhyAna saMsthAna vicaya che. lekane athavA dravyano AkAra saMsthAna kahevAya che. AmAMthI leka cauda rajaju parimANa vALe che. dharma adharma Adi pAMca astikAyamaya che samasta dravyane AdhAra che ane kamara para baMne hAtha rAkhIne tathA paga pasArIne ubhA rahelA purUSanA AkArano che. A leka sapUrNa AkAzane eka bhAga che leka traNa bhAgamAM vahecAya che- aleka, madhyaka ane uAleka AmAMthI Apalekano AkAra adhamukha malaka (zarU) nA jevuM che. madhyaka thALInA AkAre che jenuM sukha uparanI bAjue hAya tichaleka manuSya, tiya ce , jayetikadevo. ane vAtavyantara devothI vya che. emAM asaMkhyAta dvIpa ane samudra che ane te saghaLA baMgaDInI mAphaka goLAkAra che. dharma adhama, AkAza temaja chavAstikAya svarUpa che, anAdinidhana sannivezathI yukta che. AkAza para zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ S eatta 536 tattvArthastre sAgaranarakavimAnabhAvanAdi saMsthAnAni bodhyAni, AtmAco-payogalakSaNa-anAdi nidhanaH zarIrAta-antarbhUta:-arUpI-kartA-bhoktAca svakRtakarmaNA sva-svadehA parimitA, muktau tribhAgahInAkArama bhavati, / Urzvaloka stAvat-saudharmakalpAdayo dvAdazakalpA: paripUrNapUrNimA mANDalAkArAH, nava greveyakANi pazcottaramahAvimAnAni -ISatmAgmArA ca adholoko'pi bhavanapatidevanArakAdhivasatiH dharmAstikAyAdharmAstikAyau lokAkArau gatisthiti hetu bhUtau vartate, AkAza mavagAhalakSaNaM vartate, padladravyaM zarIrAdikAryajanakaM vartate ityeva lokadravyasaMsthAnasvAbhAvyA'nusandhAprakAra pRthvI, dIpa, sAgara, naraka, vimAna evaM bhavana Adi ke saMsthAna AkAra samajha lenA caahie| AtmA upayogamaya hai, anAdinidhana hai, zarIra se bhinna hai, arUpI, kartA, bhoktA aura apane karma ke anusAra prApta deha ke barAbara hai| mukta dazA meM antima zarIra se tIsarA bhAga kama AkAra vAlA rahatA hai| Urvaloka meM saudharma Adi bAraha kalpa haiM jo pUrNimA ke sampUrNa candramaNDala ke AkAra ke haiM, nau greveSaka vimAna haiM pAMca anuttara mahAvimAna haiM aura ISatprArabhAra pRthavI (siddhazilA) hai| adholoka nArakoM aura bhavanapati devoM kI nivAsabhUmi hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya loka ke AkAra ke haiM aura gati tathA sthiti ke nimitta kAraNa haiN| AkAza kA lakSaNa avagAha denA hai| pudgala dravya zarIra Adi kA janaka hai| isa prakAra loka, dravya Adi ke saMsthAna-svabhAva kA Azrita cheAvI ja rIte pRthvI, dvIpa, sAgara, naraka, vimAna tathA bhavana AdinA saMsthAna Akara samajI levA joIe, mAtmA 65yogamaya che, manAhi nidhana, zarIrathI bhinna cha 135ii, ttA, bhakatA ane pitAnA karmAnusAra prApta dehanI barAbara che. mukata dazAmAM antima zarIrathI trIjo bhAga ocho eTalA AkAravALe rahe che. harSalekamAM saudharma Adi ba 2 kapa che je pUrNimAnA sapUrNa caMdra manDaLanA AkAranA che. nava grevayaka vimAna che. pAMca anuttara mahAvimAna che ane ISaprAga mAra pRthvI (siddhazilA) che aleka nArakI ane bhavanapati devonI nivAsabhUmi che. dharmAstikAya ane adhamastikAya lokanA AkAranA che ane gati tathA sthitinA nimitta kAraNa che. AkAzanuM lakSaNa avagAha ApavAnuM che. pudgala dravya zarIra Adi kAyAne janaka che. A rIte leka dravya AdinA saMsthAnA svabhAvanuM anucintana karavuM saMsthAna vicaya dharmadhyAna zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA pra.7 2.73 dharmazAnasya cAturviSyanirUpaNam 537 nArya ramRtyAdhAnaM caturtha saMsthAnavicayAkhyaM pAna mucyate / itthazca-dharmadhyAnena padArthasvarUpaparijJAnarUstAvabodho bhavati, tatvAvabodhAcca saskriyAnu SThAnaM kriyate, satkriAnuSThAnAcca mokSa-prAptibhavati / etacca caturvidhamapi dharmadhyAnam apamattasaMyatasya bhavati / pramattasaMyatasthAnAt vizuddhayamAnA. dhyavasAyo'mamattasaMyatasthAnamAsAdayati, tasmAta-vizuddhAyAM vidyamAnasyAs. pramattasaMyatasya khalu tasya dharmadhyAnAdi tapo yogaiH karmANi kSapayato vizodhisthA. nAntarANi samArohatazcA''mazoSadhyAdilabdhayaH prAdurbhavanti / uktazca vyAkhyA pajJaptau zrIbhagavatIsUtre 25 zatake 7 uddezake 803 sUtre-dhamme jhANe ca uThivahe paNNatte, taM jahA, ANAvicae, avAyavicae, vivAgavicae saMThANa vicae' dharmadhyAnaM caturpi, prjnyptm| tadyathA-AjJAvicayaH, apAyavicayaH, vipAkavicayA, saMsthAnavicaya iti // 73 // anucintana karanA saMsthAna vicaya dharmadhyAna kahalAtA hai dharmadhyAna se padArtha ke parijJAna rUpa tatvaSodha kI prApti hotI hai, tatvabodha se sat kriyA kA anuSThAna hotA hai aura satakriyA ke anuSThAna se mokSa kI prApti hotI hai| yaha cAroM prakArakA dharmadhyAna apramatta saMyatako hotA hai| pramattasaMyata ke sthAna se jisake adhyavasAya vizuddhi ko prApta hote haiM vaha apramattasaMyatasthAna ko prApta karatA hai| isa prakAra jo vizuddhatA meM varta rahA hai, dharmapAna Adi tapoyoga se kamoM kA kSaya kara rahA hai aura adhikAdhika vizuddha adhyavasAyoM ko prApta kara rahA hai, aise apramatta saMyata ko AzIviSa Adi labdhiyAM utpanna hotI haiN| bhagavatImatra zataka 25 uddezaka 7 meM kahA hai-dharmadhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA-AjJAvicaya, Ayavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAna vicaya 73 / kahevAya che. dharmadhyAnathI padArthanA parijJAna rUpa ta vadhanI prApti thAya che, tatvabodhathI sakriyAnuM anuSThAna thAya che ane sat kriyAne anuSThAnathI mokSanI prApti thAya che. A cAre prakAnA dharmadhyAna apramattasaMyatane thAya che pramattasaMyatanA sthAnathI jenA adhyavasAya vizuddhine prApta thAya che te apramattasaMvatasthAnane prApta kare che e rIte je vizuddhatAmAM vatta raho hoya, dharmadhyAna Adi tapayogathI kamone kSaya karI rahyo hoya ane adhikAdhika vizuddha adhyavasAne prApta karI rahyo hoya evA apramattasaMyatane AzIviSa Adi labdhio utpanna thAya che bhagavatIsUtra zataka 25 uddezaka che, mAM phrahayuM che-dharmadhyAna ca ra prakAranA kahevA mAM AvyA che yathA AjJA vicaya, apAciya, vipAka vicaya ane saMsthAnavicaya che 73 che. ta0 68 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasU mUlam - sukkajjhANe cautrihe, puhuttaviyaka saviyAra - egattaviyakkaaviyAra - suhUmakiriya aniyaTTi - samucchinnAkiriya apaDivAi bheo // 74 // chAyA-'zukladhyAna' caturvidham, pRthaktvavitarkasa vicArakatvacitaka vicArasukSmakriyA'nivarti, samucchinnakriyA'patipAtibhedataH // 74 // vArthadIpikA -- 'pUrva tAvad dharmadhyAnaM catuvidham, AjJA vicayAdi bhedataH prarUpitam sampati - zukladhyAna caturvidhatayA prarUpayitumAha- 'sukkajjhANe canhe' ityAdi / zukladhyAnaM zu-iti zucaM - zoka, kla iti kLamayatiapanayatIti zuklaM - bhavakSayakAraNam, tacca taddhyAnaM ca zukladhyAnam / uktaJca 'yasyendriyANi viSayeSu parAGmukhAni saMkalpakalpanavikalpa vikAradoSaiH / saca tribhiraho nibhRtAntarAtmA dhyAnottama patrarazuklamidaM vadanti // 1 // 'sukkajhANe caubihe' ityAdi sUtrArtha - zukladhyAna cAra prakAra kA hai - (1) pRthaktvabitarkasavicAra (2) ekasva vitarka - avicAra ( 3 ) sUkSma kriyAnivarti, aura (4) samucchi nakriyApratipAti // 74 // 538 tatvArthadIpikA - pahale AjJAvicapa Adi ke bheda se cAra prakAra kA dharmadhyAna kahA gayA hai, aba zukladhyAna ke cAra bhedoM kI prarUpaNA karate haiM- zuklazabda kA artha isa prakAra hai-'zu' arthAt zuva-zoka 'kla' arthAt dUra karane vaalaa| tAtparya yaha hai ki jisase janma-maraNa kA duHkha dUra ho jAya use zukla kahate haiM, aisA dhyAna zukladhyAna kahalAtA hai| kahA bhI hai-' jisakI indriyA~ viSayoM se vimukha ho 'sukkajhANe ca' ityAdi sUtrArtha - zubhasadhyAna 2.2 aAranA che - ( 1 ) pRthatvavitaH saviyAra ( 2 ) yestvavita - aviyAra (3) sUkSmahiyAnivartti bhane (4) samucchinnaDiyApratiyAta // 74 // 1 tattvArthaM dIpikA--pahelA AjJAricaya AdinA bhedathI cAra prakAranA dhama dhyAna kahevAmAM AvyA che, have zukaladhyAnanA cAra bhedAnI prarUpaNa karIe chIe zukala zabdanA artha A pramANe thAya che- 'zu' arthAt zuca-zeka, 'kala' arthAta dUra karanAra tApa e che ke jenAthI janma maraNanuM duHkha dUra thaI jAya tene zukUla kahe che. AvuM pAna zukala-dhyAna kahevAya che. kahyu. pazu che-' jenI indriye! viSayeAthI vimukha thai cukI che, jenAmAMthI sa`kalpa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.74 zukladhyAnasya cAtuvidhyanirUpaNam 539 caturvidha prajJaptam tadyathA-pRthaktvasavicArAdibhedataH, tathA ca-pRthaktvavitarkasavicAram 1 ekatvavitarkA'vicAram 2 sUkSma kriyA'nivati 3 samucchinna. kriyA'matipAti 4 cetyetacaturvidhaM zukladhyAna bhavati / tatra prathamaM pRthaktvavitarka savicAram pUrvagatazrunajJAnAnusAreNa dhyeyavizeSa gatotpAdAdinAnAparyAyANAM dravyArthika paryAyAthikAdi nAnAnayairarthavyaJjanayogasaMkrAntisahita manucintanam atra pUrvagatA zabdA stadarthA vA dhyeyA bhavanti, kintu-dhyAtu stAdRza sAmA. bhAvAt sa ekaM dravyaM tadguNaM paryAyaM vA parityajyetarasmin arthe dravye guNe paryAye vA gacchati idameva parivartana pRthaktva mucyate, tataH ekasmAt arthAdarthAntaraM cukI haiM, jisameM se saMkalpa, vikalpa, vicAra aura doSa nivRtta ho cuke haiM aura jisameM antarAtmA tInoM yogoM se nivRtta ho jAtA hai, use zukladhyAna kahate haiN| yaha sabhI dhyAnoM meM uttama hai aura zreSTha hai|' zukladhyAna cAra prakAra kA hai-(1) pRthavatva vitarkasavicAra (2) ekasva vitarka-avicAra (3) sUkSma kriyAnivarti aura (4) samucchinnakri. yAmapratipAti / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) pUrvagata zruta ke anumAra, dhyeya vastu kI nAnA paryAyoM kA, dravyArthika aura paryAyArthika Adi aneka nayoM se, artha vyaMjana (zabda) aura yoga ke saMkramaNa ke sAtha cintana karanA pRthaktvavitarkasavicAra dhyAna kahalAtA hai| isa dhyAna meM pUrvagata zabda yA usake artha dhyeya hote haiM, kintu dhyAna meM utanA sAmarthya na hone ke kAraNa vaha kisI eka dravya, usake guNa athavA paryAya kA parityAga karake dUsare dravya, vikalpa vikAra ane doSa nivRta thaI gayA che ane jenAMmAM antarAtmA traNe gothI nivRtta thaI jAya che tene zukaladhyAna kahe che. A badhAM dhyAnamAM uttama bhane zre che.' zukaladhyAna cAra prakAranA che-(1) pRthakva vitarkasavicAra (2) ekatva vitarka avicAra (3) sUphamakriyAnivarti ane (4) samucichanna yiA apratipati emanuM svarUpa A pramANe che-(1) pUrvagata kRta anusAra ceya vastunA judA judA paryAyanuM drazArthika ane paryAyArthika Adi aneka nathI, artha vyaMjana (zabda) ane yoganA saMkramaNanI sAthe cintana karavuM pRthakavitaka savicAra dhyAna kahevAya che. A dhyAnamAM pUrvagata zabda athavA tenA artha kaya hoya che paraMtu dhyAtAmAM eTaluM sAmarthya na hovAnA kAraNe te kAI eka dravya, tenA guNa athavA paryAnuM citana karavA lAge che. A parivartana zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre zabdAcchabdAntaraM-yogAyogAntaraM gantu cintanama, tata-vicAra ucyate / uktazca dravyAhavyAntara yAti, guNAdayAti guNAntaram, paryAyAdanyaparyAyaMsa pRthaktvaM bhavatyataH / / arthAdarthAntare zabdAcchabdAntare ca saMkramaH / yogAd yogAntare yatra savicAra taducyate // 2 // iti tadevam pRthaktvahetukavicaraNAtmakavitarka rUpaM yaddhyAna tat -pRthaktvavitarkasavicAra dhyAna mucyate / tacca-'apUrvakaraNe'-anivRtti karaNe sUkSmasaMparAye' upazAntakaSAye ceti guNasthAnacatuSTaye bhavati / yatra-ekamAtmadravyaM tatparyAya-stadguNo vA vyaJjanArthayogaviSayaka guNa yA paryAya kA cintana karane lagatA hai / isa parivartana ko pRthaktva kahate haiN| ataeva eka artha se arthAntara, eka zabda se zabdAntara evaM yoga se yogAntara meM praveza karake citana kiyA jAtA hai| ise vicAra kahate haiN| kahA bhI hai, eka dravya ko choDakara dUsare dravya ko abalambana karanA hai eka guNa se dUsare guNa para calA jAtA hai aura eka paryAya kA cintana karate karate dUsare paryAya kA cintana karane laganA pRthaktva kahalAtA hai| // 1 // jo dhyAna eka artha se dumare artha meM, eka zabda ko chor3akara dUsare zabda meM tathA eka yoga se dUsare yoga meM jAyA jAtA hai, vaha savicAra dhyAna kahalAtA hai // 2 // isa prakAra pRthakatva hetuka, vicAra-yukta evaM vitarkarUpa jo dhyAna hai, vaha pRthaktva sa vitarkavicAra dhyAna kahA jAtA hai| yaha dhyAna apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma sAmparAya aura upazAnta kaSAya nAmaka cAra guNasthAnoM meM hotA hai| ne pRthakRtva kahe che AthI eka arthathI arthAntara eka zabdathI zabdAntara ane vegathI gAMtaramAM praveza karIne cintana karavAmAM Ave che Ane vicAra kahe che kahyuM paNa che- eka dravyane choDIne bIjA dravyanuM avalambana karavuM, eka guNathI bIjA guNa para cAlyA javuM ane eka paryAyanu cintana karatA karatA bIjA paryAyanuM cintana karavA lAgavuM pRthakUva kahevAya che. 1 je dhyAna eka arthathI bIjA arthamAM, eka zabdane cheDI bIjA zabdamAM tathA eka yugathI bIjA yogamAM lAgI jAya che te savicAra dhyAna kahevAya che. je 2 cheA rIte pRthaphatva hetuka, vicAra yukta ane vitakarUpa je dhyAna che te pRthaavitarka savicAra dhyAna kahevAya che. A dhyAna apUrva karaNa, anivRttikaraNa, sUmasAmparAya ane upazAntakaSAya nAmaka cAra guNa thAnAmA lAyacha zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 su.74 zukladhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 541 parAvartana vicArarahita yathAsyAttathA-ekatvena cintyate tad-ekatva vitanisvicAranAmakaM dvitIyaM zukladhyAnaM bhavati / uktazca tallakSaNam nijAtmadravya mekaM vA paryAya mathavA guNam (Azritya ) / nizcalaM cintyate yatra tadekatvaM vidurbudhAH // 1 // yad vyaJjanArtha yogeSu parAvarttavivarjitam / cintanaM tadavicAraM smRtaM saddhyAnakovidaiH | 2 | kAyakI - ucchavAsAdikA yasmin dhyAne tat- sUkSmakriyam, na nivartate na vyAvartate yattat anivatti, sUkSmakriye ca tat - anivartticeti sUkSmakriyAnivarti nAmakaM zukladhyAnaM tRtIya mucyate / samucchinnA - kSINA kriyA kAyikayAdikA zailezIkaraNe niruddhayogasvena yasmi stattathA na patituM zIlaM yasya tat - apatipAti - anuparati svabhAvam, samucchinnaM (2) jisa dhyAna meM eka Atmadravya, usakA paryAya yA guNa, vyajana artha aura yoga viSayaka parivartana ke vinA, eka rUpa meM cintana kiyA jAtA hai, vaha ekasvavitarka - avicAra nAmaka dUsarA zukladhyAna hai| usakA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai- eka nijAtma dravya, paryAya athavA guNa ko avalambana karake nizcala rUpa se jo cintana kiyA jAtA hai, use jJAnI jana 'ekasva' kahate haiM || 12 || vyaMjana, artha aura yoga meM parivartana hue binA jo cintana hotA hai, use dhyAna meM kuzala puruSa 'avicAra' kahate haiM // 2 // (3) jisa zukladhyAna meM ucchavAsa Adi kAdhika kriyA sUkSma rUpa meM raha jAtI hai, aura jo anivarti hotA hai, vaha sUkSmakriyAni aff dhyAna kahalAtA hai / (4) jisa dhyAna meM, zailezIkaraNa meM, yogoM kA sarvathA nirodha ho (2) je dhyAnamAM eka Atmadravya, tenA paryAya athavA zuNu vyaMjana atha ane cega viSayaka parivattana vi|, eka rUpamAM cintana karavAmA Ave che. te ekatvavitaka avicAra nAmaka bIjuM' zukaladhyAna che. tenu lakSaNa A pramANe kahevAmAM Avyu che- eka nijAmadraSya paryAya athavA guNune avalambana banAvIne nizrcalapaNe haiM cintana karavAmAM Ave che tene jJAnIjana 'ekatva ' kahe che. (1) vyaMjana, artha ane cAgamAM parivarttana thayA vagara je cittana thAya che te dhyAnane kuzaLa purUSa ' avicAra ' kahe che / / 2 / 5 (3) je zukaladhyAna ucchavAsa Adi kAyika kriyA sUmarUpamAM rahI jAya che ane je anivRtti DhAya che te sUkSmakriyAnivRti thAna kahevAya che. (4) je dhyAnamAM, zailezIkaraNamAM, caigAnA sarvathA nirodha thaI javAnA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre ca tad ametipAticeti samucchinnakriyA'patipAti nAmakaM caturtha zukladhyAnaM bhAti / uktazca vyAkhyAprajJaptI zrIbhagavatIsUtre-25-zatake 7 uddezake 803sUtre-'sukke jhANe ca udhi he paNNatte, taM jahA-puhatta vitakke saviyArI? egatta vitake avidhArI 2suhumakirie aNiyAhI3 samucchinna kirie apaDiyAI 'iti, zukladhyAnaM caturvidha prajJaptam, tadyathA-pRthaktvavitarkasavicAri, ekatvavitarkazcAvicAri, sUkSmakriyAnivarti, samucchi kriyA'pratipAti, iti / 74 / tatvArthaniyuktiH-pUrva tAvadu-dharmadhyAnam AjJAvicayAdi bhedatazcaturvidhasvena pratipAditam, sampati- zukladhyAnaM pRthaktvavitarkasavicArAdi bhedata. zcaturvidharavena pratipAdayitumAha-'sukkajjhANe cauvihe' ityAdi, / tatazukladhyAnaM catudhiM bhavati / asya zukladhyAnasya ye catvAro bhedAste dIpikAyAM jAne ke kAraNa kAyikI Adi kriyAeM sarvathA nirUddha ho jAtI haiM aura jisakA kabhI patana nahIM hotA vaha samucchinna kriyA apratipAti nAmaka cauthA zukladhyAna kahalAtA hai| bhagavatIsUtra zatana 25 uddezaka 7 ! sUtra 803 meM kahA hai-zukladhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai-(1) pRthaktva vitarka savicAra (2) ekatva vicAra avicAra (3) sUkSma kriyAnivarti aura (4) samucchina kriyAapratipAtI / / 74 // tatvArthaniyukti-pahale AjJA vicaya Adi ke bheda se dharmadhyAna cAra prakAra kA kahA gaza hai, aba zukladhyAna ke pRthaktva vitarka savicAra Adi cAra bheda batalAte haiM zukladhyAna cAra prakAra kA hai| cAroM prakAroM kA savistara nirU kAraNe kAlikI Adi kriyAo sarvathA virUddha thaI jAya che ane jenuM kayAreya paNa patana thatuM nathI te samucchinna kiyA apatipAtI nAmaka ce zuM zukaladhyaan 4Aya che. bhagavatIsUtra zataka 25 udezaka 7, sUtra 803mAM kahyuM che-zukaladhyAna yAra prAnA sevAmA mAyA che. (1) 55tpavita saviyA2 (2) 4vita avicAra (3) sUkSmakriyAnivati ane (4) samuchinnakriyA apratipAtI // 74 // tatvArtha niti-pahelA AjJAvicaya AdinA bhedathI dharmadhyAna cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che have zukala pAnanA pRthaphavitarka savicAra Adi cAra bheda batAvIe chIe zukaladhyAna cAra prakAranA che cAre prakAranuM vigatavAra nirUpaNa dIpikA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.74 zukladhyAnasya cAtuvidhyanirUpaNam 543 savistaraM varNitAH atastatrato draSTavyAH / asya zukladhyAnasya catvAri lakSaNAni bhavanti, tathAhi - viveko vyutsago'dhyatham - asaMmohazca tatra vivekaH pRthakaraNam sa ca pRthakkAraH dehAdAtmano buddhayA vivecanam - 1 vyutsargo- nissaGgatayA dehopadhityAgaH - 2 avyatham - devAdyupasargajanitaM bhayaM vyathA, tathA rahitam 3 asaMmoho- devamAyAjanitasya mUDhatvasya niSedhaH -4 | zukladhyAnasya catvAri - AlambanAni bhavanti, zAntirmuktiH Arjavam - mAIdA / tatra - kSAntiH parakRtA'pakAra sahanam 1 mukti nilamatA- 2 Arjava - saralatA 3 mArdavaM mRdutA 4 | zukladhyAnasya catasro'nupekSAH, apAyA'nuprekSA'zu mAnuprekSA'nanta vRcitA'nuprekSA vipariNAmA'nuprekSAJca paNa dIpikA TIkA meM kiyA jA cukA hai, ataeva usI meM dekha lenA cAhie / " zukladhyAna ke cAra lakSaNa hote haiM-viveka, vyutsarga, anyatha aura asaMmoha | viveka arthAt pRthakkaraNa, yahAM deha se AtmA kA pRthakkaraNa samajhanA cAhie / vyutsarga kA artha niHsaMga hokara deha aura upadhi kA tyAga karanA hai / deva Adi ko upasarga se utpanna hone vAle bhaya kA na honA avyatha hai aura devamAyA janita mUDhanA na honA asaMmoha hai / zukladhyAna ke cAra Alambana hote haiM-zAnti, mukti, Arjava aura mArdava / dUsaroM ke kie hue aparAdha ko sahana kara chenA zAnti kSamA hai| mukti kA artha nilabhatA hai| saralatA ko Arjava kahate haiM / mArdana kA artha mRdunA-namratA - komalanA hai / zukladhyAna kI cAra anupekSAeM haiM- apAyAnupekSA, azubhAnupekSA anantavRttitAnuprekSA aura vipariNAmAnupekSA / prANAtipAna Adi Asrava TIkAmAM karavAmAM AvI gayuM che. AthI temAM ja joI levA bhalAmaNa che. zukaladhyAnanA cAra lakSaNa che- viveka, byulsa, anyatha ane asa'mehu viveka arthAt jUthakakaraNa, ahIM dehanuM AtmAthI judA paDavuM ema samajavAnuM che. byulsanA atha niHsa`ga thaI deha ane upadhinA tyAga karavA emathAya che. deva vagerenA upasargathI utpanna thanAra bhayanu' na heAvuM avyatha che ane devamAyAnita mUDhatA na hovI asa meha che. zukaladhyAnanA cAra Alambana hAya che- kSAnti, mukti, Ava ane mAdava bIjAnA karelA aparAdhAne sahana karI levA kSAnti- kSamA che. mukitanA atha ni'bhatA che, saralatvane Ava kahe che mAdavane a mRdutA-namratAabhnntaa hai. zukaladhyAnanI cAra anuprekSAe che--apAyAnuprekSA, azubhAnuprekSA, ananta vRttitAnuprekSA, ane vipariNAmAnuprekSA prANAtipAta Adi AsatradvArAnA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre apAyAnAM tatrA'pAyA'nuprekSA' prANAtipAtAdyAstravadvArajanitAnAmanarthAnA manucintanam 1 azumA'nuprekSA- saMsArasyaivA'marUpatA'nucintanam 2 anantacitAnuprekSA nanvavRttitA, tailikacakrayojitasya vRSasya mArgA'navasAmavat kadA'pyasamAptizIlatA, tasyA anuprekSA'nucintanam 3 vipariNAmA'nuprekSA' utpAda dhavya svabhAvAnAM padArthAnAM yo vipariNAmaH pratikSaNaM nava nava paryAyarUpaH tasyA'nucintanam 4 taduktam aupapAtike 30 sUtre = ' sukkajjhANe caunvihe cauDoyAre paNa, taM jahA puhuttaviyakke savivArI 1 egattaviyatra ke avicAri 2 suTTamakirie apaDivAI3 samucchinnakirie aNipaTTI 4 'sutrakasma NaM jhaNassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA- -vivege -1 sigge 2 anya 3 asaMmohe' || 4 || sukkassa of jhANassa cattAriM AlavaNA paNNattA, taM jahA khaMtI 1 muttIra ajave 3 mahave4 sukkassa NaM jhANassa catAri aNuppehAo paNNattAo, taM jahA 'avAyANuppehA 1 asubhANuSpedA 2 anaMtavantiyANuppehA 3 vipariNAmAcNuppehA 4 se taM jhANe sU0 // 30 // 544 chAyA - zukladhyAnaM caturvidhaM catuSmatyavatAraM prajJaptam, tadyathA pRthaktva vitarka sacicAri 1 ekatvavitarkaavicAri2 sUkSmakriyamamatipAti3 samucchinnakriya manidvAroM ke kAraNa hone vAle anarthoM kA vicAra karanA apAyAnuprekSA hai / saMsAra ko azubha rUpa meM cintana karanA azumAnuvekSA hai / jaise kolhU ke baila ke mArga kA anta nahIM AtA, usI prakAra rAgI -dveSI jIva ke bhavabhramaNa kA bhI kamI bhI anta nahIM AtA, aisA vicAra karanA anantavRttitAnupekSA hai / pratyeka padArtha utpAda, ore aura dhaumya svabhAvavAlA hai, usameM prati kSaNa navIna-navIna paryAyoM kA utpAda aura purAtana paryAya kA vinAza hotA rahatA haiM, aisA cintana karanA vipariNAmAnuprekSA hai / aupapAtikasUtra ke 30 veM sUtra meM kahA hai- zukladhyAna cAra kAraNe thanArA anarthIne vicAra karaveza apAyAnuprekSA che. sa'sAranuM azubhrarUpamAM cintana karavuM' azubhanuprekSA che. jema ghANInA baLadanA mAneA anta nathI AvatA tevI ja rIte rAgIdveSI jIvatA bhavabhramaNanA paNa kayAreya paNa anta AvatA nathI eve vicAra karavA anantavRttitAnuprekSA che. pratyeka padAtha utpAda, vyaya ane dhrauvya svabhAvavALA che, temAM pratikSaNa navIna--navIna paryAyAnA utpAda ane purAtana paryAyanA vinAza thatA rahe che evu' cintana karavuM vipariNAma nuprekSA che. auSapAtika sUtranA 30 mAM sUtramAM kahyu' che- zukalayana cAra prakAranA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.75 ca zukladhyAnastha svAmyAdiprarUpaNam 555 pani 4 iti // zuklasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni majJaptAni tadyathA vivekaH 1vyutsargaH2 anyatham 3 asammohaH4 zuklasya khalu dhyAnasya catvAryAlambanAni prajAtAni, tadyathA zAntiH 1 muktiH 2 Arjavam 3 mArdavam / zuklasya dhyAnasya catvAro'nuprekSA prajJaptA, nadyathA-apAyA'nuprekSA 1 azubhA'nubhekSA 2 ananta. nitA'nuprekSA 3 vipariNAmA'nupekSA 4 iti / tadetaddhyAnam ||muu0 74 // mUlam-paDhamA be sukajhANA puTavadharassa, upasaMtakhINa kasAyANaM ya // 75 // ___ chAyA-prayame dve zukle dhyAne pUrvadharasya, upazAntakSINa kaSAyayozca // 75 // prakAra kA hai aura cAra padoM meM usakA avataraNa hotA hai, yathA(1) pRthaktvavitarka savicArI (2) ekatyavitarka avicArI (3) sUkSma kriyA-apratipAtI aura (4) samucchinnakriyA anivarti zukladhyAna ke cAra lakSaNa kahe gae haiM-viveka,vyutsarga, avyatha aura asaMmoha / zukladhyAna ke cAra Alambana kahe haiM-kSamA, mukti, Arjava aura maardv| zukladhyAna 'kI cAra anuprekSAeM hai-apAyAnupekSA, azubhAnu. prekSA, anantavRttitAnuprekSA aura vipariNAmAnupekSA hai / / 74 // 'paDhamA be sukkajhANA' ityAdi / 75 / sUtrArtha-prathama ke do zukladhyAna pUrvadhara ko upazAnta kaSAya aura kSoNakaSAya ko hote haiM // 75 // che ane cAra pademAM tenuM avataraNa thAya che, yathA-(1) pRthakatvavitarka saviyA2 (2) pavita maqiyAra (3) sUkSmaThiyA-pratipAtI ane (4) samucchinnakriyA-anivarti. zukaladhyAnanAM cAra lakSaNa kahevAmAM AvyA che viveka, vyutsarga avyatha ane asaMha. zukaladhyAnamAM cAra alaMbana kahyA che, kSAMtimukita, Ava ane mArdava. zukaladhya nanI cAra anuprekSAo che-apAyAnuprekSA azubhAnuprekSA, anaMtavRttitAnuM prekSA ane vipariNamAnuprekSA 74 | 'paDhamA be suklajjhANa' yA sUvAtha--prathamanA be zukaladhyAna pUrvadharane, upazAMtakaSAya ane kSINakaSAyane thAya che. 75 che ta069 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre vArthadIpikA - pUrvaM tAvad yathAkramaM pratyekam ArtaraudradharmazuklaM caturviga mapi cAturvidhyena pratipAditam, sampati- caturvidhasya zukladhyAnasya ke svAminaH santi / kasya kasya taccaturvidhamapi zukladhyAnaM bhavatIti parUpayituM prathamaM tAvad AdimadvayaM kasya kasya sambhavatIti pratipAdayati- 'paDhamA be sukkajhANA ityAdi / pUrvokteSu caturvidheSu zukladhyAneSu prathame - Adye dve zukledhyAne pRthaktva vitarkasavicAram ekatvavitarkA'vicAram pUrvadharastha, tathA upazAntakSINakaSAyayozca bhavataH, te dve dhyAne caturdazapUrvadharasyaiva bhavataH nazvekAdazAGgavidaH zrutakevalinaH / pUrvaM yat-upazAntakaSAyayo dharmadhyAnaM proktam, tadbhavizeSeNa sAmAnyatayA proktam, kintu tayo - zukladhyAne api bhavataH na khalu tayozcatusantosmapi zukladhyAnaM bhavatIti bodhyam / tathA ca zreNyArohaNAt prAk, 546 tatvArthadIpikA - pahale anukrama se Artta, raudra, dharma aura zukla dhyAna ke cAra-cAra bheda kahe gae haiM, aba yaha nirUpaNa karate haiM ki cAroM prakAra ke zukladhyAna kisa-kisa ko hote haiM ? kisa kA svAmI kauna hai ? pUrvokta cAra prakAra ke zukladhyAnoM meM se prAraMbha ke do zukladhyAna - pRthaktvavitarka savicAra aura ekallavitarka bhavicAra prAyaH pUrvo ke dhAraka muni ko hote haiM tadA upazAntakaSAya aura kSINa kaSAya vItarAgoM ko hote haiN| tAtparya yaha hai ki ye donoM zukladhyAna prAyaH caudaha pUrvo ke jJAtA zrutakebalI ko hI hote haiM, pahale upazAntakaSAya aura kSINa kaSAyako jo dharmadhyAna kahA gayA hai, vaha sAmAnya rUpa se kahA gayA hai, kintu unako do zukladhyAna bhI hote haiN| unako cAroM prakArakA zukladhyAna nahIM hotA / zreNI para ArUDha hone se pahale arthAt tattvAtha dIpikA--pahelA anukramathI Ata, raudra, dharma ane zukaladhyAnanAM cAra bheda kahevAmAM AvyA. have e nirUpaNa karIe chIe ke cAre prakAranA zukaladhyAna kAne kAne thAya che. kayA dhyAnanA svAmI kANu che? pUrvokata cAra prakAranAM zukayAnAmAMthI prAraMbhanA e zukaladhya:napRthakavita vicAra ane ekavitaka avicAraprAyaH pUrvAMnAM dhAraka munine hAya che. tathA upazAMtASAya ane kSaNakaSAya vItarAgAne thAya che. tAya e che te A baMne zukaladhyAna prAyaH cauda pUrvInA jJAtA zrutakevaLIne ja thAya che pahelAM upazAMtakaSAya ane kSa zukaSAyane je dhama dhyAna kahevAmAM AvyA che te sAmAnya rUpathI kahevAmAM AvyA che. paraMtu temane e zukaladhyAna thAya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU.75 ca. zukladhyAnasya svAmyAdiprarUpaNam 547 apUrvakaraNAtpUrvameva caturthAda guNasthAnAt - saptamaguNasthAnaM yAvad dharmadhyAnaM bhavati, kintu - apUrva karaNe'nivRttikaraNe, sUkSmasamparAye, upazAntakaSAye ceti guNasthAnacatuSTaye pRthaktvavitarkasavivAraM nAma prathamaM zukladhyAnaM bhavati kSINakaSAyaguNasthAnetu - ekatva vitarkA'vicAraM nAma dvitIyaM zukladhyAnaM bhavati uktaJca - nijAtma dravyamekaMnA, paryAya mathavA guNam / nizcalaM cintyate yatra tadekatvaM vidurbudhAH // 1 // iti bhAvaH evam upazAntamoharUpakaSAyasya kSINamohakaSAyasya cApi prathamadvayaM pRthaktvavitarkasavicArarUpam, ekanvavita'vicArarUpazca zukladhyAnaM bhavatIti bodhyam // 74 // svArthaniyuktiH- pUrva tAvad dhyAnaM caturvidhamapi Artaraudra dharma zuklarUpaM apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna se pUrva, cauthe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna taka dharmadhyAna hotA hai kintu apUrva karaNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya aura upazAntikaSAya-ina cAra guNasthAnoM meM pRthaktva. vitarkasavicAra nAmaka prathama zukladhyAna hotA hai| kSINa kaSAya meM ekatvavitarka - avicAra nAmaka dUsarA zukladhyAna hotA hai / kahA bhI hai- eka nijAtmadravya kA, paryAya kA athavA guNa kA nizcala rUpa se jisa dhyAna meM cintana kiyA jAtA hai, use vidvAn jana ekatva kahatehaiM |1| isa prakAra aisA samajhanA cAhie ki upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya ko prAraMbha ke do-pRthaktvavitarkasavicAra aura ekatvavitarka - avicAra nAmaka do zukladhyAna hote haiM // 75 // tattvArthaniyukti pahale cAroM dhyAnoM ke cAra-cAra bhedoM kA che-temane cAre prakAranA zukaladhyAna thatAM nathI. zreNI para ArUDha thatAM pahelA arthAt, apUrvakaraNa nAmaka ADamAM gusthAna sudhI dharmAMdhyAna thAya che. paraMtu apUrvakaraNa anivRttikaraNa, sUkSmasAMparAya ane upazAMtakaSAya A cAra guNasthAnAmAM pRthakatva vitaka savicAra nAmaka prathama zuladhyAna haiAya che. kSINakaSAyamAM ekavitarka avicAra nAmaka bIjuM zukaladhyAna paNa hAya che eka nijAmadranAM paryAyanuM athavA guNanuM nizcala rUpathI je dhyAnamAM ciMtana karavAmAM Ave che tene vidvAnajana ekatva kahe che.'' 115 A rIte ema samajavuM joie ke upazAMtakaSAya ane kSINakaSAya nA prAraMbhanA pRthakRvitarka vicAra ane ekavitaka avicAra nAmaka me zuladhyAna hoya che. // 75 // " tattvAtha niyukti--pahelA cAre dhyAnAnA cAra cAra bhedanuM nirUpaNa zrI tatvArtha sUtra : 2 -
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 tattvArtha sUtre , pratyekaM caturvidhaM prarUpitam samprati - caturvidhasya zukladhyAnasya kaH kaH svAmI bhavati, kasya - kasya puruvasya etaccaturvidhaM zukladhyAnaM bhavatIti prarUpayituM prathamaM prathamayaM zukladhyAnaM rUpayati- 'paDhamA ve sukkA jhANA putravadharassa uvasaMta khINakasAyANaM ca' iti / prathame pUrvokteSu caturvidheSu zukladhyAneSu Adhe-dve zukladhyAne pRthaktvavitarkasavicAraM 'ekspativicAraM ca pUrvasya caturdaza pUrvadhAriNo bhavataH / evam - upazAntamohakaSAyastha, kSINamohakaSAyasya cA'pi prathamadvayaM zukladhyAnaM pRthaktvavitarkasa vicArarUpam ekasva vitarkAIvicArarUpaJca bhavati / tatra - upazAntAH kaSAyAH moharUpA yasya sa upazAntakaSAyaH ekAdazaguNasthAnavarttI khalu vyAdizyate / evaM kSINAH kaSAyA mohA yasya sa kSINakaSAyaH, tayorapi dvayo: - pRthaktva vitarka sacicAraikalya vitarkAvicArarUpai nirUpaNa kiyA gayA, aba zukladhyAna se cAroM bhedoM ke svAmiyoM kA arthAt kauna-sA zukladhyAna kisako hotA hai, isa bAta kA kathana karate haiN| isameM bhI pahale prAraMbha ke do zukladhyAnoM ke sthAmiyoM kA nirdeza karate haiM prathama ke do arthAt pRthaktvavitarka savicAra aura ekatvavitarka avicAra nAmaka do zukladhyAna caturdazapUrvadhArI ko hI hote hai, isI prakAra upazAntakapAya aura kSINakaSAya ko bhI hote haiN| jisake samasta kaSAya upazAnta ho cuke hoM use upazAnta kaSAya kahate haiM aura jisake samasta kaSAyoM kA kSaya ho cukA ho vaha kSINa kaSAya kahalAtA hai / inake bhI pRthak vavinarka savicAra aura ekasvavitarkaavicAra nAmaka zukladhyAna hote haiN| pRthaktva kA artha anekatva hai, usake sAtha savicAra jo vitarka karavAmAM AvyuM. have zukaladhyAnanA cAre bheTAnA svAmIonuM arthAt kayuM zukaladhyAna kAne hAya che e viSayanu kathana karIe chIe. temAM paNa prathama prArabhanA e zukaladhyAnanA svAmIone nirdeza karIe chIe prathamanA e arthAt pRthak vatarka savicAra ane ekatika vicAra nAmaka e zukaladhyAna cauda pUrvadhArIne ja DAya che. evI ja rIte upazAMtakaSAya ane kSINakaSAyane paNa hAya che. jenA samastakaSAye upazAMta thaI gayAM che tene upazAMtakaSAya kahe che ane jenA samastakaSAyAnA kSaya thaI cUkayA hAya te kSINukaSAya kahevAya che Amane pazu pRthavitarka savicAra ane ekatvavitaka avicAra nAmaka zukaladhyAna hAya che. pRtharvane atha anekava che, tenI sAthe vicAra je vataka che te zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.72.75 ca.zukladhyAnasya svAmyAdiprarUpaNam 549 zukladhyAne-Aye dve bhavataH / tatra-pRthaktvam anekatvam tena saha go vitarkaH savicAraM yatra bhavet tat-pRthaktvavitakasavicAraM nAma zukladhyAnam, pRthaktvameva vA vitarkasahagataM vitarkapurogataM savicArasahitaM yatra tat-pRthaktvavitarkasavicAram, tacca-paramANujIvAdAvekadravye-utpAdavyayadhrauvyAdi paryAyA'nekatayA'pi yat-yat tat tatpRthaktvena tasya cintanaM vitarka pahacaritaM savicAraM ca yat tat pRthaktvameva vA vitarka sahagataM vitarkaparogataM vicArasahita yatra tata-pRthaktva vitake pavicAra zukladhyAnaM prathama mucyate, vicAra: pUrvagata zrutA'nusAreNA'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH arthAd-vyaJjane vyaJjane vyaJjanAd artha saMkrAntiH evam-manoyogAt kAyayogasaMkramaNam-vAgyogasaGkramaNaM vA vicAraH / evaM-kAyayogAd manoyoga saGkramaNam-vAgyogasaMkramaNa vA, evaMvAgayogAt manoyogasaMkramaNaM kAyayogasaMkramaNa vA vicAra ucyate / yatra yogasaMkramaNaM bhavati tatraiva nirodho dhyAna savicAraM bhavatIti bhAvaH / hai vaha pRthaktvavitarka savicAra nAmaka zukladhyAna kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jipsa dhyAna meM vitarka athavA zruta kA Alambana liyA jAtA hai, jisameM artha, vyaMjana evaM yoga kA saMkramaNa hotA rahatA hai aura sAtha hI yoga kA bhI parivartana hotA rahatA hai, vaha pRthaktva vitarka vicAra nAmaka zukladhyAna kahalAtA hai / vicAra kA artha pUrvagata zruta ke anusAra artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa hotA hai-artha se vyaMjana meM aura vyaMjana se artha meM saMkramaNa hotA rahatA hai| kabhI manoyoga se kAyayoga meM saMkramaNa hotA hai, kabhI vacana yoga meM yaha saMkramaNa vicAra kahalAtA hai| isI prakAra kAmayoga se manoyoga yA vacanayoga meM saMkramaNa honA tathA vacanayoga se manoyoga yA kAyayoga meM saMkramaNa honA bhI samajha lenA cAhie / jahAM yoga kA pUthaphavitarka savicAra nAmaka zukaladhyAna kahevAya che. tAtparya e che ke je dhyAnamAM vistarka athavA bhutanuM AlaMbana levAmAM Ave che. jemAM arthavyaMjana temaja yeganuM saMkramaNa thatuM rahe che ane sAthe sAthe yoganuM paNa parivartana thatuM rahe che te pRthakatvavitarka savicAra nAmaka zukaladhyAna kahevAya che. vicArane artha pUrvagatazrata anusAra artha vyaMjana ane yoganuM saMkramaNa thAya che arthathI vyaMjanamAM ane vyaMjanathI arthamAM saMkramaNa thatuM rahe che. kyAreka manegathI kAyayogamAM saMkramaNa thAya che. kadI vacanagamAM A saMkramaNa vicAra kahevAya che. evI ja rIte kAgathI manovega athavA vacanagamAM saMkramaNa thavuM tathA vacanagathI maga tathA kAgamAM saMkramaNa paNa samajI levA joIe jyAM bheganuM saMkamaNuM thAya che tyAM ja zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 tatvArtha sUtre atha dvitIyaM zukladhyAnam' ekasvavitarkam avicAra mucyate, ekasya bhAvaH ekatvam ekatvagato vitarkoM vicArarahito yatra tat - ekatvavitarkA vicAram nAmadvitIyaM zukladhyAnaM bhavati, ekaH kazcid yoga strayANAmanyatamaH artho vyaJjanaM caikameva ekaparyApa cintanam - utpAda-vyaya dhauvyAdi paryAyANAmekasminneva paryAye nivAtagRhasthita madIpazikhArAjivada niSpakampaM pUrvagatazrutAnusAri ca cittaM nirvicAraM yadbhavati tadekatvavitarkamavicAraM vyapadizyate / uktaJca'kSINakaSAyasthAnaM, taraprApya tato vizuddhalezyaH san / ekazvavitarkAvicAraM, dhyAnaM tato'dhyeti // 1 // iti saMkramaNa hotA hai vahIM dhyAnasavicAra hotA hai / dUsarA zukladhyAna ekatvavitarka - avicAra kahalAtA hai / eka kA bhAva ekasva kahalAtA hai| jo ekatvarUpa ho aisA vinarka ekatvavi. tarka hai / vaha vicArarahita hone se dUsarA zukladhyAna ekatva vitarkaavicAra kahA gayA hai| isameM tInoM yogoM meM se eka yoga hotA hai / artha aura vyaMjana (zabda) bhI eka hI hotA hai| kisI eka paryAyakA cintana hotA hai| isa prakAra utpAda, vyaya aura dhauvya Adi paryAyo meM se kisI eka paryAya meM, vAyuvihIna gRha meM sthita dIpaka kI zikhA ke samAna, niSkapa citta honA ekatvavitarka- avica ra dhyAna kahalAtA hai / yaha dhyAna bhI prAyaH pUrvagata zruta ke Alambana se hI hotA haikahA bhI hai / bItarAga muni kSINakaSAya sthAna ko prApta karake vizuddha leiyAbAlA hokara ekatvabitarkAvicAradhyAna dhyAtA hai // 1 // dhyAnasuvicAra thAya che. bIjI zukaladhyAna ekatvavitarka-avicAra kahevAya che. eka ne bhAva ekala kahevAya che je ekarUpa hAya evA vitaka ekatrita che. te vicAra rahita hAvAthI khIju zukaladhyAna ekavitaka avicAra kahevAyu' che. AmAM traNe ceAgeAmAMthI eka cAga hoya che, artha ane vyajata (za:) paNa eka ja hAya che kAI eka paryAyanuM cintana heAya che. AvI rIte utpAda vyaya ane dhrauvya Adi paryAyAmAMthI kAI eka paryAyamAM vAyurahita gharamAM sthita dIpaThanI vATanI jema, niSkapa citta hAvuM ekavitA - avicAra dhyAna kahevAya che. A dhyAna paNa prAyaH pUgata zrutanA AlaMbanathI ja thAya che kahyu paNa che-- vItarAga muni kSINu kaSAya sthAnane prApta karIne vizuddha lezyAvALA Ine ekava vitaka vicAra dhyAna yAve che !! zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU.76 antimadvayaM zu. kasya bhavatItiprarUpaNam 551 tathAcA'STAviMzatimakAraka mohanIya karmopazamA dupazAntakapAyavItarAgachadmasthaH chadmani -AvaraNe sthitatvAt chadmasthazca ucyate, mohanIyasya kRtsna kSayAt sa kSINakaSAyavItarAgaH chadmasthazva dharmadhyAna zuklA''dyadvayadhyAnavizeSAt yathAkhyAtasaMyama vizuddhayA'vazeSANi karmANi kSapayati / tatra dvicaramasamaye iti carama samayadvayAvaziSTe nidrA - macale kSapayati, tato'sya caramasamaye jJAnadarzanAvaraNadvayAntarAyarUpa karmatrika kSayAt kevalajJAnadarzanamupajAyate // 75 // mUlam - caramA be kevalissa // 76 // chAyA - 'cara meM dve kevalinaH // 76 // jinhoMne aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma kA upazama kara diyA hai ve upazAnta kaSAya vItarAga chadmastra kahalAte haiN| udma arthAt AvaraNa meM jo sthita ho vaha chadmastha kahA jAtA hai / mohanIya karma kA sarvathA kSaya kara dene vAlA kSINa kaSAya kahalAtA hai agara aisA muni bArahaveM guNasthAna meM ho to jJAnAvaraNAdi ke udaya ke kAraNa chadmastha hotA hai| yaha kSINakaSAya vItarAga umastha dharmadhyAna aura zukladhyAna ke prathama do bhedoM se tathA yathAkhyAta saMyama kI vizuddhatA ke prabhAva se zeSa ghAtika karmoM ko yugapat kSaya kara DAlatA hai| vaha vicarama samaya meM nidrA aura pracalA prakRtiyoM kA kSaya karake carama samaya meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAdha, ina tInoM kA kSaya karatA hai aura ke zla jJAna, kevala darzana aura ananta vIrya ko prApta kara letA hai || 75 // jeoe aThayAvIsa prakAranA meAhanIya kramanA upazama karI dIdheA che te upazAntakaSAya vItarAga dmastha kahevAya che. meAhanIya kama nA sathA kSaya karanAra kSINakaSAya kahevAya che. AvI rIte chadma arthAt AvaraNamAM je sthita DhAya te chadmatha kahevAya che. je evA muni khAramAM guNasthAne hAya te jJAnAvaraNAdinA udayanA kAraNe chadmastha heAya che. A kSIrukaSAya vItarAga chadmastha dharma dhyAna ane zukaladhyAnanA prathamanA be bhedethI tathA yathAkhyAtasaya manI vizuddhatAnA prabhAvathI zeSa traNa ghAti karmone yugapat kSaya karI nAkhe che. te dvicarama samayamAM nidrA ane pracalA prakRtie kSaya karIne carama samayamAM jJAnAvaraNu darzanAvaraNu ane antarAya A traNenA kSaya kare che ane kevaLajJAna, devaLadazana ane anantavIya ne prApta karI le che ]aa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 tattvAryasUtre tatyArthadIpikA- pUrvasUtre-pRthaktvavitakarUpam-ekattvavitakarUpazca prathama TUyaM zukladhyAna caturdaza pUrvadharasya ekAdaza guNasthAnavatina upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca bhavatIti pratipAditam, sampati antimadvayaM zukladhyAnaM sUkSmakiyA'nivRtirUpaM samucchinnakriyAmatipAti rUpaJca kramazaH kevalina eva trayodaza caturdaza guNasthAnavanino bhavati, na tu-chamasthasya / taba-sUkSmakriyA'nivartirUpaM tRtIyaM zuklathyAnaM sayogasya vItarAga kevalino bhavati tasya trayodaza guNasthAnapatitvAt / sukSmakriyA-kAyikI ucchavAsAdikA yatra tat sakSma kriyam na nivartate-avyucchinna kriyA'patipAtidhyAnAvAptarityanivati, sUkSma kriyazca tad anivati cetAdRzaM dhyAnaM sUkSmakriyA'nivarti vyapadizyate tacca-yoga nirodhakAle 'caramA kevliss| sUtrArtha-antima do zukladhyAna kevalI meM pAye jAte haiM // 76 // tatvArthadIpikA- pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki pRthaktya vitarka tathA ekatvavitarka rUpa do zukladhyAna prAyaH caudahapUrSoM ke dhA. raka gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna vartI upazAnta kaSAya aura kSINa. kaSAya ko hote haiM, aba yaha pratipAdana karate haiM ki antima do zukladhyAna kevalI ko hI hote haiM sUkSmakiyAnivarti nAmaka tIsarA zuklapAna sayoga kevalI ko hotA hai| jo terahaveM guNasthAnavartI hote haiM / ucchavAsa Adi zArIrika kiyA jisa dhyAna meM niruddha nahIM hotI aura jo apratipAti hotA hai vaha sakSamakri ganivartI dhyAna kahalAtA hai| yaha dhyAna yogoM kA nirodha karate samaya hotA hai| 'caramA be kevalissa' tyAha suvArtha--atima be zukaladhyAna kevalImAM hoya che. tArthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke pRthaphavita tathA ekatravitarka rUpa zukaladhyAna prAyaH cauda pUna dhAraka-agIyAramAM ane bAramAM guNasthAnavata upazAntakaSAya ane kSINakaSAyane hoya che. have e pratipAdana karIe chIe ke antima be zukaladhyAna kevaLIne ja hoya che sUkamakriyAnivarti nAmaka trIju zukaladhyAna soga kevaLIne hoya che, je teramAM guNasthAnavattI hoya che. ucchavAsa Adi zArIrika kriyA je dhyAnamAM nirUddha thatI nathI ane je apratipAtI hoya che te sUmakriyAvitti dhyAna kahevAya che. A dhyAna yogane nirodha karatI veLAe thAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 pU.76 antimanyaM zu. kasya bhavatItiprarUpaNam 553 bhavati / samucchinnakriyA'patipAtirUpaM caturtha zuka dhyAnantu-ayogino vItarAga kevalino bhavati / tasya-caturdaza guNasthAnavatitvAt samucchinnA-vinaSTA sUkSmA. 'pi kriyA ucchavAsAdikA yatra tat-samucchinnakriyam tacca tat-apatipAti anuparatizIlamiti samucchinnakriyAtipAtinAmakaM caturtha zukladhyAna mucyte||76 tatvArthaniyuktiH-pUrva tAvat-prathamadvayaM zukladhyAnaM pratipAditama, sammati caramadvayaM zukladhyAnaM pratipAdayitumAha-'caramA be kevalisma' iti carame antime dve zukladhyAne sUkSma kriyAniti-samucchinnakriyA'patipAtirUpe kevalinaH kramazaH sayogikevalinA ayogikevalinazca bhavataH na tu-chamasthasya tatra-sayogivItarAgakevalina strayodaza guNasthAnavatitvAt sUkSmakriyA'nivati rUpaM tRtIyaM zukkayAnaM bhavati, ayogi kevalinaratu-caturdaza guNasthAvartitvAta samucchinna kriyA apratipAtI nAmaka cauthA zukladhyAna ayogI kevalI ko hotA hai, jo caudahaveM guNasthAna meM hote haiN| jisa dhyAna meM ucchavAsa Adi sUkSma kriyA bhI niruddha ho jAtI hai aura jo aprati. pAtI hotA hai, vaha samucchinna kriyA pratipAtI nAmaka cauthA zukladhyAna kahalAtA haiM // 76 // tatvArthaniyukti-do prAraMbha ke zukladhyAnoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba antima do kA nirUpaNa karate haiM- antima do zukladhyAna sUkSmakriyAniti aura samucchinna kriyAapratipAti kramazaH sayoga kevalI aura ayoga kevalI ko hote haiM, chadmastha ko nahIM hote| inameM se sayogi kevalI terahaveM guNasthAna meM hote haiM. ataH unheM sUkSmakriyAniti nAmaka tIsarA zukladhyAna hotA hai aura ayogi kevalo caudahaveM guNasthAna meM hote haiM, isa kAraNa na samachina kriyApratipAtI nAmaka ceAthe zukaladhyAna aga kevaLIne thAya che jeo caudamAM guNasthAnamAM hoya che. je dhyAnamAM ucchavAsa Adi sahama kriyA paNa nirUddha thaI jAya che ane je apratipAti hoya che. te samucchinna kriyApratipAtI nAmaka carthe zukalavAna kahevAya che. I76 tattvAniyaMti-prAraMbhanA be zukaladhyAnuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayuM, have anima benuM nirUpaNa karIe chIe-- - antima be zukaladhyAna sUmakriyAvitti ane samucchinna kriyAapra. tipAtI kramazaH saga kevaLI ane aga kevaLI ne hoya che. chavasthane hetA nathI. AmAMthI agI kevaLI teramAM guNasthAnamAM hoya che AthI temane sUphamakriyAnivarjI nAmaka trIjuM zukladhyAna hoya che ane aAgI. kevaLI caudamAM guNasthAnamAM hovAnA kAraNe temane samucichannakriyA-apa ta070 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre samucchinnakriyA'patipAtirUpaM caturtha zukladhyAnaM bhavatIti bhaavH| tathAhidvitIya zukladhyAnasya dvicaramamamaye prAptakevalaH kevalI jaghanyenA'ntamuMhatam, utkRSTena dezonapUrakoTivarSA Ni vihRtya tato vedanIya nAma gotrAkhyAnAM trayANAM karmaNAM bhavadhAraNIyAdyA''yuSkarmo'dhika sthitikAnA mAyuSkarma samIkaraNArtha samaghAtaM karoti. tato'sau sukSma kriyAnivarti nAmakaM tRtIyaM dhyAyana sUkSmakAyayoga svAvaSTambhenaiva niruNaddhi, tadA'nyamyA'STambhanIya yogAntarasyA'saddhAvAt / taddhyAna sAmarthyAcca vada'nodarAdivivarapUraNAt saGkacita dehavibhAgava yAnmapadezo bhavati / tatrA'yaM krama:-mukSmanivattirUpaM tRtIyaM dhyAnaM dhyAyana kevalI jaghanyayogavataH sajiparyAyasya mano dravyANi samaye samaye nirundhana unheM samucchannakriyA-apratipAti nAmaka cauthA zukladhyAna hotA hai| dvitIya zukladhyAna ke dvicarama samaya meM kevalajJAna prApta karake kevalI jaghanya antarmuhata aura utkRSTa dezona karoDa pUrva taka vicaraNa karane ke pazcAt vedanIya, nAma aura gotra karma kI sthiti yadi Ayu karma se adhika jAnate haiM to unakI sthiti ko gharAyara karane ke lie samudghAta karate haiN| phira ve sUkSapakriyAnivarti nAmaka tIsarA zukla. dhyAna AraMbha karate hue apane hI Alambana se sUkSma kAyayoga kA nirodha karate haiM kyoMki usa samaya avalambana lene yogya dUsarA koI yoga hotA nahIM hai| uma dhyAna ke sAmarthya se mukha aura udara Adi ke chidroM ko rita kara lene ke kAraNa Atmapradeza saMkucita deha bhAgavartI ho jAte haiN| usameM krama yoM hai-sUkSmakriyAnivarti nAmaka tIsare dhyAna ko prAraMbha karate hue kevalo bhagavAn jaghanya yoga vAle saMjJI paryApta tipAtI nAmaka carthe zukaladhyAna hoya che. dvitIya zukalapAnanA dvicarama samayamAM kevaLajJAna prApta karIne jaghanya antarmuhUrta ane utkRSTa dezena kareDa pUrva sudhI vicaraNa karyA bAda vedanIya nAma ane gotra karmanI rithati je AyuSya karmathI adhika jANe te temanI sthiti sarakhI karavA mATe samudagha ta kare che. pachI teo sumakriyAnivattI na maka trIju zukaladhyAna AraMbha karatA pitAnA ja Ala khUnathI sUkAyogane nirodha kare che kAraNa ke te samaye avalambana rAkhavA lAyaka bIje kaI yoga hotA nathI. te dhyAnanA sAmarthyathI mukha tema ja udara AdinA chidrone pUrNa karI levAnA kAraNe Atmapradeza saMkucita dehabhAgavatta thaI jAya che temAM krama A pramANe che. sUrtamakriyA nivani nAmaka trIjA pAnane prAraMbha karatA thakA kevala bhagavAna jaghanya gavALA saMzI paryApta jIvane megya..mane dravyane pratyeka samayamAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.76 antimadvayaM zu. kasya bhavatItiprarUpaNam 555 asaMkhyAtasamayaH sampUrNa manoyogaM niruNaddhi, tatpazcAt paryApta dvIndriyasya vAgyoga paryAyato'saMkhyAtaguNahInavAgyogaparyAyAn pratisamayaM nirundhana asaMkhyAta samayaiH samastavAgyogaM niruNaddhi / tatazca prathamasamayasamutpannA'paryApta nigoda jIvasya jaghanya kAyayogaparyAyato'saMkhyAtaguNahInakAyayogaM pratisamayaM nirundhan asaMkhyAtasamaya dirakAyayogaM ca sarvathA niruddhi tadedaM tRtIya sUkSma kriyAnivati nAmakaM dhyAnaM bhvti| tataH sa bhavopagrAhi karmakSapaNArtha lezyAtIta matyantApakampaM paramanirjarAkAraNaM caturtha samucchinnakriyApatipAti nAmakaM yAnaM patipitsu yoganirodhArtha mupakramate / tato'sau caturthe samucchinna jIva ke yogya manodravyoM kA pratyeka samaya meM nirodha karate hue sampUrNa manoyoga kA nirodha kara dete haiN| tatpazcAt paryAsa dvIndriya jIva ke vacana yoga se asaMkhyAta guNahIna vacanayoga ke paryAyoM ko pratisamaya nirUddha karate hue asaMkhyAta samayoM meM sampUrNa vacanayoga kA nirodha karate haiN| tadanantara prathama samaya meM utpanna aparyApta nigodiyA jIva ke jaghanya kAyayoga ke paryAyoM se asaMkhyAta guNahIna kAyayoga kA samayasamaya nirodha karate hue, asaMkhyAta samayoM meM vAdara kAyayoga ko sarvathA nirUddha kara dete haiN| usa samaya yaha tIsarA sUkSmakriyAnivatti nAmaka zukladhyAna hotA hai| tatpazcAt bhavopagrAhI kokA kSaya karane ke lie lezyA se atIta, atyanta nizcala utkRSTa nirjarA ke kAraNabhUta cauthe samucchinna kriyAapratipAtI nAmaka zukladhyAna ko prApta karane ke lie yoga kA sarvathA nirodha karatA thakA sapUrNa manoyogane nirodha karI de che. tatpazcAta paryApta dvIndriya jIvanA vacanogathI asaMkhyAtaguNahIna vacanaganA paryAne pratisamaya nirUddha karatA thakA asaMkhyAta samayamAM saMpUrNa vacanayogane nirodha kare che. tadanantara prathama samayamAM aparyApta nigediyA jIvanA ja ghanya kAyAganA paryAyathI asaMkhyAtaguNahIna kAgano samaya-samaye nirodha karatA thakA asaMkhyAta samayamAM bAdara kAgane sarvathA nirodha karI de che te samaye A trIju sUphamakriyAnivarti nAmaka zukaladhyAna hoya che. tyArabAda upagrAhI karmone khapAvavA mATe lezyAthI atIta atyanta nizcala, utkRSTa nirjarAnA kAraNabhUta cothA samuchinakriyA apratipAtI nAmaka zukaladhyAnane prApta karavA mATe ene sarvathA nirodha karavAnA arthe upakrama kare che. cethA zukaladhyAnamAM zvAsocchavAsarUpa sUma kAyogane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre kriyA'patipAti dhyAne zvAsocchavAsarUpaM sUkSmamapi kAyayogaM nirudhyA'yogiravaM pApya zailezImavasthAM zailavad avicalAmavasthA pratipadyate tato'sau madhyamakAlena a, i, u, R la, ityevaM rUpaM paJcahasvAkSaroccAraNasamakAlasthitikaM caturtha samucchinnakriyA'patipAtidhyAna manubhavati ityetatkAlAnantaraM mokSamAptira vazyambhAvAt iti // 76 / / __ mUlam-cauvihe sukkajjhANe jahA kammaMti egakAyajogAjogANaM // 77 // ___ chAyA-caturvidhaM zukladhyAnaM yathAkramaM vyekakAyayogA'yogAnAm // 77 // tayArthadIpikA-pUrva tAvat-zukladhyAnaM caturvidhaM pratipAditam, sampati teSAM caturNA sthAnavizepanirdhAraNArtha mucyate-'caubdhihe sukANe' ityAdi nirodha karane ke artha upakrama karate haiN| cauthe zukladhyAna meM zvAsocchavAsa rUpa sUkSma kAyayoga kA nirodha karake ayogI dazA prApta karate haiN| isa dazA meM ve parvata ke samAna avicala-akampa avasthA ko prApta kara lete haiN| isa samaya unheM samucchinna kriyA-apratipAtI ghyAna hotA hai| madhyama rUpa se a, i, u, R, lU, ina pAMca hRsva svaroM ke uccAraNa meM jitanA kAla lagatA hai, utane kAla taka hI yaha dhyAna rahatA hai| isake pazcAt niyama se videha dazA-mukti prApta ho jAtI hai // 76 // 'caundhihe sukkajjhANe' ityAdi sUtrArtha-cAra prakAra kA zukladhyAna anukama se tInoM yogoM vAloM ko eka yoga vAle ko, kAyayogIko aura ayogI ko hotA hai||77 tasvArthadIpikA-pahale zukladhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai| aba unake sthAna vizeSa kA nizcaya karane ke lie kahate haiNnirodha karIne, ayogI dazA prApta kare che. A dizAmAM teo parvatanI mAphaka avicala-akampa avasthAne prApta karI le che. te samaye teone sanniliyA-mapratipAtI dhyAna DAya che. madhyama 35thI sa., 6, 8, la, A pAMca hasava svaronA uccAraNamAM jeTalo samaya lAge che teTalA kALa sudhI ja A dhyAna TakI rahe che. AnI pazcAta niyamathI videhadazAmukti prApta thaI jAya che. 76 'caubihe sukkajJANe' tyAdi sutrAtha-cAra prakAranA zukaladhyAna anukramathI traNe govALAne eka pegavALAne kAyAgIne ane ayAgIne hoya che, 78 tattvArthadIpikA--pahelA zukaladhyAna cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. have temanA sthAna vizeSane nizcaya karavA mATe kahIe chIe-- zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sU.77 caturvidhazukladhyAnasya sthAnanirUpaNam 557 caturvidhaM khalu zukladhyAnam, pRthaktvavitakai-katsavitarka sUkSmakriyApratipAti-samu. cchinnakriyA'nivarti rUpaM yathAkramaM kramaza striyogai-kayoga-kAyayogA'yogAnA bhvti| tathA ca-kAyavAGmanoyogatrayasahitasya pRthaktvavitarkasapaM prathama zukladhyAnam ekayogasya yogasaMkramaNakAle kAyAdi yogAnyatamayogasahitasya ekatvavitakarUpaM dvitIyaM zukladhyAnam / kayayogasya-kAyayogasahitasya niruddha manovAgyogasya sUkSmakriyA'patipAtirUpaM tRtIyaM zukladhyAnam / ayogasya yogarahitasya tu-samucchinnakriyAnibatirUpa caturtha zukladhyAnaM bhavatIti bhAvaH! evazva-manovAka kAyAnA mavaSTammenA''tmapradezaparispandanam AtmapadezacalanarUpaM prathamaM pRthaktvasavicAraM nAma zukladhyAnaM bhavati / tathAvidhatri yogeSu madhye ___ pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, . sUkSmakriyAnivarti aura samucchinna kriyA-apratipAtI nAmaka zukladhyAna krama se tInoM yogoM vAle ko, eka yoga vAle ko, kAyayoga vAle ko aura ayogI ko hotA hai| arthAt kAyayoga vacanayoga aura manoyoga se sahita muni ko pRthaktva vitarka nAmaka prathama zukladhyAna hotA hai| eka yoga vAle ko arthAt kAyayoga Adi meM se kisI bhI eka yoga vAle ko ekasva vitarka zukladhyAna hotA hai| jisane vacanayoga aura manoyoga kA sarvathA nirodha kara diyA hai aura jisameM sirpha kAyayoga hI zeSa raha gayA hai, sUkSmakriya-anivartidhyAna hotA hai aura ayogI ko samucchinna kriyaapratipAtI nAmaka cauthA zukladhyAna hotA hai| isa prakAra mana, vacana aura kAya ke nimitta se otmapradezoM meM caMcalatA jisa dhyAna meM rahatI hai, vaha pRthaktva vitarka savicAra zukla. prakRti, sUpakriyAnivarti ane samucchitrakriyA-apratipAtI nAmaka zukaladhyAna kramathI traNe gavALAne eka yogavALAne kAyamavALAne ane ayogIne hoya che arthAta kAyayoga vacanayoga ane manegathI sahita munine pRthakRtvavita nAmaka prathama zukaladhyAna hoya che. eka yoga vALAne arthAt kAyayega AdimAMthI kaI paNa eka gavALAne ekatvavika zukaladhyAna hoya che. jemaNe vacanaga ane manoyogano sarvathA nidhi karela che ane jemanAmAM mAtra kAyayAga ja zeSa rahI javA pAmela che tene sUma kriya-anivarti dhyAna hoya che ane ayogIne samucchinnakriya-apratima pAtI nAmaka cothuM zukaladhyAna hoya che. A rIte mana, vacana ane kAyAnA nimittathI AtmapradezamAM caMcaLatA je dhyAnamAM rahe che, te pRthaka vitarka savicAra zukaladhyAna che. traNe go zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre manovAkAyAnAmanyatamA'valambanenA-''tmapradezaparispandanaM dvitIyam ekatva vitarkavicAraM nAma zukladhyAnaM bhavati / kAyagegamAtrA'valambanenAtmapradeza calanaM tRtIyaM sUkSma kriyA'patipAti nAma zukladhyAnaM bhavati / ekamapi kAyAdiyogAvalambyA''tmapadezacalana caturtha samucchinnakriyAnivarti nAma zukladhyAna bhavatIti phalitam // 77 // dhyAna hai| tInoM yogoM meM se kisI eka yoga vAle ko ekatva vitarka zakladhyAna hotA hai| jisake vacanayoga aura manoyoga kA sarvathA nirodha ho cukA hai aura sirpha kAyayoga zeSa raha gayA ho, use tIsarA zukladhdhAna sUkSmakriya-anivarti hotA hai| cauthA zukladhyAna ayogI ko hotA hai| isa prakAra zukladhyAna meM mana vacana aura kAyayoga ke Alambana se AtmapradezoM meM spandana hotA rahatA hai vaha pRthaktva vitarka savicAra zakladhyAna kahalAtA hai| tInoM yogoM meM se kisI eka yoga ke Alamcana se AtmamadezoM meM jahAM spandana hotA rahatA hai, vaha ekatva vitarkaavicAra dhyAna kahalAtA hai| kAyayoga mAtra ke Alampana se Atma pradezoM meM halana calana honA tIsarA sUkSmakriyA-apratipAtI nAmaka zukladhyAna hai| jisa dhyAna meM kisI bhI yoga kA Alambana nahIM hotA ataeva AtmapradezoM kA spandana bhI nahIM hotA vaha samu. cchinnakriya-apratipAtI zukladhyAna kahalAtA hai, yaha phalitArtha hai||77|| mAMthI koI eka vegavALAne ekavitarka zukaladhyAna hoya che. jemanA vacanaga ane maga ne sarvathA nirodha thaI cUkI che ane mAtra kAyayoga ja zeSa rahI gayo che tene trIju zukaladhyAna sUphamakriyA -ani vatti hoya che. cothuM zukaladhyAna ayogIne hoya che. A rIte je zukaladhyAnamAM mana vacana ane kAyayoganA AlambanathI AtmapradezamAM spandana thatuM rahe che te pRyaphava-vitarkasavicAra zukaladhyAna kahevAya che. traNe gomAMthI koI eka yoganA AlakhanathI amapradezamAM jayAM spAdana thatuM rahe che te ekavitarka-avicAra dhyAna kahevAya che kAyavega mAtranA AlambanathI AtmapradezomAM halana-calana thatuM trIjuM samakriyA-apratipAtI nAmaka zukaladhyAna che. je dayAnamAM kaI paNa yoganuM Alambana hetuM nathI jethI AtmapradezanuM spandana paNa thatuM nathI te samucichanariyA-apratipAtI zukaladhyAna kahevAya che. A phalitArtha che 77 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.72.77 caturvidhazukladhyAnasya sthAnanirUpaNam 555 tatvArthaniyukti:-pUrva khalu caturtha zukladhyAna marUpitam, tatra-prathamamupazAntakaSAyasyai-kAdazaguNasthAnavartina zcaturdaza pUrvadhAriNo bhavati / dvitIyaM kSINakaSAyasya bhavati / tRtIyasantu-sayogi kelino bhavati / caturtha punaH zukladhyAnam-ayogi kevalino bhavatIti cA'pi prarUpitama, // sampati-teSAM caturNA khalu upazAntakaSAyAdInAM svAminAM zamdAntareNa viziSya pratipAdanArthamAha-'caubdhi he sukkajhANe jahAkkammaMti-ega kAyajogA jogANa'iti caturvidhaM khalu pUrvoktaM zukladhyAna pRthaktvavitarkasavicArarUpam. ekatvavitako vicArarUpam, sUkSAkriyA'yatipAtirUpam, samucchinna kriyA'nivartirUpazca yathAkramam-kramazaH triyogasya-manovAkAyayogayuktasya, ekayogasya-saMkramaNa. kAle manovacaH kAyA'nyatamayogayuktasya, kAyayogasya-niruddhayogadvayasya kAya. yogavyApAravataH, ayogasya-kAyAdiyogarahitasya ca bhavati / tatra manova ka. kAyavyApAravataH pRthaktvavitarkasavicAra nAma zukladhyAnam, kAyAdiyogA. tasvArthaniyukti-pahale zukladhyAna kA nirUpaNa kiyA gyaa| yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki prathama dozukladhyAna prAyaH caturdaza pUrvadhAraka ko hote haiM, aura antima do kevalI ko hote haiN| tIna yogoM kI apekSA se bhI usake svAmiyoM kA ullekha karate haiM cAra prakAra kA zudhyAna arthAt pRthaktvavitarka savicAra, ekasvavitarka-avicAra, sUkSmakriyA pratipAtI aura samucchi nakriyAnivarti krama se tInoM yogoM vAle ko, eka yoga vAle ko, kAyayogI ko aura ayogI ko hote haiN| tAtparya yaha hai ki mana, vacana aura kAya ke vyApAra vAle ko pRthaktva vitarka savivAra zukdhyAna hotA hai, tInoM yogoM meM se kisI eka yoga vAle ko ekatva vitarka-avicAra dhyAna hotA hai| isa dhyAna ko karane vAle ke kAya Adi yogoM meM se kisI tattvArthaniryukti-pahelA zukaladhyAnanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. e paNa batAvavAmAM AvyuM ke prathamanA be zukaladhyAna prAyaH cauda pUrva dhArakane hoya che jyAre antima be kevalIna hoya che. traNa cagenI apekSAe paNa tenA svAmione ulalekha karIe chIe cAra prakAranA zukaladhyAna arthAt pRthakvati savicAra ekatvavitaka-avicAra, samakriyApratipAtI ane samucchinna kriyAnivarjAikramathI traNe govALAne, kAyayegI ne ane ayogIne hoya che. Azaya e che ke mana vacana ane kAyAnA vyApAravALAone prathakuvavitarka savicAra zukaladhyAna hoya che, traNe gemAMthI koI eka rogavALAne ekavitaka avicAra dhyAna hoya che. A dayAnane dayAvavAvALA ne kAya Adi yogemAMthI kei eka yogane vyApAra heya che jema ke kayAreka vacaga zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pare tattvAryasUtre nyatamayogarata:-ekatvavitarkAvicAra nAma zukladhyAnam 1 bhavati yasyadhyAyinaH kAyAdiyogAnA mabhyatamo yogo vyApiyate yathA-kadAcida-vAgayogaH kadAcit-manoyogo veti bhAvaH 2 kAyaikayogo veti bhAvaH 2 kAryakayoga vyApAravatastu-mUkSmakriyA'pratipAtinAmakaM tRtIyaM zukladhyAnaM bhavati 3 kAyAdiyogarahitasya zailezyavasthAviziSTasya manovAk kAyayogatrayarahitatvAt samucchinnakriyA'nivarti rUpa caturtha zukladhyAnaM bhavatIti bhAvaH 4 // 77 // mUlam-paDhamA do egAsayA saviyakA saviyArAviyArA / 78 // chAyA-'prathame dve, ekAzraye savitarke savicArA'vicAre // 78 // tatvArthadIpikA-prathame Adhe dve, pRthaktvavitarkasavicArama-ekatvavitarkAvicAraM ceti / ekAzraye-ekaH AzrayaH .pUrvadhararUpa: AlambanaM yayo ste, ekasvAmike ityarthaH / savitarka-vitarkeNa pUrvagatazrutasambandhinA tarkeNa sahite, tatra-prathama savicArama, dvitIyamavicAraM bhavati / ataeva-prathamaM pRthaktvavitarka savicArama, dvitIyam-ekatvavitA'vicAraM vyapadizyate / anayoAkhyA pUrvagatA iti // 7 // tattvArthaniyukti-pUrva tAbana-caturvidhasyApi zukladhyAnasya svAmyAdInAM eka yoga kA vyApAra hotA hai, jaise kabhI vacana yoga kA aura kabhI manoyoga kaa| sirpha eka kAyayoga vAle ko sUkSmakriya-apratipAtI nAmaka tIsarA zukladhyAna hotA hai| jo zailezI avasthA ko prApta ho cukA hai aura tInoM se rahita ho gayA hai aise ayogI ko samucchinna kriyA-apratipAtI dhyAna hotA hai // 77 // 'paDhamA do egAsayA' ityAdi // 78 // prathama ke do zukladhyAna eka Azraya vAle haiM, savitarka haiM aura savicAra avicAra haiM, arthAt pahalAsavicAra hai, dUsarA avicAra hai||7|| tattvArthadIpikA-prAraMbha ke do zukladhyAna pRthaktvabitarka savicAra ne ane kyAreka maneyegane. mAtra eka kAyayogavALAne sUphamakriya-apatipAtI nAmaka trIju zukaladhyAna hoya che. je zailezI avasthAne prApta thaI cukyA che ane traNe gothI rahita thaI gayA che evA agIne samari7. kraya-apratipAtI dhyAna hoya che. 77 'paDhamA do egAsayA tyA sUtrArtha-prathamanA be zukalavAna eka AzrayavALA che, savitarka che. ane savicAra- avicAra che, arthAt pahelu savicAra che bIju avicAra che. ha8 tatvArthadIpikA-prAraMbhanA bezukaladhyAna pRthakatva vitarka savicAra ane zrI tatvArtha sUtra 2
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3A dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.78 prathamadvItiyayoH kizcit vizeSakathanam 561 parUpaNaM kRtam, sampati-prathamadvitIya zukladhyAnayoH kiJcid vizeSapatipatya) pratipAdayati-paDha mA do egAsayA saviyakA saviyArAviyArA' iti prathame Adime dve zukladhyAne, savitarka vitarkeNa-zrutajJAnena sahite bhavataH, ekadravyA. aye-ekasvAmike ca te vijJeye / paramANudravyamekamavalambya AtmAdi dravyaM yA, ekamAlambya zrutA'nusAreNa niruddhacetasaH prathamadvitIye zukladhdhAne bhavataH pUrvagatazrutAnusAriNI khalu pRthaktvavitarkasavicAre-kasvavitarkA'vicAre aura eksvavitarka-avicAra eka hI Azraya vAle haiM arthAt prAyaH pUrvadhara hI ina donoM kA Azraya hai, donoM kA eka hI svAmI hotA hai| donoM vitarka sahita haiM arthAt pUrvagata zruna ke avalambana se hote haiM, kintu donoM meM jo antara hai vaha yaha hai ki pahalA savicAra aura dUsarA avicAra hai| vyAkhyA inakI pahale kI jA cukI hai // 78 // tasvArthaniyukti--pahale cAroM prakAra ke zukladhyAna ke svAmI Adi kI prarUpaNA kI jA cukI hai| aba prathama aura dvitIya zukladhyAna meM jo samAnatA aura asamAnatA hai, usakA pratipAdana karate haiM Adi ke do zukladhyAna savitarka arthAt zrutajJAna sahita haiM ekasvAmika haiM / eka paramANu dravya athavA AtmA Adi dravya kA avalambana karake zruta ke anusAra citta-nirodha karane vAle ko prathama aura dvitIya zukladhyAna hote haiM / isa prakAra pRthaktvavitarkaavicAra nAmaka donoM zukladhyAna prAyaH pUrvagata zruta ke anusArI ekatvavitarka-avicAra eka ja AzrayavALA che arthAt prAyaH pUrvadhara ja A baMnenA Azraya che, baMnene eka ja svAmi hoya che. baMne vitaka sahita che arthAt pUgata zratanA avalambanavALA hoya che paraMtu baMnemAM je pharaka che te e che ke paheluM savicAra ane bIju avicAra che. emanI vyAkhyA te agAu karI devAmAM AvI che. 78 tatvArthaniyukita-agAu cAre prakAranA zukaladhyAnanA svAmi AdinI prarU paNa karavAmAM AvI gaI che have prathama ane dvitIya zukaladhyAnamAM je samAnatA ane asamAnatA che tenuM pratipAdana karIe chIe-- prAraMbhanA be zukaladhyAna savitarka arthAt kRtajJAna sahita che, eka paramANu dravya athavA AtmA Adi dravyanuM avalokana karIne zrata anusAra citta- nidha karanArAne prathama ane dvitIya zukaladhyAna hoya che. A rIte pRthakRtvavitarka savicAra nAmaka baMne zukaladhyAna prAyaH pUrvagata zratane anusAra hAya che paraMtu prathama zukaladhyAna savicAra athot artha vagerenA saMkrama, ta071 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryaso bhavataH, kintu-prathamaM tAvat-pRthaktvavitarkarUpaM zuklathyAne savicAram arthAdi saMkrAntiyuktaM bhavati dravyamAlambya jAyamAna mapi dravyaM vihAya paryAyamupaiti, paryAyaM vA tyaktvA dravyamAzrayate itvevaM saMkrAntiyuktaM bhavati / dvitIyaM punarekatva vitarkarUpaM zukladhyAnaM yamAlambyopajAyate taM parityajya nA'nyatra saMkrAmati / ataeva-yad avicAraM bhavati, tasyA'rthavyaJjanayogasaMkrAntirahitatvAt // 78 // mUlam-vitake-sue, viyAre-asthavaMjaNajoga sNkNtii|79|| chAyA-vitarka:-zrutam, vicAro'rthavyaJja nayogasaMkrAntiH // 79 // tatvArthadIpikA- pUrvasUtre-prathamadvayasya zukladhyAnasya savitarkatvam, sahote haiN| kintu prathama zukladhyAna savicAra arthAt artha Adi ke saMkramaNa se yukta hotA hai / vaha dravya ke Alambana se utpanna hokara dravya ko choDa kara paryAya kA cintana karane lagatA hai| kabhI paryAya ko tyAga kara dravya kA cintana karane lagatA hai| isa prakAra kA saMkramaNa usameM hotA rahatA hai| magara dUsarA ekatvaSitarka dhyAna jisa viSaya kA Alambana lekara utpanna hotA hai, use tyAga kara anya viSaya kA cintana nahIM krtaa| isa kAraNa vaha avicAra kahalAtA hai| vaha artha vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa se rahita hotA hai // 78 // ___'vitakke-sue viyAre' ityAdi sUtra. 73 sUtrArtha-vitarka kA artha zruta hai| artha, vyaMjana aura yoga kA ulaTa-phera vicAra kahalAtA hai // 79 // tasvArthadIpikA-pUrva sUtra meM prAraMbha ke do zuklaSyAnoM ko thI yukta hoya che te dravyanA AlambanathI utpanna thaIne, dravyane cheDI daIne, paryAyanuM cintana karavA lAge che kayAreka paryAyane tyAga karIne dravyanuM cintana karavA lAge che. A jAtanuM saMkramaNa tenAmAM thatuM rahe che paraMtu bIjuM ekavitarka dhyAna je viSayanuM Alambana laIne utpanna thAya che tene tyAga karIne anya viSayanuM cintana karatuM nathI AthI te avicAra kahevAya che. te artha vyaMjana ane yoganA saMkramaNathI rahita hoya che. 'vitakke sue viyAre' chatyAla savAtha-vitakano artha, zrata che ane vyaMjana ane yoga ne ulaTa-phera piyA apAya che. // 7 // tatvArthadIpikA--pUrva sUtramAM prAraMbhanA be zukaladhyAnane savitarka kahyA che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7.79 vitarkasvarUpanirUpaNam vicArasvam, avicAratvaM coktam, tatra-kastAvad vitarkA-vicAro vA ? iti jijJAsAyAmAha-'vitake sue, viyAre asthavaMjaNajogasaMkatI' iti / vitarkaH zrutam, vitayate-Alocyate yena padArthaH sa (kAraNabhUtaH) vitarkazrutajJAna mucyate / vizeSeNa tarkaNaM vitarkaH zrutajJAnam, vicArastu-artha vyaJjanayogasaMkrAnti rucyate, arthasya paramAyAdedhyeyavastuno dravyasya-dravyaparyAyasya vA saMkrAnti:parivartanam arthasaMkrAntiH, dravyamavalambya jAyamAnaM dhyAnaM dravyaM vihAya paryAyamupaiti, paryAyamAzritya jAyamAnantu-paryAyaM parityajya dravyamupaiti / evaM vyaJja. nasya tad vAcakazabdasya saMkrAntiH-parivartanaM vyaJjanasaMkrAntiH / eka tad vAcakasavitarka kahA hai. prathama zukladhyAna ko savicAra aura dUsare ko avicAra kahA hai to yaha vitarka athavA vicAra kyA haiM ? aisI jijJAsA hone para usakA samAdhAna karate haiM vitarka kA artha zruta hai / artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa vicAra kahalAtA hai| jisake dvArA padArtha kI vitarkaNA yA Alo. canA kI jAya use vitarka-zrutajJAna kahate haiN| artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa arthAt parivartana vicAra kahalAtA hai| artha arthAt paramANu Adi dhyeya vastu kA-dravya yA paryAya kA parivartana artha saMkrAnti hai arthAt dravya kA cintana karate-karate paryAya kA cintana karane laganA aura paryAya kA cintana karate-karate dravya kA cintana karane laganA, artha saMkramaNa hai| vyaMjana arthAt zabda kA saMkramaNa vyaMjana saMkrAnti hai| vastu ke eka bAcaka zabda ko lekara prathama zukaladhyAnane savicAra ane bIjAne avicAra kahyuM che te A vitarka athavA vicAra zuM che ? evI jijJAsA thavAthI tenuM samAdhAna urI chI-- vitarkane artha zrata che. artha vyaMjana ane yoganuM saMkramaNa vicAra kahevAya che. jenI dvArA padArthanI vitakaNa athavA AlecanA karavAmAM Ave tene vitarka-zratajJAna kahe che. artha. vyaMjana ane veganuM saMkramaNa arthAta parivartana vicAra kahevAya che. artha arthAt paramANu Adi dhyeya vastu-dravya athavA paryAyanuM parivartana asaMkAnti che arthAt dravyanuM cintana karatAM karatAM paryAyanuM cintana karavA lAgavuM ane paryAyanuM ciMtana karatAM karatAM dravyanuM cintana karavA lAgavuM arthasaMkramaNa che vyaMjana arthAt zabdanuM saMkamaNa vyaMjana saMkrAti che. vastunA eka vAcaka zabdane laIne dhyAna zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre sandamupAdAya pravartamAnaM dhyAnaM zabdAntaramAzrayate tadapi vacanaM parityajyA'nyad vacana mAlambate iti vyaJjanasaMkAntiH / evaM-kAyAdiyogAnAM saMkrAntiH parivartanaM yogasaMkrAntiH / ucyate, yathA-kAyayogamAzritya jAyamAnaM dhyAnaM vacoyoga mAlambate vacoyogaM vihAya manoyogamupaiti, manoyogaM parityajya punaH kAyayoga mupAdatte, ityevaM yogasaMkrAnti bhavati ityevaM rItyA'rthavyajanayoga parivartana vicAra ucyte| atha parivartanarUpa saMkrAntau satyAM kathaM dhyAnameka viSayakaM saMbhavati, saMkrAntau tasyA'nekaviSayatvAt iti cet ? ucyate-dhyAna santAnasyApi dhyAnapadena grahaNAd doSA'bhAvaH / tathA ca-dhyAna dhArAyA api dhyAnatvena bahutvA duktadoSo na saMbhavati // 79 / dhyAna cAlU ho, phira vaha dUsare zabda kA Azraya le le, phira usa zabda ko bhI tyAga kara tIsare zabda kA cintana karane lage, isa pari vartana ko vyaM jana saMkrAnti kahate haiN| isI prakAra kAyayoga Adi kA parivartana yogasaMkrAnti kahalAtA hai, jaise kAyayoga kA Alambana karake utpanna hone vAlA dhyAna vacanayoga kA Avalambana karatA hai phira vacanayoga ko tyAga kara manoyoga kA Azraya letA hai, manoyoga ko tyAga kara puna: kAyayoga kA sahArA letA hai, isa prakAra yoga saMkrAnti hotI hai| isa prakAra artha, vyaMjana aura yoga parivartana vicAra kahalAtA hai| zaMkA--saMkramaNa arthAt parivartana hone para bhI dhyAna eka viSayaka kisa prakAra kahA jA sakatA hai ! saMkramaNa hone para to vaha aneka viSayaka ho jAtA hai| samAdhAna--dhyAna kI santAna bhI dhyAna kahalAtI hai| arthAta cAlu hoya, pachI te bIjA zabdane Azraya laI le pachI te zabdane paNa tyAga karIne trIjA zabdanuM cintana karavA lAge, A parivartanane vyaMjanasaMkrAti kahe che. AvI ja rIte kAyayoga AdinuM parivartana egasaMkrAnti kahevAya che jevI rIte kAyayeganuM Alambana laIne utpanna thanArUM dhyAna vacanoganuM avalambana kare che, pAchuM vacanagane paNa tyAga karIne mane yogano Azraya le che. maneyegane tyAga karIne punaH kayagane sahAro le che. AvI rIte saMkrAnti thAya cheAma, artha vyaMjana ane veganuM parivartana vicAra kahevAya che. zaMkA--saMkramaNa arthAta parivartana thavAthI dhyAna eka-viSayaka kevI rIte kahI zakAya ? saMkramaNa thavAthI te te aneka viSayaka thaI jAya che samAdhAna--dhyAnanuM santAna paNa dhyAna kahevAya che. arthAt yeyamAM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU.79 vitarka svarUpanirUpaNam 565 vArtha niyuktiH - pUrva tAvan zukladhyAnasya savitarkatvaM - savicArasvamavicAratvaJca yathAkrama, muktam tatra kastAtra vitarkaH vicAro vA ? ityAkAGkSAmAha 'vita ke sura, vicAre atthavaMjaNa joga saMkatI' iti / vitarkaH na mucyate vitarkarNa vizeSeNa kahanaM vitarkaH zrutajJAnam vitate - Alocyate - padArthoM yena savitarkaH zrutajJAnam, saMzayaviparyayarahitaM nirNayasvarUpa mityarthaH / vicArastuartha vyaJjanayogasaMkrAnti rucyate, tatrA'rthaH paramANAdi dravyaM-paryAyazca vyaJjanaM tad bAcakaH zabdaH, yogAH - kAya - vAGmanorUpAH, saMkramaNaM parivartanaM saMkrAntiH, arthavacanakAyAdiyogAnAM parivartanaM vicAra ucyate / tatrA'rthasaMkrAntiryathAAtmAdi dravyameka mAlambya jAyamAnaM dhyAnaM tadapahAya paryAyaM saMkrAmati / paryAya dhyeya meM parivartana ho jAne para bhI dhyAna kA pravAha yadi avicchinna rahatA hai to vaha bhI dhyAna hI kahalAtA hai, ataH pUrvokta AzaMkA ko koI avakAza nahIM // 79 // tatvArthaniyukti- pahale zukladhyAna ke prAthamika do bhedoM ko savitarka kahA hai| pahale ko savicAra aura dUsare ko avicAra kahA hai to vitarka aura vicAra kise kahate haiM, isa AzaMkA kA samAdhAna kara te haiM--yahAM vitarka kA artha zruma hai, jisake dvArA vastu kI vitarkaNA kI jAya AlocanA kiyA jAya vaha bina arthAt zrunajJAna vicAra kA abhiprAya hai artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa / paramANu Adi dravya yA paryAya artha kahalAtA hai, usakA bAcaka zabda vyaMjana kahalAtA hai aura kAya, vacana tathA mana kA vyApAra yoga kahalAtA hai / saMkramaNa kA matalaba hai ulaTa-phera honaa| kAyayoga Adi ke ulaTaphera ko vicAra kahate haiN| AtmA Adi kisI eka dravya kA Alambana karake parivarttana thaI javAMthI paNa dhyAnane pravAha kadAca avicchinna rahe te paNu dhyAna ja kahevAya che, AthI pUrvokta AzaMkAne koi sthAna nathI. AchA tattvAtha niyukti--paDelA zukaladhyAnanA prAthamika e bhedone sata hevAmAM AvyA che. pahelA ne vicAra ane khIjAne avicAra kahela che tA nitaka ane vicAra kAne kahe che e AzaMkAnuM samAdhAna karIe chIe-ahI vitane atha zruta che. jenA vaDe vastunI viMtaNA karavAmAM Ave, Alecana karavAmAM Ave te vitaka arthAt zrutajJAna vicAranA abhiprAya che azva vyaMjana ane caiganuM'. sakramaNa paramANu Adi dravya athavA paryAya artha kahevAya che tene vAcaka zabda vyajana kahevAya che ane kAya vacana tathA mananA vyApAra caiAga kahevAya che, saMkramaNunA atha thAya che ulaTa-phaeNra thavuM. kAyayeAga AdinI phera-badalIne vicAra kahe che. AtmA Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 tattvArtha sUtre als'zritya jAyamAnaM yAnaM taM vihAya dravyamupaiti / atha vAcaka zabdavyaJjanasaMkrAntiryathA - ekaM zrutazabdamAlambya jAyamAnaM zabdAntara mAlambate, tadapi parityajya zabdAntaramupAdatte, yoga saMkrAntiryathA - kAyayogopayuktadhyAnaM vAgyogaM saMkrAmati, vAgyogopayuktadhyAnaJca - manoyogaM saMkrAmati, manoyogopayuktadhyAnazcakAyayogaM saMkrAmati, ityevaM khalu- arthavyaJjanayogasaMkramaNaM vicAra ucyate iti bhAvaH / uktazca -- 'upAyaThi bhaMgAI pajjAyANa jamegadavvaMmi / nANAnayANusaraNaM puNvagayasuyAnusAreNa // 1 // 'saviyAra mastha vaMjaNajogaMtarao tayaM paDhama sukkaM / hoi puhutta vidhaka savicAra sarAgabhAvassa' // 2 // 'jaM puNa sunidhyakaMpa nivAyasaraNappaivamivacittaM / upAya bhaMgAiyANa megammi pajjAe || 3 || aviyAramatthavaMjaNajogaMtarao tayaM biiya sukkaM / puvyagaya sudhAlaMbaNa meganta viyakkamaviyAraM // 4 // hone vAlA dhyAna usa dravya ko choDakara paryAya meM calA jAtA paryAya kA cintana karate-karate dravya kA cintana karane lagatA hai, yaha artha kA saMkramaNa kahalAtA hai / vyaMjana kI saMkrAnti kA matalaba yaha hai ki zruta ke kisI eka zabda kA cintana karate-karate dUsare zabda kA cintana karane laganA / kAyayoga ke avalambana se hone vAlA dhyAna kadAcit vacanayoga kA Azraya lenA hai, kadAcit kisI anya yoga kA yaha yoga saMkrAnti hai / isa prakAra artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa honA vicAra kahA gayA hai| kahA bhI hai 'pUrvagata zruta ke anusAra, aneka nayoM kI apekSA se eka dravya kAi eka dravyanu Alambana laIne thanArU dhyAna te dravyane cheDIne paryo. yamAM cAlyu jAya che paryAyanu cintana karatAM karatAM dravyanuM cintana karavA lAge che A athatuM saMkramaNa kahevAya che, vyaMjananI sa`krAntinA atha evA thAya che ke zrutanA keI eka zabdanu cintana karatA karatA bIjA zabdanuM cintana karavA lAv' kAyayeAganA avalambanathI thanArU dhyAna kadAcita vacanayogane Azraya le che, kadAcita kAi anya caiganA A cegasakrAnti che A rIte artha vyaMjana ane ceAganuM saMkramaNa thavuM-vicAra kahevAmAM mAnya, upayu - pUgata zruta anusAra, aneka nayAnI apekSAthI eka drazyanA utpAda zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 567 dIpikA-niyukti TIkA a. sa.79 vitaka svarUpanirUpaNam chAyA--utpAda sthiti bhaGgAdi paryAyANAM yadeka dravye / nAnA nayAnusaraNaM pUrvagatazrutAnusAreNa // 1 // savicAra martha vyaJjana yogAntaratastathA prathamazuklam / bhavati pRthaktvavitarkasavicAraM sarAgabhAvasya // 2 // yatpunaH saniSpakampaM nivAtazaraNapadIpamiva cittam / utpAda sthiti bhannAdikAnA mekasminparyAye // 3 // avicAramartha vyaJjana yogAntara stathA dvitIya zuklam / pUrvagata zrutAvalambana mekatvavitarkapavicAram 4 79 / mUlam-viusagge duvihe davvabhAvabheyao // 8 // chAyA-vyutsargoM dvividhaH, dravyabhAvabhedataH // 80 // ke utpAda, vyaya aura ghovya Adi paryAyoM kA artha vya jana aura yoga ke parivartana ke sAtha cintana karanA pRthaktvavitarka-savicAra nAmake prathama zukladhyAna kahalAtA hai / yaha dhyAna chadmastha meM hotA hai / 1-2 ___ jo dhyAna vAyuvihIna sthAna meM rakkhe hue dIpaka ke samAna niSprakampa hotA hai aura utpAda, vyaya tathA dhrauvya Adi meM se kisI eka paryAya kA hI cintana karatA hai vaha ekasvavitarka avicAra nAmaka dUsarA zukladhyAna kahalAtA hai / yaha dhyAna bhI pUrvagata zruta ke Azraya se hotA hai kintu artha, vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa se rahita hotA hai // 3-4 // 79 // "viusagge vihe' ityAdi suu0||8|| sUtrArtha--vyutsarga do prakAra kA hai--dravya vyutsarga aura bhAva vyutsarga // 8 // vyaya ane dhrauvya Adi paryAyone artha, vyaMjana ane yoganA parivartananI sAthe cintana karavuM pRthakavitaka savicAra nAmaka prathama zukaladhyAna kahevAya che. A dhyAna chavAsthaavasthAmAM thAya che 11-rA je dhyAna vAyuvihIna sthAnamAM rAkhavAmAM AvelA dIpakanI mAphaka niSpakampa hoya che ane utpAda vyaya tathA dhrauvya AdimAMthI koI eka payayanuM ja cintana kare che. te ekavitarka -avica ra nAmaka bIjuM zukala dayAna kahe vAya che. A dhyAna paNa pUrvagata zratanA AzrayathI thAya che. 3-4 79 'viusmagge duvihe' tyAdi savAtha--trutsarga be prakAranA che-dravyabutsarga ane bhAvatrutsarga 80 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ tattvAryastra tatvArthadIpikA-pUrva sAvana-AbhyantaratapasaH prAyazcittAdi bhedena SaD vidhatvapatipAdanAta tatra-yathAkrama prAyazcittAdayaH prarUpitAH, sampati-krama mAptasya pazcamAbhyantaratapaso vyutsargarUpasya dravya bhAvabhedena dvaividhyaM prarUpa. yitumAha-'viusagge duvihe' ityAdi / vyutsoM vyutsarjanaM, sadvividho, dravyabhAvabhedataH, tatra-dravyata upadhyAdimamatvavarjana vyutsargaH bhAvataH kaSAyatyAgo bhAvavyutsargaH, inyevaM dvividho vyutsargaH athavA-vyutsarga iti kAyotsargaH kAyamamatvatyAgaH zapanA''sanasthAneSu kAya ceSTAvarjanam / so'pi dvividhaH, itva. riko yAvatkayikazceti // 80 // tatvArthaniyuktiH pUrva khalu-mAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svadhyAya vyunsarga bhedena SaDU vidhasyA''bhyantaratapasA yathAkramaM pAyazcittAdInAM sabhedaM prarUpaNaM kRtam, tatvArthadIpikA--pahale Abhyantara tapa ke chaha bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA thA, unameM se prAyazcitta Adi kA nirUpaNa ho cukA, aba kramaprApta pAcaveM Abhyantara tapa vyutsarga ke dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra batalAte haiM haiM-- vyutsarga ke do bheda haiM-dravyavyutsarga aura bhaavvyutsrg| upadhi Adi kA tyAga dravyavyutsarga kahalAtA hai aura kaSAyoM kA tyAga bhAvavyutsarga kahalAtA hai / vyutsarga ko kAyotsarga aura kAyamamatva. tyAga bhI kahate haiM jiptakA Azaya hai zayana, Asana evaM sthAna meM kAya kI ceSTA kA sthAga / usake bhI do bheda haiM-itvarika aura yAvaskadhika // 8 // savArthaniyukti--pahale prAyazcitta vinaya, vaiyAvRtya svAdhyAya aura tatvArthadIpikA-pahelA Abhyantara tapane cha bhedonuM nirUpaNa karavAmAM Avyu hatuM temAMthI prAyazcitta AdinuM nirUpaNa thaI gayuM have kamaprApta pAMcamAM Abhyantara tapa vyutsarganA dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAra batAvIe chIe vyatsarganA be bheda che-dravyabutsarga ane bhAvavyutsarga upadhi Adine tyAga dravya vyutsarga kahevAya che ane kaSAyone tyAga bhAvavyutsarga kahevAya che. vyutsargane- kAsarga ane kAyamamatvatyAga paNa kahe che jene Azaya che zayana Asana ane sthAnamAM kAyanI ceSTAne tyAga tenA paNa be bheda che--Itarika ane vAva-kathika pa8 tatvArthaniyukita -pahelA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, vAdhyAya ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.80 dhyutsargatapasodvaividhyanirUpaNam 569 sammati-kramapAtasya paJcamAbhyantaratapaso drabya-bhAva bhedena dvividhasya prarUparNa kartumAha-'viusagge duvihe, davabhAvabheyao'-iti / vyutsagoM vividhasya kAyavyApArasya pravacana vihitena vividhotsarga styAgaH sa-dvividho bhavati, drvybhaavbhedtH| tatra-dravyato bAhyopadhe vyutsarga-styAgo dravyavyutsargaH, bAhyopadhi mamatvatyAga ityrthH| bhAvatazcAbhyantaropadheH krodhAdikaSAyarUpasya vyunsargastyAgo bhAvavyutsargaH sa ca manovAkkAyaH krodhAdikaSAyANAM kRtakAritA'numatibhiva bhAvavyutsagoM vyapadizyate / uktazca vyakhyAprajJamau zrIbhagavatI sUtre 25- zatake 7 uddezake 802 sUtre -'viumaggo duvihe paNNatte, ta jahA-davvaviusagge ya-bhAva viusaggeya' vyutsagoM dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyavyutsargazva, bhAvavyunsargazcati vyutsarga ke bheda se Abhyantara tapa ke chaha bheda kahe gae the| unameM se prAyazcitta Adi kA bheda pradarzanapUrvaka nirUpaNa kiyA gyaa| aba kramaprApta pAMcaveM Abhyantara tapa vyutsarga ke do bhedoM kI prarUpaNA karate haiM vividha prakAra ke kAyika vyApAra kA Agamokta vidhise tyAga karanA vyutsarga hai usake do bheda haiM-dravyavyutptarga aura bhaavvyutsrg| bAhya upadhi saMbaMdhI mamatva kA tyAga karanA dravyavyugsarga hai aura Abhyantara upadhi kaSAya kA tyAga karanA bhAvavyunsarga hai / mana, vacana kAya se kRta, kArita aura anumodana se kaSAyoM kA tyAga karanA bhAvavyunsarga kahalAtA hai| bhagavatI sUtra zataka 25, uddezaka 7 meM kahA gayA hai-dravya aura bhAvake bheda se vyumsA , do prakArakA hai| isa vyatsarganA bhedathI abhyantara tapanA cha bheda kahevAmAM AvyA hatA temAMthI prAyazcitta AdinA bheda pradarzana pUrvaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM have kama prApta pAMcamAM Abhyantara tapa yutsarganA be bhedanI prarUpaNa karIe chIe vividha prakAranA kAyika vyApArane Agokata vidhithI tyAga karavo vyutsarga che. tenA be bheda che-dravyabutsarga ane bhAvavyutsaga bAhya upAya saMbaMdhI mamatvane tyAga karavAM dravyabusarga che, ane Abhyantara upadhi kaSAyano tyAga bhAvavyutsarga che. mana vacana, kAyArthI tathA kRtakArita ane anumodanathI kaSAyane tyAga kare bhAvavyusa kahevAya che, bhagavatI sutra zataka 25, uddezaka mAM kahyuM che-draya ane bhAvanA bhedathI vyutsarga ta0 72 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 tattvAryasUtre tathA ca bAyopadhyAdi mamatva vyutsagoM dravya vyutsarga ubharate Abhyantara krodhAdi kaSAya nyunsargazca bhAvavyutsarga ucyate // 80 // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiraciyAM zrI dIpikA-niyukti vyAkhyA dvayotastha tattvArthasUtrasthA saptamo dhyAya samAptaH // 7 // prakAra bAhya upadhi kA tyAga dravyavyutsarga aura krodha Adi Abhyantara upadhi kA tyAga bhAvavyutsarga kahalAtA haiM // 8 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta ___ 'tattvArthasUtra' kI dIpikA-niyukti vyAkhyA kA sAtavAM adhyAya samApta // 7 // be prakAranA che. AvI rIte bAhya upadhino tyAga dravyayutsarga ane krodha Adi Abhyantara upadhino tyAga bhAvavyutsaga kahevAya che. 80 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "tatvArthasUtranI dIpikA-niryukti vyAkhyAne sAtame adhyAya samAptaH paLa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.1 nirjarAsvarUpanirUpaNam 571 athA'STamodhyAyaH prArabhyate mUlam-desao kammakkhao nijjarA // 1 // chAyA--'dezataH karmakSayo nirjarA / 1 tatvArthadIpikA--jIvAdi navatatyAnAM yathAkramaM prarUpaNArtha pUrva jIvAdi saMvaratatvaparyanta saptatattvAnAM prarUpaNaM kRtam, sampati-kramaprApta maSTamaM nirjarAtattvaM prarUpayitu maSTamamadhyAya mArabhate-'desao kammakkhao nijarA' iti / dezato na tu-sarvataH karmakSayaH karmaNAM jJAnAvaraNAdi karmaNAM kSayA, Atmapradezato dezanaH pRthag bhavanam, vipAkena-karmaphalabhogena-tapasA cA'nazanAdinA dezato vinAzaH parizaTana jIvAtmani vastre lisasya saMzliSTasya karmamaLasya pRthagbhavanena dezato vidhvaMsanaM nirjarA-ucyate / tathA ca jIvarUpe vastre karmarUpamalasya jJAnarUpa aSTama adhyAya kA prAraMbha 'desabho kamprakkhao nijarA' | sUtrArtha-eka deza se karmakSaya honA nirjarA hai // 1 // tasvArthadIpikA-jIva Adi nau tatvoM kA nirUpaNa karate hue jIva se lekara saMvara tatva paryanta sAta tattvoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba kramaprApta AThaveM nirjarAtattva kI prarUpaNA karane ke lie AThavAM adhyAya kA AraMbha karate haiM--- jJAnAvaraNa Adi karmoM kA AtmapradezoM se pRthaka honA arthAt vipAka (karmaphala ke bhoga) se aura tapasyA se eka deza se vinAza honA nijarA hai / jaise vastra meM lagA maila dhulane para haTa jAtA hai usI prakAra karma AtmapradezoM se alaga ho jAte haiN| jIva rUpI vastra meM, karma rUpI mala AThamA adhyAyane prAraMbha 'desao kammakkha o nijjarA' ityAdi savAtha- eka dezathI karmakSaya tha nirjarA che 1 che tavArthadIpikA-jIva Adi nava tatvanuM nirUpaNa karatA thakA jIvathI laIne saMvara tatva paryata sAta tAnuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayuM, have krama prApta A ThemAM nirjarA taravanI prarUpaNa karavAne mATe AThamAM adhyayanane prAraMbha karIe chIe- jJAnAvaraNa Adi karmonuM Atma pradezathI chUTA paDavuM arthAt vipAka (karmaphaLanA bhega) thI ane tapasyAthI eka dezathI vikAsa tha nirjarA che. jema vastramAM lAgele mela tene dhovAthI dUra thaI jAya che teja rIte kama Ama pradezothI juduM thaI jAya che. jIvarUpI vastramAM karmarUpI maLane, jJAna zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre jalenA'nazanAdi tapaH saMyamarUpakSAradravyeNa prakSAlanadvAra/ nirjarAtatvaM vyapadizyate, nirjaraNaM - dezataH pariSTanaM nirjareti vyutpatteH // 1 // tatvArthaniyukti:- pUrvaM tAvad jIvAdi saMbaraparyantasaptatastrAnAM prarUpaNaM kRtam, sampati-krama prAptasyA'STamasya nirjarA tatvasya prarUpaNaM kartumaSTamamadhyAya mAramate - 'desao kammakkhao nijjarA' iti / dezato na tu-sa - sarvataH karmakSayaH karmaNAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNAdi karmaNAM vipAkAnAM vA dezataH kSayo-vinAzaH parizaTanam Atmapadezebhyo vighaTanaM pRthagbhavanaM nirjarodhyate / 'nirjaraNaM parizaTanaM nirjarA' - iti vyutpatteH tathA ca pUrvopArjitAnAM karmaNAm Atma saMzli STAnAM vipAkena vedanarUpakarmaphalabhogena- tapasA cADanazanAdinA dvAdazavidhenAsssevyamAnena dezataH kSayo vidhvaMsanaM nirjarAtastraM vyapadizyate / evaJcA''tmarUpa vastre janukASThavat - saMzliSTasya jJAnAvaraNAdi karmarajomalasya jJAnarUpAdi salikA, jJAna rUpI jala se, anazana Adi tapa evaM saMyama rUpI khAra (soDe) se prakSAlana dvArA haTa jAnA nirjarAtacva hai / 1 / , tatvArthaniyukti-- pahale jIva se lekara saMvara paryanta sAta tatvoM kA nirUpaNa kiyA gayA aba kramAnusAra AThaveM nirjarA tatva kA nirUpaNa karane ke lie AThavAM adhyAya prAraMbha kiyA jAtA hai| 572 vipAka ko prApta athavA nahIM prApta jJAnAvaraNa Adi karmoM kA eka deza se kSaya honA -- AtmapradezoM se pRthak ho jAnA nirjarA hai| pUrvopArjita aura AtmapradezoM ke sAtha ekameka hue karma vipAka ke dvArA arthAt phalabhoga ke dvArA bAraha prakAra ke anazana Adi tapoM ke dvArA kSaya ko prApta ho jAte haiM, usI ko nirjarA kahate haiM / isa prakAra atmA rUpI vastra meM dUdha aura pAnI kI taraha paraspara rUpI jaLathI anazana Adi tapa ane saMyama rUpI khAra (seADA) thI prakSAlana dvArA dUra thaI javu nija rAtatva che. / / 1 / tattvAtha niyu tiH--pahelA jIvathI laine savar paryaMnta sAta tattvanu nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have kramAnusAra AThamAM nirAtattvanuM nirUpaNa karavA mATe AThamA adhyAya zarU karavAmAM Ave che. vipArkane prApta athavA nahI. prApta jJAnAvaraNa Adi karmonA ekadezathI kSaya thave AmapradezeAthI pRthak thavu' niza che. pUrvApAta ane AtmapradezanI sAthe ekameka thayelA kavipAka dvArA arthAt phaLabheAga dvArA khAra prakAranA anazana Adi tA dvArA kSayane prApta thai jAya che, tene ja nirjarA kahe che. A rIte AtmArUpI vacamAM, dUdha ane pANInI jema paraspara addha jJAnA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a08 kha.1 nirjarAsvarUpanirUpaNam 573 lenAsnazana prAyazcittAdi tapaH saMyamarUpa kSAradravyeNa parizodhana dvArA niSkAsanaM nissaraNaM nirjaretyavagantavyam / uttarAdhyayane 30 - adhyayane 6 gAthAyAJcoktam 'evaM tu saMjayassAvi pAvakammanirAsave / bhavakor3I saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjaha' // 1 // evantu saMyatasyA'pi pApakarmanirAsrave / bhavakoTI saJcitaM karma tapasA nirjIryate // 1 // mUlam - sA duvihA, vivAgajA - avivAgajA ya // 2 // chAyA - sAdvidhA, vipAkajA'vipAkajA ca // 2 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtre - dezato jJAnAvaraNAdi karmakSayarUpaM nirjarAtakhaM prarUpitam, sammati-tadbhedaM pratipAdayitumAha- 'sA duvihA' ityAdi / sA khalu pUrvoktasvarUpA nirjarA dvividhA bhavati, tadyathA vipAkajA'vipAkajAceti, tatra - vaha jJAnAvaraNIya Adi karma rUpI raja-mala kA, jJAnAdi rUpa jala se evaM anazana Adi tathA prAyazcitta Adi tapa rUpI soDe se zodhana hokara haTa jAnA narjarA samajhanA caahie| uttarAdhyayana ke tIsabai adhyayana kI chaThI gAthA meM kahA hai- pApakarmoM kA Asrava rUka jAne para saMyamI puruSa ke karoDoM bhavoM meM saMcita karmoM kI tapasyA ke dvArA nirjarA ho jAtI hai // 1 / 'sA duvihA vivAgajA' ityAdi nirjarA do prakAra kI hai- vipAkajA aura avivAjA || 2 || tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM jJAnAvaraNa Adi kA eka deza se kSaya hone rUpa nirjarAtatva kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba usake bhedoM kA prarUpaNa karate hai- varaNIya Adi kama rUpI raja-melA jJAnAdi rUpa jaLathI ane anazana Adi tathA prAyazcitta Adi tapa rUpI seADAthI zuddha thaIne dUra thaI javu, nirjarA samajavuM joie, uttarAdhyayana sUtranA trIsamAM adhyayananI chaThThI gAthAmAM kahevAmAM Avyu' che-- pApakarmanA Asrava rokAI javAthI saMyamI purUSanA karADA bhavemAM sa'cita kA~nI tapasyA dvArA nirjarA thaI jAya che. // 1 // 'sA duvidhA vivAgajA' chatyAhi sUtrA--nirjarA e prakAranI che-vipAkajA ane avipAkajA nANA tattvArtha'dIpikA--pUsUtramAM jJAnAvaraNu AdinuM eka dezathI kSaya thavA rUpa nirdeza tatvanuM' nirUpaNa karavAmAM Avyu che, have tenA bhedonuM prarUpazu karIe chIe" zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 tatvArthasUtre vipAkaH karmaphalavedanarUpo mogaH tasmAd vipAkAd jAtA- niSpannA jAyamAnA utpamAnA niSpadyamAnA vA nirjarA dezataH pRthagbhavanarUpA vipAkajA vyapadizyate 1 | tathAvidhakarmaphalabhogarUpavipAkaM vinaivA'nazana prAyazcittAdinA tapaH saMyamena jAtA dezataH pRthagbhAvanarUpA niSpannA jAyamAnA vA nirjarA'vipAkajA vyapadizyate 2 tatra - nAraka tiryaGmanuSyadeva caturgatiSu nAnA jAtivizeSa bhrami vighUrNita saMsAramahArNave ciraM paribhramaNaM kurvato jIvasya zubhAzubhasya karmaNaH krameNa paripAkakAlamAptaphalAnumavodayAvalikA sroto'nupaviSTasthArabdhaphalasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA bhavati / kintu - yatpunaH karmavipAkakAlAprAptameva - aupakramika kriyAvizeSa sAmarthyAdanudIrNe iThA dudIyoMdayAvalikAM pravezya vecate vahni tApa sandhUpanAdinA''mra - panasAdipAkavat sA'vipAkajA nirjarA'vamantavyA - iti bhAvaH // 2 // meM Ae nirjarA ke do bheda haiM- vipAkajo aura avipAkajA / udya hue karma ke phala ko bhoganA vipAka kahalAtA hai, usase hone vAlI nirjarA vipAkajA nirjarA kahalAtI hai| dUsarI avipAkajA nirjarA kA artha hai - karma ke phala ko bhoge vinA hI anazana - prAyazcitta Adi tapa rthI ke dvArA hone vAlI nirjarA / nAraka, tiryaca, manuSya aura devagati rUpa saMsAra - mahAsAgara meM anAdi kAla se bhramaNa karate hue jIva ke, paripAka ko prApta zubha aura azubha karma, udayAvalikA meM praviSTa hokara aura apanA phala dekara haTa jAte haiM, use savipAka nirjarA kahate haiM / kintu sthitikAla pUrNa hue vinA hI kisI aupakramika kriyAvizeSa ke sAmarthya se jo karma haThAt udaya meM le lAyA jAtA hai aura udayAvalikA meM praviSTa karA kara phala nirjarAnA be bheda che-vipAkajA ane avipAkajA udayamAM AvelA kramanA phaLane bhagavavA te vipAka kahevAya che, tenAthI thanArI nirjarA vipAkajA nijaMza kahevAya che, mIjI avipAkajA nirjarA je karmonA phaLane bhegaLyA vagara ja anazana prAyazrcitta Adi tapazcaryA dvArA thanArIti rA che. nArakI, tiya iMca, manuSya ane devagati rUpa sasAra mahAsAgaramAM anAdi kALathI bhramaNa karatA thakA jIvane, paripAkane prApta jIma ane azubha kama uDDayAvalikAmAM praviSTa thaine ane emanuM phaLa pradAna karIne dUra thaI jAya tene vipAka nirA kahe che parantu sthitikALa pUrNa thayA vagara ja koI opakramika kriyA vizeSanA sAmarthyathI je kama udayamAM lAvavAmAM Ave che ane udayAvalikamAM praviSTa karAvIne mULa bhegavI lIdhA bAda te AtmAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 8 sU.2 nirjarAyAH vaividhyanirUpaNam 575 taccArtha niryuktiH pUrvasUtre - karma kSayarUpanirjarAyAH svarUpaM nirUpitam, sampati- tasyA bhedadvayaM pratipAdiyitumAha- 'sA duvihA, vivAgajA avivA gajA-' iti / sA pUrvoktasvarUpA nirjarA dvividhA bhavati, tadyathA - vipAkajAGavipAkajAceti / tatra - vipacanaM vipAkaH, udadyAvalikApravezaH, jJAnAvaraNAdi karmaNAM viziSTa nAnAprakArako vA pAkaH karmaphalAnubhAvo viSAkaH, aprazasta zubhapariNAmAnAmutkaTaH, prazasta zubhapariNAmAnA manuskaTazca karmabandhaphalabhoga rUpo SnubhavaH, sarvAMsAM karmaprakRtInAM phalabhogo vipAkodayo'numAna ucyate / vividhaH pAko vipAkaH, sa khalu vipAka stathA bhavati, anyathA ca bhavati, yathA yenA'dhyavasAyamakAreNa yAdRgbhAvaM baddhaM karma bhavati tattathA tenaiva prakAreNa viSacyate - bhogane ke pazcAt vaha AtmA se pRthak ho jAtA hai, use avipAkajA nirjarA kahate haiM jaise garmI pahuMcAkara Ama ko samaya se pahale hI pakA liyA jAtA hai, UsI prakAra sthiti kA paripAka hone se pahale hI tapasyA Adi ke dvArA karma ko vipAkonmukha kara lenA avipAkajA nirjarA hai // 2 // tatvArthaniyukti -- pUrvasUtra meM nirjarA kA svarUpa pratipAdana kiyA gayA, aba usake do bhedoM kA nirUpaNa karate haiM nirjarA do prakAra kI hai- vipAkajA aura avipAkajA / jJAnAvaraNa Adi karmoM kA nAnA prakAra ko jo phalAnubhava hai, vaha vipAka kahalAtA hai| sabhI karmaprakRtiyoM kA phalabhoga-vipAkodaya anubhAva kahA jAtA hai / vividha prakAra ke pAka ko bhI vipAka kahate haiM / karma kA vipAka kabhI usI rUpa meM hotA hai, jisa rUpa meM bAMdhA hai aura kabhI anyathA bhI pRthak thaI jAya che, tene avipAkajA nija rA kahe che. jema garamI ApIne kerIne samaya thatA pahelA ja pakAvI levAmAM Ave che. tevI ja rIte sthiti nA paripAka thatAM agAu ja tapasyA Adi dvArA karmAMne vipAkAnmukha karI levA te avipAkajA nirjarA che // 2 // tattvA niyuSkita ---pUrva sUtramAM nirAnu Avyu, have tenA be bheddenu nirUpaNa karIe chIe nirA e prakAranI che-vipAkajA ane avipAkajA jJAnAvaraNa Adi kameE nA judA judA prakArane je lAnubhava vipAkeya anubhava che te vipAka kahevAya che badhI kama prakRtiyAnA phaLa bhAgane viSAkeAdaya anubhAva kahevAmAM Ave che vividha prakAranA pAkane paNa vipAka kahe che kamanA vipAka koIvAra te ja rUpamAM hoya che, ke je rUpe mAdhyu hoya ane kayAreka anyathA paNa hAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2 rUpa pratipAdana karavAmAM
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 tatvArtha sUtre anyathA ca - prakArAntareNApi ca vipacyate sa va vipAkaH karmaphalabhogo-raso'nubhAvacocyate, sa ca tIghra - mandAdibhedo bhavati / tatra - kadAcit zubhamapi karmAzubha vipAtayanubhUyate, azu maJca - zubhavipAkatayA'nubhUtaM bhavati, sarvAMsAM karmaprakRtInAM phalabhogo vipAkodayA'nubhAvabandhAd jIvasyA'nubhavanamicchA'nicchA pUrvakaM bhavati / tathAhi - jJAnAvaraNakarma prakRtiphalaM jJAnAbhAvaH, darzanAvaraNa karmakRpatiphalaM darzana zaktyuparodhaH ityeva rItyA sarvakarmaNAM svasvakAryabandharUpAnubhUtirbhavati / tatra jJAnAvaraNAdyaSTavidheSu karmasu kiJcitkarma pugalezveva vipacyate, hotA hai| tAtparya yaha hai ki koI karma jisa prakAra ke adhyavasAya se jisa rUpa meM bAMdhA gayA hai, usI rUpa meM bhogA jAtA hai aura kisI karma kA vipAka anyathA rUpa meM bhI hotA hai, arthAt apavarttanA, uba nA Adi karaNoM ke dvArA karma ke vipAka meM tAratamya bhI ho jAtA hai / vaha karmaphala rasa evaM anubhAva bhI kahalAtA hai| kisI karma kA anubhAva manda aura kisI kA tIvra hotA hai| kabhI-kabhI zubha vipAka azubha vipAka ke rUpa meM aura azubha vipAka zubha vipAka ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai sabhI karma prakRtiyoM kA phala unake nAma ke anusAra hI hotA hai, jaise jJAnAvaraNa prakRti kA phala jJAna ko AvRta karatA hai aura darzanA varaNa prakRti kA phala darzana zakti ko AcchAdita karatA hai / isI prakAra anya saba karma prakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / isI prakAra jJAnAvaraNa Adi ATha karma prakRtiyoM meM se koI karma - prakRti pudgala vipAkinI hotI hai| usakA phala pudgala meM hI hotA hai / tAtpa e che ke kAI krama je prakAranA adhyavasAyathI je rUpamAM AMdhavAMmAM AvyuM che te ja rUpamAM bhAgavavAmAM Ave che ane kAI kanA vipAka anyathA rUpamAM paNa hoya che, arthAt apavattanA uttanA Adi kAraNeA dvArA karmonA vipAka mAM tAratamya paNa thaI jAya che. te kaphaLa rasa ane anubhAva paNa kahevAya che keI kanA anubhAva mantra ane kAIne tIvra hoya che. tyAre kayAreka zubha vipAka azubha vipAkanA rUpamAM ane azubha vipAka zubhra vipAkanAM rUpamAM pariNata thaI jAya che. badhI kema prakRtinuM phaLa temanA nAma pramANe hAya che, jema ke jJAnAvaraNa prakRtinuM mULa jJAnane DhAMkavAnuM ane danAvaraNa prakRtinu phaLa dana zakitane AcchAdita karavAnu che. AvI ja rIte anya saghaLI kema prakRtinI khAkhatamAM paNa samajavuM. AvI ja rIte jJAnAvaraNa mAhi ATha kama prakRticemAMthI kAI koI ka prakRti pudgala vipAkinI hAya che. tenu phaLa pudgalamAM ja thAya che. koI kama prakRti bhavipAkanI DAya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 2.2 nirjarAyA: dvaividhyanirUpaNam 557 tatkarma nAnAmakAreNa pudgalAn pariNamayati, kizcitpunaH karma bhavavipAkI bhavati tasmit bhave pApta janmana AtmanaH zarIravizeSAvacchinnasya vipacyate, kizcitkarma kSetravipAkI bhavati kSetrAntare vipacyate, kizcitkarma tu jIvavipAkI bhavati tajjIve eva parabhavAdAvapi vipacyate, ityevaM caturdhA vipacyate / tathAcoktam 'saMhananaM saMsthAnaM varNa sparza rasa gandha nAmAni / aGgopAGgAni tathA pArIranAmAni sarvANi // 1 // 'aguru laghu parAghAto-paghAta nAmAtapodyotanAmAni / pratyekazarIra sthira zubha nAmA nItaH sArdham // 2 // prakRtaya etAH pudgalatripAkA bhavavipAkamukta mAyuSkam / kSetraphalamAnupUrvI jIvavidhAkAH prakRtayo'nyAH ||3||iti|| koI karma bhavavipAkI hotA hai / vaha amuka bhava meM hI yA bhava ke nimitta se hI apanA phala pradAna karatA hai| koI karma kSetravipAkI hotA hai, jisakA phala kSetra ke nimitta se hI hotA hai / koI karma jIya vipAkI hotA hai| usakA phala AtmA ko hI bhoganA paDatA hai arthAt Atmika guNoM para usakA prabhAva hotA hai| isa prakAra cAra prakArase karma kA vipAka hotA hai| kahA bhI hai__saMhanana, saMsthAna, varNa, sparza, rasa, gandha, aMgopAMganAma karma, zarIranAmakarma, agurUladhunAma, parAghAta, upaghAta nAmakarma, Atapa nAma. karma, udyota nAma karma, pratyeka zarIra, sthira aura zubha nAmakarma, tathA unakI viparIta prakRtiyAM jaise sAdhAraNa zarIra, asthira aura azubha nAmakarma, ye saba nAmakarma kI prakRtiyAM pudgala vipAkI haiN| cAra che. te amuka bhavamAM ja athavA bhavanA nimittathI ja pitAnuM phaLa pradAna kare che. koI karmaprakRti kSetravipAkI hoya che. tenuM phaLa kSetranA nimittathI ja thAya che. keI kamaM prakRti jIva vipAkI hoya che. tenuM phaLa AtmAne ja bhogavavuM paDe che. arthAta Atmika guNe para tene prabhAva hoya che. Ama cAra rIte karmane vipAka thAya che. kahyuM paNa che sahanana, saMsthAna, 14, 15, 2sa. andha, 14in nAma bhI, zarIra nAma karma, agurU laghu nAma parAghAta, upaghAta nAma kama', Apa nAma kama udyotanAma karma pratyeka zarIra, sthira ane zubhanAma karma tathA emanI viparIta prakRtio jemake sAdhAraNa zarIra asthira ane azubha nAma karma, A badhI nAma karmanI prakRtie pudde la vipAkI che. cAra prakAranuM AyuSya karma bhavavipAkI che. AnupUrva prakRti kSetra vipAkI che ane zeSa badhI pravRtio 1 vihI che. // 1-30 ta073 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre atha kathaM tAvat-anyathA karmabandhaH, tadanyathA phaLavipAkarUpo raso vipanyate' iti / cena ? atrocyate-jIvaH karmaphalavipAkamanubhavan karmahetukamevA'nA. bhogapUrvakaM karma saMkramaM karoti, tathAcotpAdavyayadhrauvyatvAt pariNAmI khalvAsmA jJAnAvaraNAdikasya karmaNaH phalavipAkaM bhuJjAno vedhamAna: san mUlakame prakRtibhinnottaramakRtInAM saMkramaM karoti yathA-jJAnAvaraNarUpamUlaprakRteH paJcavidhAsu matijJAnAvaraNazrutajJAnAvaraNarUpottaramakRtiSu parasparaM saMkramo bhavati / tatrottaramakRtInAmevottaramakRtiSu saMkramo bodhyaH yathA-matijJAnAprakAra kA Ayukarma bhava vipAkI hai| AnupUrvI prakRti kSetra vipAkI hai aura zeSa saba prakRtiyAM jIva viNakI haiM // 1-3 // zaMkA-karma kA bandha anya rUpa meM ho aura usakA phava vipAka anya rUpa meM yaha kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-jIva karma phala bhogatA huA anAbhoga pUrvaka arthAt anajAna meM hI karma kA saMkramaNa kara letA hai| utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa hone ke kAraNa pariNamana zIla AtmA jJAnAvaraNa Adi karmoM kA phala bhogatA huA unakI uttara prakRtiyoM meM ulaTaphera kara letA hai| isI ko saMkramaNa kahate haiM / yaha prakRtisaMkramaNa mUla prakRtiyoM kA hotA, arthAt eka mUla prakRti dUsarI mUla prakRti ke rUpa meM nahIM palaTa sakatI, jaise jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ke rUpa meM saMkrAnta nahIM hotI aura darzanAvaraNa kisI dUsarI mUla prakRti ke rUpa meM nahIM pltttii| eka mUla prakRti kA uttara prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| udAharaNArtha zaMkA-karmane anya anya rUpamAM hoya ane tene phaLavipAka anya rUpamAM hoya ema kaI rIte heI zake. ? samAdhAna-jIva kamaphaLa bhogavate thake anAgapUrvaka arthAta ajANapaNe ja karmanuM saMkramaNa karI le che. utpAda vyaya ane prauvya svarUpa hovAnA kAraNe pariNamanazIla AtmA jJAnAvaraNa Adi karmonuM phaLa bhagavate thake temanI uttaraprakRtimAM pherabadalI karI le che. Ane ja saMkramaNa kahe che. A prakRtisaMkramaNa mULa prakRtionuM thatuM nathI athAt eka mULa prakRti bIjI mULaprakRtinA rUpamAM badalAI zakatI nathI, jemake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNanA rUpamAM saMkAnta thatI nathI ane darzanAvaraNa kaI bIjI mULa prakRtinA rUpamAM pheravAtI nathI. eka mULaprakRtinuM uttaraprakRtimAM saMkramaNa thAya che. dA. ta. mati jJAnA zrI tatvArtha sUtra 2
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.2 nirjarAyAH dvaividhyanirUpaNam 579 varaNaM zrutajJAnAvaraNaM saMkrAmati, zrutajJAnAvaraNaM vA matijJAnAvaraNaM saMkrAmati / evaM-zrutajJAnAvaraNasya khalu avadhijJAnAvaraNena saMkramo bhavati, evaM-tasyApi manaH paryayajJAnAvaraNAdiSu -api saMkramo bodhayaH / kintu-matijJAAnAvaraNAdikaM pazcavidhaM jJAnAvaraNaM na darzanAvaraNamalaprakRterUpa cakSurdarzanAvaraNAdiSu saMkrAmati, nA'pi mUlamakRtiSu saMkramo bhavati, nahi-jJAnAvaraNaM darzanAvaraNe saMkrAmati, nApi-darzanAvaraNaM jJAnAvaraNe vA saMkrAmati' ityeva manyatrApi yojanIyam / bandha vipAkanimittAnAM minnajAtIyakatvAt yathA-jJAnAvaraNasya bandhanimittaM pradoSamati jJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNa kI pAMca uttara prakRtiyAM hai, unameM paraspara saMkramaNa ho sakatA hai mati jJAnAvaraNa palaTa. kara zrutajJAnAvaraNa rUpa meM pariNata ho sakatA hai aura zrutajJAnAvaraNa mati jJAnAvaraNa ke rUpa meM saMkrAnta ho sakatA hai| zrutajJAnAvaraNa prakRti avadhi jJAnAvaraNa ke rUpa meM avadhi jJAnAvaraNa manAparyava jJAnAvaraNa ke rUpa meM aura manaHparyava jJAnAvaraNa kevala jJAnAvaraNa ke rUpa meM saMkrAnta ho sakatI hai| isI prakAra anyAnya karmoM kI uttara prakRtiyAM bhI paraspara badala jAtI haiM / isa niyama meM do apavAda haiN| prathama yaha kI karma kI prakRtiyoM meM saMkramaNa nahIM hotA, jaise devAyu prakRti manuSyAyu ke rUpa meM yA manuSyAyu badalakara anya kisI Ayu ke rUpa meM nahIM bdltii| dUsarA apavAda yaha hai ki darzana mohanIya aura cAritra mohanIya prakRtiyoM meM bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotA hai| darzana mohanIya cAritra mohanIya ke rUpa meM aura cAritra mohanIya darzana mohanIya ke rUpa meM nahIM pltttii| varaNa thatajJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNanI pAMca uttaraprakRtio che temanAmAM paraspara saMkramaNa thaI zake che. matijJAnAvaraNa badalAIne zrutajJAnAvaraNa rUpamAM pariNutA thaI zake che ane zrutajJAnAvaraNa matijJAnAvaraNanA rUpamAM saMkrAnta thaI zake che. zratajJAnAvaraNaprakRti avadhijJAnAvaraNanA rUpamAM, avadhijJAnAvaraNa mana:paryavajJAnAvaraNanA rUpamAM ane mana:paryavajJAnAvaraNa kevaLajJAnAvaraNanA rUpamAM saMkrAta thaI zake che. evI ja rIte anyAnya karmonI uttara prakRtie paNa paraspara sajAtiya prakRti sAthe badalAI jAya che. A niyamamAM be apavAda che prathama e che ke AyuSya karmanI prakRtimAM saMrakSaNa thatuM nathI. jemake devAsuprakRti manuSyAyunA rUpamAM athavA manuSpAyu badalAIne anya koI AyuSyanA rUpamAM palaTAtI nathI. bIjo apavAda e che ke darzana mehanIya ane cAritra zrI tatvArtha sUtra 2
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre vihanavAdi, asaDhedanIyAdevuHkhazokAdi, jJAnAvaraNadarzanAvaraNayorbandhanimittasyA'bhinnatve'pi sadAzayavizeSAd bhidyate eva, vizeSagrAhi jJAnAvaraNaM vizeSopayogamantardhatte, darzanAvaraNantu-sAmAnyamAtragrAhitvAt sAmAnyopayogamevA'ntardhatte, ityevaM bandhanimittabhedAt vipAkanimittamedAcca bhinnAsu jJAnAvaraNAghaSTavidha. mUlaprakRtiSu parasparaM saMkramo na bhavati / evamuttaraprakRtiSvapi sajAtIyayorapi darzanacaritramohanIyayoH parasparaM saMkramo na bhavati, nahi-darzanamohacAritramohe saMkramati nApi-cAritramoho darzanamohe saMkrAmati / evaM-samyaktvaM samyagamithyAtvena saMkrAmati, kintu-pUrva masatyapi bandhe samyamithyAtvasya samyaktye saMkramo bhavatyeva / evaM-nAraka, tiyaG, manuSya, deva bhedasyA''yuSkasya parasparaM saMkramo bhavati / eteSA mapi pratyeka jAtyantarA'nubandhavipAkanimittAnAM vibhinnajAtIyakatvAt sa khalu-karmaphalavipAko gati nAmAghanusAreNa ___yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki mUla prakRtiyoM meM saMkramaNa nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki unake bandha ke kAraNoM meM maulika bheda hotA hai, jaise jJAnAvaraNa karma ke bandha ke kAraNa pradoSa aura nihanava Adi haiM, jaba ki AsAtA vedanIya ke bandha ke kAraNa duHkhazoka Adi haiM tAtparya yaha hai ki karma kA phala bhoga lene ke pazcAt vaha karma AtmapadezoM se pRthaka ho jAtA hai, akarma ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai, use vipAkajA nirjarA kahate haiM / isa prakAra saMsAra rUpI mahA samudra meM bahate hue AtmA ke jo zubha-azubha karma vipAka ko prApta ho jAte haiM-udyAvalikA meM praviSTa hokara aura apanA yathAyogya mohanIya prakRtimAM paNa paraspara saMkramaNa thatuM nathI. darzanamohanIya cAritramehanIyanA rUpamAM ane cAritramehanIya darzanamohanIyanA rUpamAM badalAtI nathI. e te pahelA ja kahevAmAM AvI gayu che ke mULapravRtiomAM saMkramaNa thatuM nathI enuM kAraNa e che ke temanA bandhanA kAraNemAM maulika bheda hoya che jemake jJAnAvaraNa karmanA bandhanA kAraNe pradeza ane nihanava Adi che, jyAre ke asAtA vedanIyanA baMdhanA kAraNe duHkha-zoka Adi che. tAtparya e che ke karmanuM phaLa bhogavI lIdhA bAda te karma AtmapradezathI pUthapha thaI jAya che. akarmanA rUpamAM pariNata thaI jAya che, tene vipAkajA nirjarA kahe che. A rIte saMsAra rUpI mahA samudramAM vahetA AtmAnA je zubha azubhakarma vipAkane prApta thaI jAya che udayAvalikAmAM praviSTa thaIne ane pitAnuM yathAgya phaLa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.2 nirjarAyAH vaividhyanirUpaNam 581 bhavati yathA nAmavipacyate iti bhAvaH tasmAt khalu vipAkalakSaNA danubhAvAda jJAnAvaraNAdikarmaNAM yA-nirjarA nirjaraNam AtmapadezebhyaH parizaTanaM kSayaH karmapariNati vinAzobhavati sA vipAkajA nirjarA vyapadizyate / tathA ca-saMsAramahArNave pariplavamAnasyA''tmanaH zubhAzubhakarmaNo vipAkakAlamAptasya yathAyathamudayA valikAmaviSTasya phalopabhogAdupajAtasthitikSaye sati yA nivRttirbhavati sA vipAkajA khalu nirjarA-iti phalitam / yatpunaH karmA'pAtakAlavipAkopakramika kriyAvizeSasAmadinudIrNa sapadi balAdudIryodayAvalikAmanupravezyA''mrapanasatindukAdi phalapAkavad vedyamAnaM sat nirjIrNa bhavati, sa khalu -avipAkajA nirjarA ucyate // 2 // mUlam-tavo vivAgoya nijarAheUNo // 3 // chAyA-'tapo vipAkazca nirjarAhetavaH // 3 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvad dvividhA nirjarA bhavati, vipAkajA'vipAkajA. ceti prarUpitam, sampati-tasyAH khalu karmakSayalakSaNAyA nirjarAyA hetu pratiphala dekara sthiti kA kSaya hone para AtmA se alaga ho jAte haiM, vaha vipAkajA nirjarA hai| ____jo karma sthiti pUrNa hone se pUrva hI, tapazcaraNa Adi ke dvArA udayAvalikA meM le AyA jAtA hai aura Amra, panasa tinduka Adi phaloM ke zIghra pAka kI taraha bhoga liyA jAtA hai, usakI nirjarA ko avipAkajA nirjarA kahate haiM // 2 // 'tavo vivAgoya' ityAdi sU0 3 sUtrArtha--tapa aura vipAka nirjarA ke kAraNa haiM // 3 // tattvArthadIpikA-pahale kahA gayA hai ki vipAkajA aura avipAkajA pradAna karIne sthitine kSaya thavAthI AtmAMthI alaga thaI jAya che, te vipAkajA nirjarA kahevAya che. je karma sthiti pUrNa thatAM agAu ja tapazcaraNa Adi dvArA udayAvalikAmAM lAvavAmAM Ave che ane AmraphaLa, phaNasa sItAphaLa vagere phaLanA zIdhra paripakvatAnI jema, bhogavI levAmAM Ave che, tevI nijerAne avipAkajA nirjarA kahe che. 2 | 'tavo vivAgoya nijjarAheUNo' yA sUvAtha- tapa ane vipAka nirjarAnA kAraNa che ke 3 che tavAthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvyuM ke vipAkajA ane avipAkajA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre pAdayitumAha-'tavo vivAgoya nijjarAheUNo' iti / tapaH zarIrendriya tapana rUpaM bAhyamanazanAdikam, AzcantaraM prAyazcittAdikazca dvividhaM tapaH / vipAkazva-phalamogarUpo nirjarAhetuH karmakSayalakSaNanirjarAyAH vartate, tathA cA'mazanAdi SaDravidhena bAhyena tapasA, prAyazcittAdinA cA''bhyantareNa tapasA zarIrendriyAdi santApanAt karmanirdahanAcca jJAnAvaraNAdi karmakSaya lakSagA nirjarA bhavati / evaM-viSAkena ca zubhAzubhakarmaphalasukhaduHkhAnubhavalakSaNena pUrvoktasvarUpeNa kamakSayalakSaNA nirjarA bhavAta / ataeva-bAhyAbhyantara tapaH kRtakarmaNaH sukhaduHkharUpaphala bhogavipAkazca dezato nirjarAhetuH iti|3| taravArthaniyukti:-pUrva tAvat-karmakSayalakSaNanirjarAyAH svarUpaM-bhedazca prarUpitaH, samprati-tasyAH kAraNaM pratipAdayitumAha-'tavo' ityaadi| tapaH zarIrendriyasantApanarUpaM-karmanirvahanarUpazca bAhyamAbhyantarazcA'nazanAdiSaDUvidhaM ke bheda se nirjarAdo prakAra kI hai, aba usake kAraNoM kA prarUpaNakarate haiM zarIra aura indriyoM ko tapAnA tapa hai / anazanAdi bAhya aura prAyazcitta Adi Abhyantara tapa haiM / yo tapa ke do bheda haiM / karmaphala kA bhoga vipAka kahalAtA hai| ye donoM nijarA ke kAraNa haiN| isa prakAra anazana Adi bAhya aura prAyazcitta Adi Abhyantara tapa se nijarA hotI hai| isI prakAra zubhAzubha karmoM kA sukha-duHkha rUpa phala ke upabhoga rUpa vipAka se bhI nirjarA hotI hai // 3 // tatvArthaniyukti-pahale karmakSaya rUpa nirjarI ke svarUpa kA aura bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba usake kAraNoM kA prarUpaNa karate haiM-- nA bhedathI nija be prakAranI che, have tenA kAraNenI prarUmaNuM karIe chIe zarIra ane Indrione tapAvavA, e tapa che. anazanAdi bAhya ane prAyazcitta Adi Avyantara tapa che. tapanA Ama be bheda che. karmaphaLanuM bhegavavuM vipAka kahevAya che. A baMne nirjarAnA kAraNa che. AvI rIte anazana Adi bAhya ane prAyazcitta Adi Abhyantara tapathI nirjarA thAya che. evI ja rIte zubhAzubha enI sukha duHkha rU5 phaLanA upaga rUpa vipAkathI paNa nirjarA thAya che. AvA tasvArthaniyati-pahelA karmakSaya rUpa nirjarAnA svarUpanuM ane bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have tenA kAraNonuM prarUpaNa karIe chIe zarIra ane indrione tapAvavA rUpa tapa be prakAranA che anazana Adi zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.81.3 nirjarAyAH kAraNanirUpaNam 583 prAyazcittAdiSa vidhaJca tapaH vipAvazca zubhAzubhakarmaphalabhogarUpo raso'nubhAvAtmako nirjarAhetuH dezataH karmakSaya lakSaNAyA nirjarAyAH kAraNaM vartate / evaM-kRtakarmaphalabhogarUpavipAkena coryuktasvarUpA nirjarA bhavati anazana mAyazcittAditAH cirasazcitakarmakSayarUpAM sirjarI karoti zubhAzubhakRtakarmaphala mogarUpaH sukhaduHkhAnubhavAtmako vipAkazca tathAvidha karmakSayarUpA nijarAM jarayati / ataeva-anazanaprAyazcittAdikaM dvAdazavidhaM tapaH karmaphalabhogarUpo vipAkazca karma kSayalakSaNAM nirjarAM prati hetu bhavati / uktazcottarAdhyayane 30 adhyayane 6 gAthAyAm-'evaM tu saMjayassA vipAvakammanirAsave / bhavakoDI saMciyaM kamma tadasA nijaristaI // 1 // evantu saMyatasyApi pApakarmanirAsrave / bhavakoTI sazcitaM karma tapasA nirjIyate // 1 // iti, uktazca vyAkhyAmajJaptaubheda hotA hai, jaise jJAnAvaraNa karma ke bandha ke kAraNa pradoSa aura nihanava Adi haiM, jaba kI asAtA vedanIya ke baMdha ke kAraNa duHkhazoka Adi haiM zarIra evaM indriyoM ko tapAnA rUpa tapa do prakAra kA hai-anazana Adi chaha bAhya tapa hai aura prAyazcitta Adi chaha Abhyantara tapa haiN| zubhAzubha karmoM kA phala bhoganA vipAka kahalAtA hai| ina donoM kAraNoM se nirjarA hotI hai / isa prakAra kRta karmoM ke phalabhoga rUpa vipAka se karmakSaya rUpa nirjarA hotI hai| anazana evaM prAyazcitta Adi bAraha prakAra ke tapa se bhI cirasaMcita karmoM kI nirjarA hotI hai uttarAdhyayanasUtra ke adhyayana 30, gAthA 6 meM kahA hai___'isa prakAra saMyamazIla puruSa jaba pApa karmoM ke Asrava kA nirodha kara detA hai to koTI koTI bhavoM meM saMcita karmoM kA tapasyA ke dvArA kSaya kara detA hai // 1 // cha bAhAtapa che ane prAyazcitta Adi cha Abhyantara tapa che. zubha zubha karmonuM phaLa bhogavavuM vipAka kahevAya che. A baMne kAraNothI nirjarA thAya che AvI rIte kRta karmonA phaLabhAga rUpa vipAkathIkarmakSaya rU5 nirjarA thAya che anazana ane prAyazcitta Adi bAra prakAranA tapathI paNa cira saMcita karmonI nirjarA thAya che. uttarAdhyAna sUtranA adhyayana 30, gAthA 6 mAM kahyuM cheA rIte saMyamazIla purUSa jyAre pApakarmonA Aavane nirodha karI de che te keTi-koTi bho mAM saMcita kamene tapasyA dvArA kSaya karI de che 1 1 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAryasUtre 'kammA udIriyA veighAya nijjiNNA' iti karmANi-udIritAni, veditAnica nirjIrNAni bhavanti iti // 3 // mUlam-tavo duviho bAhirabhaMtarabheyA // 4 // chAyA-tapo dvividham bAhyabhyantarabhedAt // 4 // tattvArthadIpikA-pUrva nijarAyAstapo-vipAkazca kAraNamiti pratipAditam sampratam tapaso dvaividhya pratipAdayitumAha-'tavo duviho' ityAdi / tapo dvividhaM bhavati bAhyamAbhyantaraMca, tatra-bAhyam anazanAdikam AbhyantaraM prAyazcittAdika miti dvividhaM tpH| tatra bAvantayo'nazanAdi bhedAtSavidham, eva-mAbhyantara tapo'pi prAyazcittAdibhedASaividhamiti dvAdazAvidhaM tapo bhavati / dvAdazavidhasyA'sya tapasaH savistaraM bhedAbhedapratipAdikA vyAkhyA pUrva sasamA'dhyAye. gatA'tastatrA'valokanIyA // 4 // vyAkhyA prajJapti meM bhI kahA hai-udaya meM Ae karma jaba bhoga liye jAte haiM to unakI nirjarA ho jAtI hai // // 'tavo duviho vAhirabhaMtarabheyA' mutrArtha-tapa do prakAra kA hai-bAhya aura Abhyantara // 4 // tatvArthadIpikA-pUrva meM kahA gayA hai ki tapa aura vipAka se nirjarA hotI hai, ataeva yahAM tapa ke do bhedoM kA nirUpaNa karate haiN| bAya aura Abhyantara bheda se tapa do prakAra kA hai| bAhya tapa anazana Adi ke bheda se chaha prakAra kA hai| Abhyantara tapa prAyazcitta Adi hai| usake bhI cha bheda haiN| isa prakAra tapa ke bAraha bheda hote hai| bArahoM prakAra kA tapa kA vistRta varNana bheda prabheda sahita sAtaveM adhyAyameM kiyA jA cukA hai| vahAM dekha lenA cAhie // 4 // vyAkhyAna prajJaptimAM paNa kahyuM che-udayamAM AvelA karma jyAre bhogavI levA mAM Ave che tyAre temanI nirjarA thaI jAya che . 3 che __'tavo duviho bAhirabhaMtarabheyA' chtyaadi| sutrAtha-tapa be prakAranA che bAhya ane Abhyantara che ja ! tatvArthadIpikA-agAu kahevAmAM AvyuM che ke tapa ane vipAkathI nirjarA thAya che, AthI ahI tapanA be bhedanuM nirUpaNa karIe chIe bAhya ane AbhyantaranA bhedathI tapa be prakAranA che bAhyata: anazana AdinA bhedathI cha prakAranA che. Abhyantara tapa prAyazcita Adi che tenA paNa cha bheda che. AvI rIte tapanA bAra bheda thAya che. bAre prakAranA tapanuM savistara varNana bheda prabhedasahita sAtamAM adhyAyamAM karavAmAM AvyuM che tyAM joI levA bhalAmaNa che jA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.5 anazanatapasa: vaiviSyanirUpaNam 585 ____ mUlam-tatthabAhirae aNasaNatave duvihe, ittarie-jAva kahie ya // 5 // chAyA-tatra bAhyam-anazanatapo dvividham, Itvarika-yAvatkathikazca // 5 // tatvArthadIpikA-pUrva tapaso bAhyAbhyantarabhedena dvAdazavidhasyApi nirjarA. hetutvaM pratipAditam, sampati-pavidhavAhyatapasaH prathamopAttasyA'nazanarUpasna dvaividhyaM pratipAdayitumAha 'tastha vAhirae' ityAdi / tatra-pUrvokta Savidha bAya tapasi bAhyam-bahirbhavaM khalu anazanatapo dvividhaM bhavati tadyathA-itvarikaM, yAra. skathikaJca / tatra alpakAlikam itvarikaM nAmA'nazana tpH| yAvajjIva paryanta manazana tapastu-yAvatkathika mucyate, tatra-eti gacchati tacchIlam itvaskima alpakAlika manazana mucyate, gamanazIlatvAt / yAvatkathikantu-yAvad yadavadhimanuSyo'yam iti mukhya vyavahArarUpA kathA pracalati, tatra bhavaM yAvatkathikaM jIvana 'tattha bAhirae aNasaNatave' itpAdi / sUtrArtha-bAyatapa anazana ke bheda haiM-itvarika aura yaavtkthik|5| tattvArthadIpikA-bAraha prakAra kA tapa nirjerA ke hetu hai, yaha pahale kahA gayA hai, aba prathama pAhya tapa anazana ke do bhedoM kA kathana karate haiM pUrvokta chaha prakAra ke bAhya tapoM meM se anazana ke do bheda haiitvarika aura yaavtkthik| thoDe samaya ke lie jo anazana kiyA jAtA hai vaha itvarika anazana kahalAtA hai aura jo anazana jIvana paryanta taka ke lie kiyA jAtA hai, use yAvatkathika kahate haiN| atapakAlika anazana itvarika hai aura jaba taka 'yaha manuSya hai| aisA vyavahAra hotA rahe arthAt jo anazana jIvana paryanta rahe vaha yAyaka 'tattha bAhirae aNasaNatave' tyaadi| sUtrArtha- bAhA tapa anazananA bheda Irika ane yAvakayika che. A tatvArthadIpikA-bAra prakAranA tapa nirjarAnA hetu che, e pahelA kahevAmAM AvyuM che, have prathama bAhya tapa anazananA be bhedanuM kathana karIe chIe pUrvokta cha prakAranA bAhya tapamAMthI anazananA be bheda che Ivarika ane yAvatruthika, thoDA vakhata mATe je anazana karavAmAM Ave che te itvarika anazana kahevAya che ane je anazana jIvanaparyanta mATe karavAmAM Ave che, tene yAvaskathika kahe che. alpakAlIna anazana Itparika che ane jyAM sudhI " A manuSya che " e vyavahAra thato rahe arthAta je anazana ta074 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 tattvAryasUtre paryanta manazanaM bhavati / tathA ca-alpakAlikatvAd itvarikama, jIvanaparyanta nyApitvAd yAvatkathika mucyate // 5 // tattvArtha niyukti:-pUrva tapaso nirjarAhetutvaM pratipAditam, sammatianazanAdikasya paividhasya bAhyatapasaH prathamopAttasyA'nazanatapaso dvaividhyaM patipAdayitu mAha-'tastha bAhirae aNasaNatave duvihe, ittarie-jAva. kahie ye' iti / tatra-dvAdazavidheSu tapAsu bAhyam bahirbhavam anazanarUpaM prathamatapo dvividhaM bhavati, itvarikaM-yAvaskathikazca / tatrA'lpa kAlika manazanatapa itvarikaM vyapadizyate, eti-gacchiti tacchIlana itvaram 'iNa naza jisatibhyAkarap' iti tAcchIlye kvarap pratyayaH itvarameva itvrikmitivyutptteH| nayathA-zrImahAvIra svAmino'ntimatIrthakarasya tIrthe namaskAra sahita bhaktAdi patyAkhyAnakAlAdArabhya caturthabhaktaSaSThabhaktAdikrameNa SaNmAsa paryanta manazana tapo thika kahalAtA hai| isa prakAra alpakAlika hone se itvarika aura jIvana vyApI hone se yAvatkathika anazana kahalAtA hai||5|| tatvArthaniyaMkti-pahale batalAyA gayA hai ki tapa nirjarA kA kAraNa hai| aba anazana Adi chaha prakAra ke vAya tapoM meM prathama ginAe anazana tapa ke do bhedoM kA kathana karate haiM pAraha prakAra ke tapoM meM anazana nAmaka prathama tapa ke do bheda haiMitvarika aura yAvatkathika / jo anazana maryAdita kAla ke lie kiyA jAtA hai vaha itvarika kahalAtA hai| antima tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI ke tIrtha meM navakArasI ke pratyAkhyAna kAla se AraMbha karake caturthabhakta, SaSThabhakta Adi ke kama se chaha mAsa taka kA anazana tapa hotA hai| Adi tIrthaMkara zrI jIvanaparyata rahe te yAvatruthika kahevAya che. A rIte alpakAlina hovAthI irika ane jIvana vyApI hovAthI yAvaskathika anazana kahevAya che. pA navA niyukti-pahelA batAvavAmAM AvyuM che ke tapa nirjarAnuM kAraNa che. have anazana Adi cha prakAranA bAhyatamAM prathama gaNAvelA anazana tapanA be bhedanuM kathana karIe chIe bAra prakAranA tApamAM anazana nAmaka prathama tapanA be bheda che-- Ivarika ane yAtkAyika je anazana tapa maryAdita kALa sudhI karavAmAM Ave che te Itvarika kahevAya che. antima tIrthaMkara zrI. mahAvIrasvAmInA zAsana kALamAM navakArasInA pratyAkhyAna kALathI AraMbha karIne caturthabhakta SaSThabhakta AdinA kamathI cha mAsa sudhInuM anazana tapa thatuM hatuM. AditIrthaMkara zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU.5 anazanatapasaH dvaividhya nirUpaNam 587 bhavati / zrInAbheyatIrthaGkarasyA''dinAthasya tIrthe ca namaskArasahita maktAdi pratyAkhyAna kAlAdArabhya caturtha bhaktAdi krameNa saMvatsaraparyanta manazanatapo bhavati, tadanyeSAM dvAviMzati tIrthekarANAM tIrthetu namaskArasahita bhaktAdi pratyAkhyAnA dArabhya caturthabhaktAdikrameNA'STamAsaparyantam anazanatapo vihitamAgame yAvatkathikantu - yAvad yadavadhirmanuSyo'yam iti mukhya vyavahArarUpA kathA pracalati tatra bhavaM tarafthakam iti jIvanaparyantamanazana tapo vyapadizyate uktazcopapAtikasUtre - 'se kiM taM aNasaNe ? aNasaNe duvihe paNNatte, taM jahA ittarieya, Avakahie ya' iti / atha kintat anazanam ? anazanaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-itvarikaMca, yAvatkathikaJca iti |5| mUlam - ittarie aNegavihe, cautthabhatta chaTTabhattAi bheyao // 6 // chAyA-' itvarikam - anekavidham, caturthabhakta - SaSThabhaktAdi bhedataH RSabhadeva ke zAsana meM navakArasI pratyAkhyAna kAla se AraMbha karake caturthabhakta, SaSThabhakta Adi ke krama se eka varSa taka kA anazana tapa hotA thA / madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM ke kAla meM navakArasI ke pratyAkhyAna se lekara caturthabhakta Adi ke krama se ATha mAsa taka ke anazana tapa kA vidhAna thaa| jIvana paryanta ke lie jo anazana kiyA jAtA hai, vaha yAvatkathika anazana kahalAtA hai / aupapAtika sUtra meM kahA hai-anazana tapa kitane prakAra kA hai ? (uttara) - anazana tapa do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-izvarika aura yAvarafts || 5 // zrIRSabhadevanA zAsanamAM navakArasI vyAkhyAna kALathI Ara'bha karIne catu bhakata bhakata vigerenA kramathI eka varSa sudhInu' anazana tapa thAya che. madhyanA khAvIsa tIrthaMkaronA samayamAM navakArasInA pratyAkhyAnathI laIne catubhakta smAdinA kramathI AThamAsa sudhInA anazana tapaneA ullekha jovA maLe che, jIvananta mATe je anazana karavAmAM Ave chete yAvatkathika anazana kahevAya che. pipAtisUtramAM kahyuM che--anazana tapa keTalA prakAranA che ? uttaraanazana tapa e prakAranA kahevAmAM AvyA che-jevAke-irika ane zrAvakathika mApaNA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 tattvAryatate tatvArthadIpikA-pUrva tAvad-bAbapavidha tapAsu-anazana nAmaka prathamatapaso hairiya muktam, tatra-prathamopAcasyA'nazanatapasazcaturthabhaktAdi bhedenA'neka vidhatvaM patipAdayitumAha-'ittarie aNegavihe' itvarikaM nAmA'lpakAlikam anazanatapo'nekavidham manaptam, tadyathA-caturthabhakta SaSThabhaktAdi medataH, caturtha maktam 1 SaSThabhaktam 2 AdinA-aSTamabhaktam 3 dazamabhaktam 4 dvAdazabhaktam 5 catudezabhaktam 6 SoDaza bhaktam 7 ardhamAsikabhaktam 8 mAsikamaktam 9 vaicAsikamaktam 10 traimAsikabhaktam 11 cAturmAsikamaktam 12 pazcamAsikamaktam13 pANmAsikabhaktaM14 ceti / eva maSTamAsaparyantaM-varSa paryantazconneyam / 'ittarie aNegavihe' ityAdi sUtrArtha-ityarika tapa upavAsa belA Adi ke bheda se aneka prakAra kA haiM // 6 // tatvArthadIpikA-pahale chaha prakAra ke bAhya tapazcaraNoM meM se anazana nAmaka prathama tapa ke do bheda kahe gae, aba prathama bheda itvarika tapa ke caturthabhakta Adi aneka bhedoM kA nirUpaNa karate haiM itvarika arthAta alpakAlika anazana tapa aneka prakAra kA kahA gayA hai, jaise-caturthabhakta, SaSThamakta, aSTamabhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, SoDazabhakta, ardhamAsikabhakta, mAsikabhakta, dvaimAsikabhakta, traimAsikabhakta, cAturmAsikabhakta, paMcamAsikabhakta, pANmAsikabhakta, isI prakAra aSTamAsabhakta se lekara varSa paryanta kA anazana tapa samajha lenA caahie| inameM eka upavAsa caturtha bhakta kahalAtA haiM, lagAtAra 'ittarie aNegavihe' tyaadi| sutrAtha-Ivarika tapa upavAsa chaTha AdinA bhedathI aneka prakAranuM che. 6 tAvArthadIpikA-pahelA prakAranA bAhA tapazcaraNemAMthI anazana nAmaka prathama tapanA be bheda kahevAmAM AvyA have prathama bheda I-rika tapanA caturtha lata Adi aneka bhedonuM nirUpaNa karIe chIe Itvarika arthAt alpakAlika anazana tapa aneka prakAranA kahevAmAM AvyA che jemake-caturthabhakata, SaSThabhakata, aSThamabhakta dazamabhakta dvAdazabhakata, caturdazabhakta SoDazabhakta artha mAsikabhakata masikabhakata, dvimAsikabhakta trimAsikalakata cAturmAsikabhakata, paMcamAsikabhakata, SAmAsikabhakata evI ja rIte aSTamAsikabhakatathI laIne varSa paryantanuM anazana tapa paNa samajavuM, AmAM eka upavAsa caturthabhata kahevAya che, lagAtAra be upavAsane SaSTabhakata kahe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.6 itvarikatapaso'nekavidhatvam 589 tatra-ekopavAsarUpaM caturthabhaktam nirantaradinadvayopavAsarUpaM SaSTha bhaktam, nirantaradina prayopavAsarUpa maSTamabhaktam / evamagne'pi svaya mahanIyam // 6 // ___ tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-prathamopAttasyA'nazanatapasa itvarika yAvatkathika bhedena dvaividhyamuktam, sampati-tatropAttasya-'itvarika' nAmno'nazana tapaso'nekavidhatvaM pratipAdayitumAha-'ittarie aNevihe, cautthabhatta-cha? bhattAi bheyao' iti / itvarikaM nAmA'lpakAlika manazana tapaH khalu-anekavidha bhavati / tadyathA-caturthabhaktAdi bhedataH, caturthabhaktam 1 SaSThabhaktam 2 AdinAaSTamabhaktam-3 dazamabhaktam-4 dvAdazabhaktam 5 caturdazabhaktam-6 pouzabhaktam-7 ardhamAsikabhaktam-8 mAsikamaktam-9 dvaimAsikamaktam 10 traimAsika bhaktam-11 cAturmAsikamaktam-12 pAzcamAsikamaktam-13 pANmAsikamaktam 14 ityAdirItyA saMvatsaraparyanta munneyam / tatra-caturthabhaktam ekopavAsarUpam do upavAsa ko SaSTha bhakta kahate haiN| tIna upacAsa ko aSTama bhakta kahate haiN| Age isI prakAra svayaM samajha lenA caahie|6|| tatvArthaniyukti-pahale anazana tapa ke do bheda kahe gae-itvarika aura yAvatkathika / aba itvarika tapa ke aneka bhedoMkA vidhAna karate haiM itvarika arthAt alpakAlika tapa aneka prakAra kA hai-caturtha bhakta, SaSThabhakta aura Adi zabda se aSThamabhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, caturdazabhakta, SoDazabhakta, ardhamAsikamakta, mAsikabhakta, dvaimAsika bhakta, traimAsikamakta, cAturmAsikabhakta, pAMcamAsikabhakta, pANmAsikabhakta isa prakAra eka varSa taka kA isvarika anazana tapa samajha lenA caahie| caturtha bhakta eka upavAsa kahalAtA hai| lagAtAra do dina kA upa. che, traNa upavAsane aSTamabhakata kahe che. AgaLa paNa A ja pramANe-svayaM samajI levA joIe. dA tattvArthaniryukita-pahelA anazana tapanA be bheda kahevAmAM AvyA-I-rika ane yAvaskathika have Itvarika tapanA aneka bhedanuM vidhAna karIe chIe- irika arthAt alpakAlika tapa aneka prakAnA che caturthabhakta SaSThabhakta ane Adi zabdathI aSTamabhakata dazamabhakta dvAdazabhakata catudazabhakata, SoDazabhakata ardhamAsikabhakata mAsikabhakata, mAsikabhakata, trimAsikabhakata, catumasikabhata pAMcamAsikabhakata SAmAsikabhakata-evI rIte eka varSa sudhInA IvAreka anazana tapa samajI levA joIe. caturthabhakta eka upavAsa kahevAya che. lagAtAra be divasanA upavAsa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ tattvArthasne SaSThamaktaM nirantaradina dvayopavAsarUpam, aSTamabhaktaM nirantara dina trayopavAsarUpam dazamabhaktaM nirantaradina catuSTayopavAsarUpam, dvAdazabhaktaM nirantaradina paJcako. pavAsarUpam, caturdazabhakta nirantaradinaSaTkopavAsarUpam, SoDazabhaktaM nirantara dina saptakopavAsarUpam , ardhamAsikabhaktam nirantara paJcadazadivasopavAsarUpam, mAsikamaktam nirantaraM triMzadivasopavAsarUpam, dvaimAsikabhaktaM nirantara SaSTidivasopavAsarUpam, traimAsikamaktaM nirantara navatidivasopavAsarUpam, cAturmAsikabhaktaM nirantara viMzatyadhika zatadivasopavAsarUpam, pAzcamAsikabhaktaM nirantara paJcAzadadhika zatadivasopavAsarUpam, pANmAsikabhaktaM nirantarA'zItyadhikazatadivasopavAsarUpamanazanatapo'vagantavyam / evaM saMvatsaraparyantaM svaya mAgamAdita Uha. nIyam / uktazcaupapAtikamUtre-3-sUtre-'sekitaM ittarie-? ittarie aNegavAsa SaSTha bhakta, lagAtAra tIna dina kA upavAsa aSThama makta, lagAtAra cAra dina kA upavAsa dazamabhakta, lagAtAra pAMca dina kA upavAsa dvAdazabhakta, lagAtAra chaha dina kA upavAsa caturdazabhakta, lagAtAra sAta dina kA upavAsa SoDazabhakta, lagAtAra pandraha dinoM kA upavAsa ardhamAsabhakta, aura lagAtAra tIsa dinoM kA upavAsa mAsikabhakta kahalAtA hai| nirantara sATha dinoM taka ko upavAsa chaimAsikabhakta, lagAtAra nabbe dinoM kA upavAsa mAsikabhakta kahalAtA hai| lagAtAra eka sau bIsa dinoM kA upacAsa cAturmAsikabhakta kahalAtA hai, eka sau pacAsa dinoM kA upavAsa pAMcamAsikabhakta kahA jAtA hai aura ekasau asIdinoM kA upavAsa pANmAsika bhakta kahalAtA hai| isI prakAra saMvatsara paryanta kA tapa Agama Adi se svayaM samajha lenA caahie| muThabhakta, lagAtAra traNa divasanA upavAsa aSTama mata, cAra divasanA upavAsa dazamabhakata, lagAtAra pAMca divasanA upavAsa dvAdazabhakata lagAtAra cha divasanA upavAsa caturdezabhakata lagAtAra sAta divasanA upavAsa SoDazabhakata lagAtAra paMdara divasanA upavAsa arthemAsabhakata ane lagAtAra trIsa divasanA upavAsa mAsikabhakata kahevAya che. niraMtara sAITha divase sudhinA upavAsa mAsikabhakata, lagAtAra ne divase sudhInA upavAsa kaimAsikabhakata. kahevAya che lagAtAra, ekasevIsa divasanA upavAsa cAturmAsibhakata kahevAya che, eka sopacAsa divasanA upavAsa pAMcamAsikabhakata kahevAya che ane ekase ezI divasanA upavAsa SAmAsikabhakata kahevAya che, Avi ja rIte saMvatsara paryatanuM tapa Agama AdithI svayaM samajI levuM joIe. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.85.6 itvarikatapaso'nekavidhayama 595 vihe paNNatteta jahA-cautthabhatte chaTThabhatte aTThamabhatte-cArasabhatte cauddasabhatte solasabhatte addhamAsiyabhatte mAsiyabhatte domAsiyabhatte-temAsiyabhatte caumAsiyabhatte paJcamAsiyabhatte chammAsiyabhatte iti / atha kiM tat itvarikam-3 itvarika manekavidhaM prajJaptam, tadyathA-caturtha maktam 1 SaSThabhaktam-2 aSTamabhaktam-3 dazamabhaktam-4 dvAdazabhaktam 5 caturdazabhaktam 6 SoDazabhaktam-7 arddhamAsikamaktam 8 mAsikamaktam-9 dvaimAsikamaktam-10 traimAsikabhaktam-11 cAturmAsikabhaktam 12 pAzcamAsikabhaktam 13 pANmAsikabhaktam-14 iti / 6 // mUlam-jAvakahie duvihe pAovagamaNe-bhattapaccakkhANe y|| chAyA-'yAvatkathikaM dvividham, pAdapoSagamanaM bhaktapatyAkhyAnazca // 7 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvata-prathamasya-'itvarika' nAmakasyA'nazanatapaso 'nekavidhatvaM caturthabhaktAdi bhedena pratipAditam, sammati-dvitIyasya yAvatkathi aupapAtika sUtra ke tisare sUtra meM kahA hai'itvarika tapa kise kahate haiM ? 'itvarika tapa aneka prakAra kA hai-jaise-caturtha bhakta, aSTamabhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, caturdazabhakta, SoDazabhakta, ardhamAsika bhakta, mAsikabhakta, dvaimAsikabhakta, traimAsikabhakta, cAturmAsika bhakta, pAMcamAsika bhakta, pANmAsika bhakta, ityAdi // 6 // 'jAvakahie duvihe' ityAdi sUtrArtha--yAvaskathita anazana do prakAra kA hai-pAdapopagamana aura bhakta pratyAkhyAna // 7 // tatvArthadIpikA-pahale isvarika nAmaka anazana tapa ke caturtha aupapAtikasUtranA trIjA sUtramAM kahyuM cheItvarika tapa kone kahe che ? Irika tapa aneka prakAranA che jevA ke-caturthabhakata aSThamabhakata dazamalakata dvAdazabhakata, caturdazabhakata, SoDazabhakata, ardhamAsikabhakta, mAsikalakata, haimAsikabhakata trimAsikabhakata, cAturmAsikabhakta pAMcamAsika bhakata SAmAsikabhakata ItyAdi dA 'jAvakahie duvihe' yA ! sutrArtha-sAvalkathika anazana be prakAranA che, pApa gamana ane bhakatapratyAkhyAna chA tatvArthadIpikA-pahelA Ivarika nAmaka anazana tapanA caturthabhakata Adi zrI tatvArtha sUtra :2
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre kasyA'nazanatapaso dvaividhyaM pratipAdayitumAha-'jAva kahie' ityAdi / yAvatkathikaM nAma jIvanaparyantam anazanatapodvividhaM bhavati, pAdapopagamanam-bhakta matyAkhyAnazca / tatra-pAdapasya vRkSasyevo-pagamanam nizcalatayA spandarahitatvenA'vasthAnam chinnatarazAkhAvat catuvidhAhAraparityAgena pratikriyAparivarjanena vRkSavat-nizcalAvasthAnam pAdapopagamanaM nAmA'nazana tapa ucyate / bhakta pratyAkhyAna nAvat-bhaktasya caturvidhasyA''hArasyA-'zana-pAna-khAdima-svAdimarUpasya, vividhasya vA-pAnakarahitasya vA''hArasya pratyAkhyAnaM-varjanaM bhaktamatyAkhyAna mucyate / sUtre cakAreNa 'iGgita' maraNamapi yAvatkathikaM tapaH saMgRhyate, tathA cabhakta Adi aneka bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba dUsare bheda yAvatkadhika anazana tapa ke do vikalpa batalAte haiM-- jIvanaparyanta kiyA jAne vAlA anazana tapa yAvatkathika kahalAtA hai| usake do bheda haiM-pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna / pAdapa arthAta vRkSa kI bhAMti nizcala hokara halana-calana ko rokakara sthita honA pAdapopagamana kahalAtA hai tAtparya yaha hai ki jaise vRkSa kI kaTI hAI zAkhA nizcala hokara paDI rahatI hai, usI prakAra saba taraha kA AhAra tyAga kara samasta zArIrika ceSTAoM ko tyAgakara, spandanahIna avasthA meM rahanA pAdopagamana anazana kahalAtA hai| azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAra prakAra ke yA pAna ko choDakara tIna prakAra ke AhAra kA AjIvana tyAga karanA bhakta pratyAkhyAna anazana kahalAtA hai| aneka bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have bIjA bheda yAvatruthika anazana tapanA be vikalpa batAvIe chIe jIvanaparyata karavAmAM AvatuM anazana tapa thAvaskathika kahevAya che tenA be bheda che-pAdapopagamana bane bhakata pratyAkhyAna pAdapa arthAt vRkSanI jema nizcala thaIne halana-calanane rokIne sthira thavuM pAdapopagamana kahevAya che. tAtparya e che ke jema vRkSanI kApelI DALI nizcala thaIne paDI rahe che, tevI ja rIte badhI jAtane AhAra tyajI daIne saghaLI zArIrika ceSTAonA tyAga karIne spaMdanahIna avasthAmAM rahevuM pApa gamana anazana kahevAya che. azana, pAna, khAdya ane svAda rUpa cAra prakAranA athavA pAnane bAda karIne traNa prakAranA AhArane AjIvana tyAga karo bhakatapratyAkhyAna anazana kahevAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8 s.7 yAvatkathikAnazanatapaso dvaividhyam 593 yAvaskathikaM nAmA'nazanatapastrividhaM bhavati, pAdapopagamanam 1 ijitamaraNam 2 bhaktamatyAkhyAna-3 ca / tatra-'iGgitaM nAma' zrutavihita kriyAvizeSa stadviviSTa maraNam iGgivamaraNa mucyate // 7 / / tatvArthaniyukti:-pUrva tAvata-anazanaM tapaH itvarika-yAvaskathikamedeva dvividhaM prarUpitam, tabA'pi-prathamopAtta mitvarika nAma tapaH pratipAditam / sampati-yAvatkathika nAma dvitIyantapaH pratipAdayitumAha-'jAvakahie dubihe pAovagamANe-bhattapaccakkhANeya' iti / yAvatkathika nAma jIvanaparyanta manazana tapo dvividhambhavati, tadyathA-pAdapopagamanam bhaktapratyAkhyAnazca / tatrapAdapasya vRkSasyevopagamanaM spandarahitatvena nizcalatayA'vasthAnam pAdapopagamanam, sUtra meM prayukta 'ca' zabda se iMgitamaraNa nAmaka yAvalakathika ana. zana kA grahaNa kiyA gayA hai / isa pakAra yAvaskadhika anazana tIna prakAra kA hai-(1) pAdopagamana (2) iMgitamaraNa aura (3) bhaktapratyAkhyAna / yahAM 'iMgita' kA artha hai-zAstra meM vihita eka vizeSa prakAra kI kriyA, usase viziSTa maraNa iMgitamaraNa kahalAtA hai // 7 // tatvArthaniyukti--pahale itvarika aura yAvaskathika ke.bheda se anazana tapa do prakAra kA kahA gayA thA, inameM se prathama itvarika tapa kA pratipAdana kiyA jA cukA / aba yAvarakathika nAmaka dUsare tapa kA pratipAdana karate haiM jIvanaparyanta ke lie kiyA jAne vAlA anazana tapa do prakAra kA hai-pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna / pAdapa arthAt vRkSa kI bhAMti spandanahIna hokara nizcala rUpa meM sthita honA pAdapopagamana ana satramAM prayukata-ca zabdathI igita maraNa nAmaka yAvakarthika anazananuM paNa grahaNa karavAmAM Avela che, A rIte yAvakathika anazana traNa prakAranA cha-(1) pAhAyamana (2) gitama ane (3) matapratyAbhyAna. mahI iMgitane artha thAya che-zAstramAM vihita eka vizeSa prakAranI kriyA, tenAthI viziSTa maraNa IMgitamaraNa kahevAya che. keLA tatvArthaniyukti-pahelA Itvarika ane yAvaskathikanA bhedathI anazana tapa be prakAranA kahevAmAM AvyA che, AmAMthI prathama Itvarika tapanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have yAvakathika nAmaka bIjA tapanuM pratipAdana karIe chIe jIvanaparyanta mATe karavAmAM AvatuM anazana tapa be prakAranuM che- pAdapipagamana ane bharatapratyAkhyAna pAdapa arthAt vRkSanI mAphaka spandanahIna ta075 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- tattvArthasUtre canuvidhA''hAraparityAgena svazarIrasya sevA zuzrUSAdi kriyAvarjanena ca vRkSavanizcalatayA'vasthAnarUpaM pAdapopagamanaM nAma prathamaM yAvatkathika manazana tapa ucyate / bhakta pratyAkhyAnaca azanapAnakhAdimasvAdimarUpasya caturvidhasyA''hArasya trividhasya vA pAnavarjitasyA''hArasya pratyAkhyAnavarjenarUpaM bhakta pratyAkhyAna nAma dvitIyaM yAvatkathikam anazanatapaH ucyte| tatra-prathama tAvat pAdapopagamana nAma yAvatkathikaM tapaH zarIracalanAdikriyArahitaM bhavati dvitIyantu-bhaktamatyAkhyAna nAma yAvatkathikaM tapaH zarIracalanAdi kriyA sahitaM bhavatIti bhAvaH, cakAreNa-iGgitamaraNamapi gamyate / kvacittu-yAvatkathika tapastrividhaM bhavatItyuktam, tatra-'iGgitaM nAma-zrutavihita kriyAvizeSasta zana hai / isa anazanatapa meM cAroM prakAra kA AhAra tyAga kara aura zarIra kI sevA-zuzrUSA Adi kriyAoM ko varjita karake vRkSa kI bhAMti nizcala rUpa se avasthita hokara rahA jAtA hai / isI kAraNa ise pAdapopagamana kahate haiN| azana, pAna, khAdima aura svAdima, ina cAroM prakAra ke AhAra kA yA pAna ke sivAya tIna prakAra ke AhAra kA tyAga karanA bhaktaprasyAkhyAna nAmaka dUsarA yAvazkarthika anazana tapa kahalAtA hai| inameM pAdapopagamana nAmaka prathama yAvatkathika anazana tapa meM zarIra ko holAne-DulAne kA bhI tyAga kiyA jAtA hai, kintu dUsare bhaktapratyAkhyAna tapa meM zarIra ke halana-calana kA tyAga nahIM hotaa| sUtra meM prayukta 'ca' zabda se iMgitamaraNa kA grahaNa kiyA jAtA thaIne nicalA rUpamAM sthita thavuM pAdapapagamana anazana che. A anazana tapamAM cAra prakArane AhAra tyAgIne ane zarIranI sevA-suzraSA Adi kriyAone parihAra karIne vRkSanI mAphaka nizcalapaNe avasthita thaIne rahe che AthI ja Ane pAdapepagamana kahe che. azana, pAna. khAdya ane svAdha e cAre prakAranA AhArane athavA pAna sivAya traNa prakAranA AhArano tyAga karo bhakata pratyAkhyAna nAmaka bIjuM kAvatruthika anazana tapa kahevAya che. AmAM pAdapapagamana nAmaka prathama yAvatruthika anazana ta5mAM zarIra nA halana-calanane paNa tyAga karavAmAM Ave che paraMtu bIjA bhakatapratyAkhyAna tapamAM zarIranA halana calanane tyAga thatuM nathI. sUtramAM prayukata "ca ' zabdathI IgitamaraNanuM grahaNa karavAmAM Ave che, kAraNa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.7 yAvarakathikAnazanatapaso dvaividhyam 595 dviziSTaM maraNam iGgitamaraNa mucyate, asya nAma-iGginI' maraNamityapyucyate / anyad dvayantu-pAdapopagamanaM bhaktapratyAkhyAnazca pUrvokta samAnamevA'vagantavyam, Agametu-yAvatkayika nAma tapo dvividhameva dRzyate / uktacApapAtike sUtre 30 sUtre-'se kiM taM jAvakahie ? jAvakAhie duvihe paNNatte, taM jahA-pAovagamaNeya-bhattapaccakkhANeya' iti / atha kiM tat-yAvatkathika yAvatkathikaM dvividha prajJaptam, tadyathA-pAdapopagamanam bhaktapratyAkhyAnaJca, iti // 7 // mUlam-pAovagamaNe duvihe vAghAime-NivvAghAime ya niyamA appaDikamme // 8 // chAyA-pAdopagamana dvividham vyAghAtima-niyAghAtimaM ca niyamato'. pratikarma // 8 // hai kyoMki kahIM-kahIM yAvatkaSika tapa tIna prakAra kA bhI kahA gayA hai| zAstra meM pratipAdita eka viziSTa prakAra kI kriyA ko 'igita' kahate haiM, usase yukta maraNa iMgitamaraNa kahalAtA hai| zeSa do pAda. popagamana aura bhaktapratyAkhyAna pahale hI batalAe jA cuke haiN| Agama meM yAvaskathika nAmaka tapa do hI prakAra kA dekhA jAtA hai / aupapAtika sUtra meM kahA bhI hai-- 'yAvaskathika anazana ke kitane bheda haiM ? 'yAvatkathika ke do bheda hai-pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna 7 'pAovagamaNe duvihe vAghAime' ityAdi sU08 sUtrArtha-pAdapopagamana tapa do prakAra kA hai-vyAghAtima aura nirghaaghaatim| donoM prakAra kA yaha tapa niyama se pratikarmarahitasevAzuzraSA varjita hotA hai // 8 // ke koI-koI sthaLe yAvatruthika tapa traNa prakAranA paNa kahevAmAM AvyA che. zAstramAM pratipAdita eka viziSTa prakAranI kriyAne "IMgita" kahe che, tenAthI yukta maraNa IgitamaraNa kahevAya che. zeSa be pAdapapagamana ane bhakatapratyA khyAna pahelA ja batAvavAmAM AvI gayA che. AgamamAM sAvatruthika nAmaka tapa be prakAranA jovAmAM Ave che. papAtikasUtramAM kahyuM paNa che- yAvaskathika anazananA keTalA bheda che ? thAvatruthikanA be bheda che-pAdapapagamana ane bhakatapratyAkhyAna ' che 75 'pAzevagamaNe duvihe tyAlA savAtha-pAdapapagamana tapa be prakAranA che-vyAdhAtima ane nirbhAdhAtima baMne prakAranA A tapa niyamathI pratikarma rahita sevAzraSAvajita ja DAya // 8 // zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre tatvArtha dipIkA-pUrva tAvad yAvaskathika dvividhaM pAdapopagamanaM - bhaktamazyAkhyAna' ceti proktam, tatra - prathamaM pAdapopagamanasya dvaividhyaM pratipAdayitumAha'pAogamaNe' ityAdi / pAdapopagamanaM tAvat pUrvoktasvarUpaM tapo dvividhaM bhavati, tadyathA-vyAghAtimaMca - nivyaughAtimaM ceti / tatra - vyAghAtaH siMha- vyAghra dAvAnalAdi kRtopadravaH tena sahitaM vyAghAtimam, tathA ca-siMhAdi kRtopadravasahitaM pAdapopagamanaM nAma yAvatkathika tapo vyAghAtima mucyate / evaM siMha vyAghra dAvAnalAdyupadravarUpa vyAghAtarahitaM pAdapopagamana nighAtima mucyate etadubhayamapi pAdapopagamana niyamAt niyamataH- amatikarma zarIra calanAdikriyA rUpa pratikarmavarjitaM bhavati, evaM mauSadhopacArAdi rahitaJca bhavatItibhAvaH ||8|| tatvArthaniyuktiH- pUrvaM tAvat - yAvatkathika'ca pAdapogamana - bhaktapratyAkhyAna 516 tatvArthadIpikA - pahale kahA gayA thA ki yAvatkathika tapa do prakAra kA hai- pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna / aba pAdapopagamana ke bhI do bhedoM kA pratipAda karate haiM pUrvokta pAdapopagamana tapa ke do bheda haiM-vyAghAtima aura nirvyaaghaatim| jisa tapa meM siMha, vAgha, dAvAnala Adi kA upadrava ho yaha vAghAtima kahalAtA hai aura siMha, vyAghra, dAvAnala Adi ke upadrava rUpa vyAghAta se rahita pAdapopagamana tapa nirvyAghAtima kahalAtA hai / yaha donoM hI prakAra kA pAdapopagamana tapa niyama se apratikarma hI hotA hai arthAt na isameM halaca-calana kiyA jAtA hai, na auSadhopacAra Adi kisI prakAra kI zArIrika sevA-zuzrUSA hI kI jAtI hai ||8|| tatvArtha niyukti - yAvatkathika anazana ke do bheda - pAdapopagamana tattvAtha dIpikA pahelA kahevAmAM AvyuM. yAvaddhathika tapa e prakAra nA che- pApe pAgamana ane bhakatapratyAkhyAna have pApApagamananA me leeAnuM pratipAdana karIe chIe pUrvakti pAdapApagamana tapanA be bheda che- vyAghAti ane nirmAMdhAtima je tapamAM siMha, vAgha, dAvAnala mAdinA upadrava hoya te vyAghAtima kahevAya che ane siMha, vAgha, dAvAnala AdinA upadravarUpa vyAghAtathI rahita pAdapeAyugamana tapa nirmAMdhAtima kahevAya che. A baMne ja prakAranA pAipepagamana tapa niyamathI apratikama ja hAya che arthAt na te emanAmAM halana calana karavAmAM Ave che athavA na tA auSadheApacAra Adi koI prakAranI zArIrika sevA zuzruSA karavAmAM Ave che ! 8 5 tattvArthaniyu kita-yAvakathika anazananA e beDha-pApApagamana ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA sa.8 pAdapopagamanasya dvaividhyanirUpaNam 597 bhedena dvividha mityuktam, tatra-sampati pAdapopagamanasya dvaividhya pratipAdayitumAha 'pAbhovagamaNe dubihe, vAghAime nivAghAimeya, niyamA appaDikamme iti pAdapopagamanaM nAma-pUrvokta-svarUpaM yAvatkayikavizeSatapo dvividha bhavati, tathathA-vyAghAtima, nirvyAghAtimaM ceti / tatra-vyAghAtena siMhavyAghrabhallaka dAvAnalAdhupadraveNa sahitaM pAdapopagamanaM vyAghAtima mucyate / evaM-siMha vyAghra bhallUka tarakSudAvAnalAdikatopadravarahitaM pAdapopagamanaM nirvyApAtima mucyate / etadubhayamapi vyAghAtima-nirvyAghAtimaM ca pAdapopagamanaM niyamAva-niyamataH amatikarma zarIracalanAdikriyArUpamatikarmavarjitaM bhavati, eva mauSadhopacAra rahitazca bhavati / uktazcaupapAtikasUtre 30 sUtre-se ki taM pAbhovagamaNe ? pAovagamaNe duvihe paNNatte, taM jahA-bAghAimeya, nivvAghAimeya-niyamA appaDikamme, se taM pAovagamaNe' iti / atha kintat pAdapopagamanam ? aura bhaktapratyAkhyAna kahe gae haiM, aba pAdapopagamana ke do bhedoM kA pratipAdana karate haiN| pUrvokta pAdapopagamana nAmaka yAvatkathika anazana tapa do prakAra kA hai-vyAghAtima aura niryAghAtima / jyAghAta arthAt vighna se yukta ho vaha vyAghAtima aura jo vinarahita ho vaha niyAMghAtima kahalAtA hai / upadrava siMha, vyAgha, bhAlU tarakSa tathA dAvAnala Adi dvArA hote haiM, yaha vyAdhAtima aura niyAghAtima-donoM prakAra ke pAdapopagamana niyama se apratikarma hI hote haiM arthAt zArIrika halana-calana Adi kriyA se rahita hI hote haiM aura inameM auSadho, pacAra bhI nahIM kiyA jaataa| aupapAtika sUtra meM kahA hai prazna-pAdapopagamana ke kitane bheda hai ? bhakatapratyAkhyAna kahevAmAM AvyA che have pAdapepagamananA be bhedanuM pratipAdana karIe chIe parvokta pAdapapagamana nAmaka yAtkathika anazana tapa be prakAranA chevyAghAtima ane nircAghAtima, vyAghAta arthAta vighathI je yukata hoya te vyAghAtima ane je vigha rahita hoya te nirvAghAtima kahevAya che. upadrava siMha, vAgha, rIMcha, tarakSa tathA dAvAnala Adi dvArA thAya che. A vyAghAtima ane nivyaghAtima baMne prakAranA pAdapapagamana niyamathI apratikarma ja hoya che arthAt zArIrika halana calana Adi kriyAthI rahita ja hoya che. ane emA auSadhopacAra paNa karavAmAM AvatuM nathI. papAtika sUtramAM kahyuM che? marana- pAnanA TAle che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAce pAdapopagamanaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-vyAghAtimaM ca, niAghAtima ca, niyamAd apatikarma, tadetat pAdapopagamanam iti // 8 // mUlam-bhattapaccakkhANe duvihe, vAghAime-nivAghAimeya, niyamA sappaDikamme / 9 // chAyA-bhaktapatyAkhyAnaM dvividham, vyAghAtima-niryAghAtimaM ca niyamAn sapatikarma // 9 // ___taravArthadIpikA-pUrva tAvat-pAdapopagamana vyAghAtima-niyAghAtimabhedena dvividhamapi-patipAditam-samprati dvitIya bhaktapatyAkhyAna nAma tapaH pratipAdayitamAha-'matta paccakkhANe' ityAdi / bhaktapratyAkhyAna nAma pUrvoktasvarUpaM tapo dvividha-vyAghAtima-nirvyAghAtima-ceti, tatra-vyAghAto vighna stena sahitaM vyAghAtimaM vighnayukta mucyate / niyAMghAtima vinarahitazcIcyate, tathA cavighrasahitaM bhaktapatyAkhyAnaM vyAghAtima vyapadizyate vighnarahitaJca bhaktapatyA. uttara-pAdapopagamana do prakAra kA kahA gayA hai-vyAghAtima aura niyAghAtima / yaha donoM hI prakAra ke pAdopagamana niyama se prati karmarahita hI hote haiM // 8 // 'bhattapaccakkhANe duvihe' ityA0 sUtrArtha-bhaktapratyAkhyAna do prakAra ko hai-vyAghAtima aura niyA ghAtima / yaha donoM niyamataH sapratikarma hote haiM // 9 // tatvArthadIpikA--isase pahale vyAghAtima aura avyAghAtima ke bheda se do prakAra ke pAdapopagamana tapa kA nirUpaNa kiyA gayA aba bhaktapratyAkhyAna nAmaka dUsare yAvaskayika tapa kA nirUpaNa karate haiM pUrvokta bhaktapratyAkhyAna tapa do prakAra kA hai-vyAghAtima aura uttara-pAipagamana be prakAranA kahevAmAM AvyA che--vyAghAtima ane nivAtima A baMne ja prakAranA pAdapigamana niyamathI pratikarma rahita gAya che // 8 // 'bhattapaJcakkhANe duvihe' tyA / savAtha-bhakatapratyAkhyAna be prakAranA che-vyAghAtima ane nirbAvAtima. A bane niyamatAsapratikama hoya che ! 9 che tatvArthadIpikA--AnI agAu vyAghAtima ane adhyAghAtinA bheda thI be prakAranA pAdapapagamana tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have bhakatapratyAkhyAna nAmaka bIjA yAvaskathika tapanuM nirUpaNa karIe chIe mukta bhakatapratyAkhyAna tapanA be prakAranA che-vyAghAtima ane nirboghAtima. vyAghAtane artha che vinna, je ethI yukta hoya te vAghAtima arthAta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.1 bhaktapratyAlyAnasya vaividhyanirUpaNam 599 khyAnaM nidhyAMghAtima vypdishyte| kintu-etadubhayamapi vyApATima niyAghAtima ca bhaktamatyAkhyAna niyamAva-niyamataH sapratikarma calanAdikriyA rUpa pratikarma sahitaM bhavati, evaM-bAyauSadhopacAravaiyAvRtyAdi yuktazca bhavati // 9 // ____ tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-pAdapopagamanaM vyAghAtima-niyAMghAtima bhedena dvividhaM pratipAditam, sampati-bhaktapatyAkhyAnamapi vaividhyena pratipAdayitumAi-bhattapaccakkhANe' ityAdi / bhaktapatyAkhyAnaM nAma pUrvoktasvarUpaM sapo dvividha bhavati, tadyathA-vyAghAtimaM, niyAghAtimaM c| tatra-vyAyAto vighna stena sahitaM bhaktamatyAkhyAnaM vyAghAtima mucyate, kintu-vyAghAtarUpa vighnarahitaM bhaktapratyAkhyAnaM tapo niyAMghAtima mucyate / tathA ca-vighnayuktaM bhaktapatyAkhyAnaM vyAghAtimaM vyapadizyate, vinarahitaM bhaktamatyAkhyAnaM niryAdhAtima / vyAdhAta kA artha hai vighna jo usase yukta ho vaha vyAghAtima arthAta vighnyukt| jisameM kisI prakArakA vighna na Ae vaha niyAghAtima kahalAtA hai vaha donoM hI prakAra kA bhaktapratyAkhyAna niyama se sapratikama hI hotA hai arthAt isameM calanA-phiranA Adi kriyA varjita nahIM hai| isameM bAhya auSadha kA upacAra bhI kiyA jA sakatA hai aura vaiyAkRtya bhI kI-karavAI jA sakatI hai // 9 // tatvArthaniyukti-pahale vyAghAtima aura niryAdhAtima ke bheda se pAdapopagamana ke do bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba bhaktapra. tyAkhyAna ke bhI do bhedoM kA kathana karate haiM pUrvokta bhaktapratyAkhyAna tapa bhI do prakAra kA hai-vyAghAtima aura nivyAghAtima / jo bhaktapratyAkhyAna vyAghAta arthAta vighna se vidhayukata jemAM koI prakAranuM vigha na Ave te nirNAghAtima kahevAya che. A baMne ja prakAranA bhakatapratyAkhyAna niyamathI sapratikarma ja hoya che. arthAt AmAM cAlavuM pharavuM Adi kriyA varjita nathI. AmAM bAhya auSadhane upacAra paNa karI zakAya che ane vaiyAvRtya paNa karI karAvAI zake che ke tavAthaniyukti--pahelA vyAghAtima ane nircAghAtinA bhedathI pAdapipagamananA be bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have bhakata pratyAkhyAnanA paNa be bhedenuM kathana karIe chIe pUkti bhakatapratyAkhyAna tapa paNa be prakAranA che vyAghAtima ane nirvAghAtima. je bhakatapatyAkhyAna vyAghAta arthAt vighathI zrI tatvArtha sUtra 2
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 tattvAryasale niyAghAtima vyapadizyate / uktazcaupapAtikasUtre-30 sUtre-'sekiM taM bhatta. paccakkhANe? bhatta paccavakhANe duvihe paNNatte, taM jahA-yAghAimeya, nivvAdhAime ya NiyamA sappaDikamme' iti / atha kiM tat-bhakta pratyAkhyAnam ? bhaktapatyAkhyAnaM dvividha prajJaptam, tadyathA-vyAghAtimaM ca, niyAghAtima ca niyamataH sapratikarma iti // 9 // mUlam-omoyariyA tave duvihe, davvomoyariyA-bhAvomoyariyAya // 10 // chAyA-'avamodarikAtapo dvividham, dravyAvamodarikA-bhAvAvamodarikA ca // 10 // tavArthadIpikA---'pUrva tAvat-prathamopAttasyA-'nazanasyetvarika-yAvayukta ho vaha vyAghAtima aura jisameM kisI prakAra kA vighna na ho vaha nirvyAdhAtima kahalAtA hai| aupapAtikasUtra ke 30veM sUtra meM kahA hai'bhaktapratyakhyAna ke kitane bheda haiM? "bhaktapratyAkhyAna ke do bheda haiM, yathA-vyAghAtima aura niyAghAtima / yaha donoM prakAra kA bhaktapratyAkhyAna niyama se pratikarma yukta hI hotA hai // 9 // 'omoyariyA tave duvihe' ityAdi sUtrArtha-avamodarikA nAmaka tapa do prakAra kA hai-dravya-avamodarikA evaM bhAva-avamodarikA // 10 // tatvArthadIpikA-itvarika aura yAvaskathika-donoM prakAra ke ana yukata hoya te vyAghAtima ane jemAM kaI prakAranuM viza na hoya te vyithAtima kahevAya che. papAtika sUtranA 30 mAM sUtramAM kahyuM che bhakatapratyAkhyAnanA keTalA bheda che ? bhakatapratyAkhyAnanA be bheda che yathA vyAghAtima ane nirbhAvatima A baMne prakAranA bhaktapratyAkhyAna niyamathI pratikarma yukta ja hoya che. je 9 sutrArtha--avamedArika nAmanuM tapa be prakAranuM che dravya, avamedArikA bhane lA mahari // 10 / . tajyAthadIpikA-Ivarika ane yAvaskathika ane prakAranA anazana tapanuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8sU.10 avamodarikAsvatpanirUpaNam 605 skadhikabhedena dvividhasya prarUparNa kRtam, sampati-dvitIyasyAvamodarikA nAmaka bAhyatapasaH svarUpaM prarUpayitumAha-'momothariyA tave duvihe' ityAdi / avamo. darikA tapA-avamam-Unam udaraM yasmin bhojane tadavamodaraM tadastyasyA kriyAyAm iti-avamorikA tapo vizeSarUpA kriyA tadrUpam-avamodarikA nAma tapo dvividhaM bhavati / dravyAcamoda rikArUpaM bhAvAvamodarikArUpaJca, tatra-AhAropadhyAdi bAhyavaratuno'lpIkaraNaM dravyAvamodarikA, krodhAdikaSAya rUpAntarikavastuno'lpIkaraNaM bhAvAvamodariketi // 10 // tatvArthaniyuktiH -pUrva tAvat-prathamopAttasyA-'nazanasya bAhya tapasa itvarika-yAvatkathika bhedena dvividhasya savistara prarUparNa kRtam, sammati-kramAgatasya dvitIyabAhya tapaso-'vamodarikA rUpasya svarUpaM nirUpayitumAha-'omoya. zana tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba dUsare bAhya tapa avamodarikA (anodara) svarUpa kA pratipAdana karate hai___avama arthAt Una (kama) udara jisa bhojana meM ho use avamodara kahate haiN| jisa kriyA meM avamodara ho vaha avamodarikA / yaha eka prakAra kI tapazcaryA hai| isake do bheda haiM-dravya-avamodarikA aura bhaav-avmodrikaa| AhAra, upadhi Adi bAhya vastuoM meM kamI karanA dravya-avamodarikA hai aura krodhAdi kaSAyoM meM kamI karanA bhAva-avamodarikA hai // 10 // ___ tatvArthaniyukti-isase pUrva prathama bAhyatapa anazana ke yAvatkathika aura itvarika bhedoM kA vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta dvitIya bAhya tapa avamodarikA ke svarUpa kA pratipAdana karate haiNnirUpaNa karavAmAM AvI gayuM, have bIjA bAhyA tapa avamerikA (uMdara) nA svarUpanuM pratipAdana karIe chIe. avama arthAt una (ochuM) udara je bhajanamAM hoya tene avamodara kahe che. je kriyAmAM avamaMdara hoya te amerikA A eka prakAranI tapazcaryA che. AnA be bheda che dravya avamadarikA ane bhAva avamodarikA AhAra upadhi Adi bAhA vastuomAM ghaTADo kare dravya avamedapikA che ane krodhAdi kaSAyamAM ghaTADo karavo bhAva amadarikA che ke 10 | tatvArthaniyukita-AnI pahelAM prathama bAtapa anazananA yAvaskayika ane itvarika bhedanuM vistArapUrvaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, have kemaprApta dvitIya khAdyatapa avamadarikAnA svarUpanuM pratipAdana karIe chIe ta0 76 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 tattvArtha sUtre riyA tave dubihe, dabbomoriyA bhASomoyariyA ya' iti / avamodarikA tapaH- atramam unam udaraM yasmin bhojane tad-avamodaraM bhojanam, tadastyasyAM kriyAyAmiti avamodarikA tapo vizeSarUpA kriyA ucyate tadrUpaM tapo'vamodarikA tapa ucyate tatkhalu - avamodarikA tapo dvividhaM bhavati + dravyAvamodarikArUpaMbhAvAvamodarikarUpaJzceti / tatra - bAhya vastunolpIkaraNa dravyAvamodarikA, Antarika vastuno'lpIkaraNaM bhAvAvamorikA vyapadizyate / uktaJcaupapAtike 30 sUtre - 'se kiM taM omoriyA ? omoyariyA duvihA paNNattA taM jahA- davvomoyariyA - bhAvomopariyA ya' iti, atha kA sA - avamodarikA ? amodarikA dvividhA prajJaptA tadyathA-dravyAvamodarikA ca bhAvAvamodarikA ca 10 // mUlam - davvomoyariyA tave duvihe, uvagaraNadavvomoyariyA, bhattapANadavvomoyariyA ya // 11 // chAyA - dravyAvamodarikA tapo dvividham, upakaraNadravyAvamodarikA bhaktapAnadravyAvamodarikA ca' // 11 // jisa bhojana meM udara una (kama) ho vaha bhojana avamodara kahalAtA hai, vaha jisa kriyA meM ho vaha avamodarikA / avamodarikA eka prakAra kI tapazcaryA hai / isake do bheda haiM- dravya- atramodarikA aura bhAva avamodarikA bAhya vastuoM kI alpatA karanA dravya - avamodarikA aura kaSAyAdi vikAra bhAva ko alpa karano bhAva-avamodarikA / aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna- avamodariko ke kitane bheda haiN| uttara- avamodarikA do prakAra kI hai- dravya - avamodarikA aura bhAva - avamodarikA // 10 // 'davyomoriyA tave dubihe' ityAdi // 11 // je bhejanamAM uttara una (edhu) hAya te leAjana avameAdara kahevAya che te je kriyAmAM DAya te avamerikA. avamAdakiA eka prakAranI tapazcaryAM che enA e bheda e dravya avamArikA ane bhAva avamerikA. bAhya vastuonu echApaNu karavuM dravya avamadarzikA che jyAre kaSAyAdvi vikArabhAvane A karavA e bhAva avamedArikA che. aupapAtika sUtranA trIsamA sUtramAM kahela che prazna--ajamAdarikAnA keTalA bheda che ? dravya avamerikA ane bhAva uttara-avamArikA e prakAranI che avamerikA ! 10 // 'domoyariyA tave dubidde' tyAhi' zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.82.11 dravyAvamodarikAyAH daividhyam 603 tattvArthadIpikA-pUrva tAvad avamodarikA rUpaM tapo dravyabhAvamedarUpaparadai. vidhyena prarUpitam, sampati-dravyAvamodarikA tapaso dvaividhyaM prarUpayitumAha'davyomoyariyA tave' ityAdi / dravyAvamodarikA tapo dvividham bhavati / tadyathA upakaraNadravyAvamodarikA bhaktapAnadravyAvamodarikA ca, tA'lpavastrapAtra sadoraka mukhavastrikAdhupakAraNarUpa dravya viSayakA'vamodarikArUpa tapo vizeSakriyA 'upakaraNa dravyAvamodikA' ucyate / alpamaksapAnAdi dravyaviSayakAvamodarikArUpatapazcaraNavizeSakriyA 'bhaktapAnadravyAvamodarikA' vyapadizyate // 11 // tavArthaniyuktiH -pUrva khalu-bAhyaM tapo'vamodarikArUpa dravya-bhAva bhedamAzritya dvividhatayA pratipAditam, sampati-tatra prathamopAttaM dravyAvamodarikA tapaH sUtrArtha-dravya-avamodarikA tapa do prakAra kA hai-upakaraNadravyaavamodarikA aura bhaktapAna-dravya-avamorikA // 11 // tapArthadIpikA-pahale avamodarikA tapa ke dravya aura bhAva kI apekSA se do bheda kahe gae, aba dravya-avamodarikA tapa ke do bheda kI prarUpaNA karate hai-dravya avamodarikA tapa do prakAra kA hai-upa. karaNa dravya-avamodarikAaura bhaktapAna dravyAvamodarikA / vastra, pAtra, DorA sahita mukhavastrikA Adi upakaraNoM kA alpatA ko upakaraNa dravya-avamodarikA kahate haiM aura bhojana-pAna kI alpatA ko bhaktapAna-dravyaavamodarikA kahate haiM // 11 // tatvArthaniyukti--pahale avamodarikA bAhya tapa ke dravya aura bhAva kI apekSA se do bheda batalAe gae, aba dravya-avamodarikA tapa kI prarUpaNA karate haiM sUtrA-dravya amerikA tapa be prakAranuM che-upakaraNadravya avamadarikA ane bhakta pAna dravya avamedarikA che 11 tatvArthadIpikA-pahelA avamodarikA tapanA dravya ane bhAvanI apekSAthI be bheda kahevAmAM AvyA. have dravya avamadarikA tapanA be bhedenI prarUpaNA karIe chIe- dravya amerikA tapa be prakAranA che-upakaraNadravya amerikA ane bhakta pAnadravyAvamadarikA vastra, pAtra derA sahita muhapatti Adi upakaraNanI alapatAne upakaraNa dravya avamodarikA kahe che ane bhajana pAnanI alpatAne bhaktapAna dravya amerikA kahe che ke 11 che - tavAthaniryukti-pahelAM amerikA bAhA tapanA dravya ane bhAvanI apekSAthI be bheda batAvAyA, have dravya amerikA tapanI prarUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre marUpayitumAha-'dabyomoyariyA tave dudhihe, udhagaraNavyomoyariyA-bhatta pANadavyomoyariyA ya' iti / dravyAvamodarikA tapaH dvividhaM bhavati, upakaraNadravyAvamodarikA bhktpaandrvyaavmodrikaaceti| tatra-vastrapAtrAdyupakaraNarUpa dravyaviSayakAvamodarikA tapaH-upakaraNadravyAvamodarikA tapa' ucyate bhaktapAnAdirUpa dravyaviSayakAvamodarikA tapo vizeSa kriyArUpa bhaktapAnadravyAvamodarikA tapa ucyate / uktazcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM vyo. moyariyA 3 dabyomoyariyA dudhihA paNNatA, taM jahA-uvagaraNa dabyo moyariyA ya-bhattapANadabyomoyariyA ya-' iti atha kA sA dravyAvamodarikA-1 dravyAvamodarikA dvividhA prajJaptA tadyathA-upakaraNadravyAvamodarikA ca, bhaktapAnadranyAvamodarikA ca iti // 11 // mUlam-uvagaraNadabomoyariyA tivihA, egavattha-egapAe-ciyattovagaraNa sAijjaNayA bhedao // 12 // chAyA-'upakaraNa dravyAvamodarikA trividhA, ekavastra-ekapAtra-vyaktopakaraNa svAdanatA bhedataH // 12 // dravya-avamodarikA tapa ke do bheda haiM-upakaraNadravya-avamodarikA aura bhaktapAnadravya-avamodarikA / vastra-pAtra Adi upakaraNoM saMbaMdhI janodarI ko upakaraNadravya-avamodarikA tapa kahate haiM aura AhArapAnI saMbaMdhI UnodarI ko bhaktapAnadravya-avamodarikA kahate haiN| aupapAtikasUtra ke 30 ve sUtra meM kahA haiprazna-dravya-avamorikA ke kitane bheda haiM ? uttara-dravya-bhavamodarikA ke do bheda hai-upakaraNa dravya-avamo. darikA aura bhaktapAnadravya-avamodarikA // 11 // 'uvagaraNa davyomoyariyA' ityAdi dravya avamedarikA tapanA be bheda che upakaraNa dravya amerikA ane bhaktapAna dravyAvadarikA vastra, pAtra Adi upakaraNa saMbaMdhI unedarIne upakaraNa dravya avamadarikA tapa kahe che ane AhAra paNa saMbaMdhI unedarIne bhaktapAnadravya amerikA kahe che papAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna--dravya-amerikAnA keTalA bheda che. ? uttara-dravya avamedarikAnA be bheda che upakaraNadravya avamodarikA ane bhaktapAna dravya avamedarikA 11 che 'bagaraNa vyomoyariyA' tyAla zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.82.12 upakaraNadravyAvamodarikAyasvaividhya 605 tatvArthadIpikA-pUrva tAvad-dravyAvamodarikA dvividhatvena marUpitA, upakaraNadravyAvamodarikA-bhaktapAnadravyAvamodikA ceti / tatra-prathamopAtAyA upakaraNadravyAvamodarikAyA svaividhyaM pratipAdayitumAha-'uvagaraNa byo moyariyA' ityAdi upakaraNadravyAvamodarikA vastrapAtrAgrupakaraNarUpa dravyaviSayakA'vamodarikA trividhA bhavati, tadyathA-ekavastra-ekapAtra-tyakatopakaraNa svAdanatA bhedataH / ekaM vastram ekaM colapaTTarUpa vastram, na dvitIyam 1 eka pAtram 2 tyaktopakaraNa svAdanatA 3 ca, tyaktA upakaraNasya bhANDopakaraNAdeH svAdanatA AsaktiryasyAmavamodarikAyAM tapo vizeSakriyAyAM sA tyaktopakaraNasvAdanatA bhANDAmatropakaraNAdiSu mUpirityAgatA, ityevaM rItyA trividhA khalu upakaraNa dravyAvamodarikA bhavati // 12 // sUtrArtha---upakaraNadravya-avamodarikA ke tIna bheda haiM-eka vastra, eka pAtra aura tyaktopakaraNa svAdanatA // 12 // tatvArthadIpikA--dravya, avamodarikA ke do bhedoM kA prarUpaNa kiyA gayA-upakaraNadrarUpa-avamodarikA aura bhaktapAna dravya-avamodarikA aba inameM se pahale bheda upakaraNa dravya avamodarikA ke tIna bhedoM kA pratipAdana karate haiM____ upakaraNa dravya-avamodarikA tIna prakAra kI hai-eka vastra eka pAtra tyavatokaparaNa svaadntaa| vastra sirpha eka hI-colapaTTa aura sadoraka mukha vastrikA honA, dUsarA na honA eka vastra-avamodarikA hai| isI prakAra eka hI pAtra rakhanA eka pAtra avamodarikA hai| bhANDa, upakaraNa Adi meM mUrchA kA parityAga karanA tyaktopakaraNa svAdanatA-avamo. darikA kahalAtI hai||12|| sUtrArtha:--upakaraNagya avamodarikAnA traNa bheda che eka vasa, eka pAtra ane tyakatApakaraNusvAdanatA . 12 che tavArthadIpikA-dravya avamedarikAnA be bhedanuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM upakaraNa dravya avamadarikA ane bhakta pAnadravya amerikA have A mAMthI pahelA bheda upakaraNa dravya amerikAnA traNa bhedanuM pratipAdana karIe chIe upakaraNadravya avamadarikA traNa prakAranI che eka vastra, ekapAtra ane tyaktapakaraNasvAdanA vastra pAtra eka ja dhaLI ane derA sahitanI mukhavastrikA bIju na hovuM eka vastra avamodarikA che evI ja rIte eka ja pAtra rAkhavuM eka pAtra avamedarikA che. vAsaNa, upakaraNa AdimAM mehane parityAga karave tyapakaraNusvAdanatA amerikA kahevAya che, je 12 che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 tattvArthasUtre __tatvArthaniyukti:-pUrva khalu-davyAvamodarikAyA vaividhyaM proktam, sAmprataM -tatra prathamopAttopakaraNadravyAvamodarikAyA vidhyaM pratipAdayitu mAha-'upa. garaNadavyomoyariyA tivihA, egavattha egapAe-ciyattovagaraNa sAijjaNayA bheyao' iti / upakaraNadravyAvamodarikA-vastrasya pAtrAderUpakaraNadravyasya viSaye'vamodarikA tapaH upakaraNadravyAvamodarikArUpamucyate, sA khalUpakaraNadravyAramodarikA trividhA bhavati / tadyathA-ekaM vastraM sadorakamukhavastrikA sahitam ekaM colapaTTarUpaM vastram, na dvitIyaM bhavati / evam-ekaM pAtra, tyaktopaka raNasvAdanatA ca, tyaktA-upakaraNasya bhANDAmatropakaraNAdeH svAdanatA mUcchoDas. saktiryasyAmavamodarikAyAM kriyAyAM sA-tyaktIpakaraNasvAdanatA, bhANDopakaraNAdiSu mUpirityAgitA, ityevaM trividhA khalu-upakaraNa dravyAvamodarikA tapo vishesskriyaa'vgntvyaa| uktazcaupapAtike 30 sUtre-se ki taM uvakaraNa tatvArthaniyukti--pahale dravya -avamodarikA ke do bhedoM kA kathana kiyA gayA aba upakaraNadravya-avamodarikA ke tIna bhedoM kA kathana karate hai upakaraNa dravya-avamodarikA tIna prakAra kA hai-vastra-pAtra Adi upakaraNa dravyoM ke viSaya meM UnodarI honA upakaraNadravya-avamodarikA kahalAtI hai| usake tIna bheda isa prakAra haiM (1) eka vastra-DorA sahita mukhavastrikA ke sAtha eka colapaTTa hI rakhanA, dUsaro koI vastra na rakhanA (2) ekapAtra-eka se adhika pAtra na rakhanA aura (3) tyakto. pakaraNa svAdanatA bhANDa, pAtra Adi upakaraNoM para mU -mamatA na honA yaha tIna prakAra kI upakaraNa dravya-avamodarikA samajhanI caahie| aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai tatvArthaniyukita-pahelAM dravya avamadarikAnA be bhedanuM kathana karavA mAM AvyuM have upakaraNudravya avamerikAnA traNa bhedanuM kathana karIe chIe upakaraNadravya amadarikA traNa prakAranI che vastra, pAtra Adi upakagadravyanA viSayamAM unedarI hovI upakaraNudravya amerikA kahevAya che. tenA traNa bheda A pramANe che (1) eka vastra deza sahita mukhatrikAnI sAthe eka ceLapaTa ja rAkhave bIjuM kaI paNa vastra na rAkhavuM (2) pAtra ekathI adhika pAtra na rAkhavA ane (3) tyakatApakaraNasvAdanatA vAsaNa pAtra Adi upa para mUcha mamatA na hevI. A traNa prakAranI upakaraNadravya amadarikA samajavI joIe papAkisUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA sa.13 bhAdravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 607 davyomoyariyA ? uvagaraNavyomoyariyA tivihA paNNatA, taM jahAege vAthe ege pAe ciyattoSagaraNasAijjaNayA, se taM uvagaraNavo. modariyA' iti, atha kA sA-upakaraNadavyAvamodarikA ? upakaraNadravyAvamoda. rikA trividhA prajJaptA, tadyathA-ekaM vastram, ekaM pAtram, tyaktopakaraNasvAdanatA, sA-eSA, upakaraNadravyAvamodarikA, ||iti|||12|| mUlam-bhattapANadavvomoyariyA tave aNegavihe, aTTa kavalappamANamettAi bheyao // 13 // chAyA-bhaktapAnadravyAvamodarikA tapo'nekavidham, aSTakavala pramANa mAtrAdi bhedataH' // 13 // tatvadIpikA- pUrva tAvat-upakaraNadravyAmodarikA traividhyena patipAditA, sampati-bhaka pAnadravyAvamodarikA rUpayitu.mAha-'bhattapANadhvo modariyA tave' ityAdi / bhaktapAnadravyAvamodarikA tapo'nekavidhaM bhavati, tatra prazna-upakaraNadravya-avamodarikA kise kahate haiM ? uttara-upakaraNadravya-avamodarikA tIna prakAra kI kahI haiekavastra, ekapAtra aura syaktopakaraNa svAdanatA // 12 // 'bhattapANa vyomoyariyA' ityAdi sUtrArtha-ATha kavala mAtra hI AhAra karane Adi ke bheda se bhaktapAna dravya-avamodarikA tapa aneka prakAra kA hai // 13 // tattvArthadIpikA-pahale upakaraNadravya-avamodarikA ke tIna bheda kahe gae haiM, aba bhaktapAnadravya-avamodarikA kA nirUpaNa karate haiM bhaktapAnadravya-avamodarikA tapa aneka prakAra kA hai| azana, pAna, khAdima aura svAdima, yaha cAra prakAra kA AhAra bhakta-pAna prazna-upakaraNadravya avamedarikA kone kahe che ? uttara-upakaraNa dravya avamadarikA traNa prakAranI kahelI che eka vastra, ekapAtra ane tyakatapaNusvAdanatA che 12 ! 'bhattapANa davvomoyariyA' tyAta sUtrArtha-ATha kavala mAtra ja AhAra karavA AdinA bhedathI bhaktapAna dravya avamedarikA tapa aneka prakAranA che. 5 13 che tatvArthadIpikA-pahelAM upakaraNa dravya avamadarikAnA traNa bheda kahevAmAM AvI gayA che have bhakta pAnadravya avamodakarikAnuM nirUpaNa karIe chIe bhakta pAnadravya amerikA tapa aneka prakAranA che. azana, pAna, khAdya ane svAdya, A cAra prakAranA AhAra bhaktapAdravya kahevAya che. AnAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra -bhaktapAnadravyam azanapAnakhAdima-svAdimarUpacatuvidhAhAradravyamucyate, vatsambandhi-avamodarikA tapA-avamodarikA nAma tapazcaraNakriyAvizeSa: tadrUpaM sapaH bhaktapAnadravyAvamodarikA tapa ucyate, taccA'nekavidhaM bhavati, 'aSTaH kavalapramANamAtrAdi bhedAt / tatrApi-prAdhAnyena trividham-utkRSTa, madhyama, jaghanyabhedAt / tatro-skRSTam ekakavalAdArabhyA'STa kavalAhAraparyantAhArarUpam 1 madhyamam-navamakavalAdArabhya SoDazakavalAhAraparyantAhArarUpam 2 jaghanyam-saptadazakavalAdArabhyaikatriMzatkavalaparyantAhArarUpam 3 tatrApi-ekAdi kavalahAnestAratamyenA'syA'nekavidhasva mapi bhavati ||iti||13|| tatvArthaniyukti:-'pUrva tAvad-dvividhaM tapaH, tatrApi-upakaraNadravyAva. modarikAtapatrividhaM patipAditam sampati-bhaktapAnadravyAvamodarikAtapaH parU. payitu mAha- bhatta pApaNadavyomoyariyA tave aNegavihe adukavalappa. mANamettAi bheyao' iti / bhaktapAnadravyAvamodarikA tapaH-azanapAnarUpA. davya kahalAtA hai| isase saMbaMdha rakhane vAlI UnodarI ko bhaktapAna dravya avamodarikA tapa kahate haiN| vaha yadyapi aneka prakAra kI hai, magara sthUla bhedoM kI apekSA se tIna prakAra kI hai-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / eka kavala se lekara ATha kavala taka khAnA utkRSTa, nau kavala se lagA kara solaha kavala taka khAnA madhyama aura sataraha kavala se lagAkara ikatIsa kavala taka khAnA jaghanya bhaktapAnadravyaavamodarikA hai| isameM eka-do kavaloM kI nyUnAdhikatA ke kAraNa aneka avAntara bheda niSpanna hote haiM, ataH aneka prakAra kI hai // 13 // ___ tatvArthaniyukti-upakaraNadravya-avamodarikA tapa ke tIna bhedoM kAnirUpaNa kiyA gayA aba bhaktapAnadravya-avamodarikA tapa kI prarUpaNA kI jAtI haisaMbaMdha rAkhanArI unedarIne bhatapAnadravya amerikA tapa kahe che. te je ke aneka prakAranI che paNa sthULabhedanI apekSAthI traNa prakAranI che. utkRSTa, madhyama ane jaghanya. eka keLIyAthI laIne ATha kaLIyA sudhI khAvuM ukaSTa, nava kALIyAthI zarU karIne seLa keLIyA sudhI khAvuM madhyama ane sattara keLIyAthI laIne ekatrIsa keLIyA sudhI khAvuM jaghanya bhaktapAnadravya avamodarikA che. AmAM eka be keLIyAnI nyUnAdhikatAne kAraNe aneka avAntara bheda niSpanna thAya che AthI aneka prakAranI che ke 13 che tasvArthaniryukita-upakaraNadravya avamodarikA tapanA traNa bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have bhakta pAnadravya avamadarikA tapanI prarUpaNA karavAmAM Ave che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA asU.13 bhAdravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 609 hAradravyasambandhitapaH bhaktapAnadravyAvamodarikA tapa ucyate / taccA'nekavidhaM bhavati, aSTakavaLapamANamAtrAdi bhedataH, kavalaparimANaM cA'trakukkuTANDaprami bodhyam / prAdhAnyato'vamodarikAtapaH-utkRSTa, madhyama, jaghanyAvamodarikAbhedAt trividhaM bhavati tatpUrva pradazyate-dvAtriMzatparimiteH kavalaiH paryAptaH puruSAhAro bhavati / tatraikakavalAdArabhyA'STakavalaparimitAhArakaraNa mutkRSTAvamodarikAtapaH 1 nava kavalAdArabhya SoDazakavalaparimitAhArakaraNaM madhyamA'vamodarikAtapaH 2 saptadazakavalAdArabhyaikatriMzakavalaparimitAhArakaraNaM jaghanyAcamodarikAtapa ucyate 3 / itthaM trividhamapyavanodArikAtapaH pratyeka mekAdikavalahInAhArabhedenA'nekavidhatvaM bhajatIti sUtre'syA'ne rUvidhatvamuktam / tathA'nyamakAreNA'pi-ava bhaktapAnadravdha-avamodarikA tapa aneka prakAra kA hai, yathA ATha kavala mAtra AhAra karanA aadi| yahAM kavala kA parimANa murgI ke aMDe ke barAbara samajhanA cAhie / pradhAna rUpa se yaha avamodarikA tapa tIna prakAra kA hai-uskRSTa, madhyama aura jaghanya / puruSa kA paripUrNa AhAra battIsa kavala-pramANa mAnA jAtA hai, isameM se eka kavala se lekara ATha kavala taka AhAra karanA utkRSTa-avamodarikA tapa hai| nau kavala se lekara solaha kavala taka AhAra karanA madhyama avamaudarya tapa hai aura sataraha kavala se AraMbha karake ikatIsa kavala taka khAnA jaghanya avamaudarya hai| ___ isa prakAra avamodarikA tapa yadyapi tIna prakAra kA hai tathApi eka-do kavala kama yA jyAdA khAne se usake avAntara bheda hote haiN| isI kAraNa sUtra meM use aneka prakAra kA kahA hai| bhakta pAnadravya avamadarikA tapa aneka prakAranA che yathA ATha keLIyA mAtra AhAra kare vagere ahI keLIyAMnuM parimANa maraghInA IDAnI barAbara samajavuM joIe. pradhAna rUpathI A avamerikA tapa traNa prakAranA che utkRSTa, madhyama ane jaghanya, purUSane paripUrNa AhAra batrIsa keLIyA pramANa mAnavAmAM Ave che. AmAMthI eka kALIyAthI laIne ATha keLIyA sudhI AhAra kara utkRSTa avamerikA tapa che. nava keLIyAthI laIne soLa keLIyA sudhI AhAra karavo madhyama avamaudarya tapa che ane sattara koLIyA thI AraMbha karIne ekatrIsa keLIyA sudhI khAvuM jaghanya avamaudarya che. AvI rIte avamodarikA tapa che ke traNa prakAranA che te paNa eka be keLIyA ochA ke vadhAre khAvAthI tenA aneka avAntara bheda thAya che ane AthI ja sUtramAM tene aneka prakAranI kahevAmAM Avela che, ta0 77 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre modarikAtapasaH paJcavidhatvena zAstroktatvAdanekavidhatvaM bhavati, tathAhi - alpAhArAvamodarikA 1 apAvimodarikA 2 dvibhAgaprAptAvamodarikA 3 prAptAvamodarikA 4 kiJcidanAvamodarikA 5 ceti / tatrA'STakavala pramANa mAtra kavalAhAro'lpAhArarUpamavamodarikA tapo bhavati 1 dvAdazakukkuTANDamamANamAtrakavalAhAropArddhAvimodarikAtapo bhavati - 2 evam - poDazakukkuTANDaka pramANamAtrakavalAhAro dvibhAgaprAptAva modarikAtapo bhavati - 3 evaM caturviMzati kukkuTANDakapramANamAtrakavalAhAraH prAptAvamodarikAtapo bhavati - 4 eka trizara kukkuTANDakapramANamAtrakavalAhAraH kiJcidUnAvamodarikA tapo bhavati - 5 / tatrA'STau kukkuTANDakamamAmAtrAn kavalAn ya Aharati tasya puruSasyA'lpAhAranAmakA'vamodarikA tapo bhavati / dvAdaza kukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn ya Aharati tasya sa AhAro -pA'vamodarikAtapo bhavati / 610 anya prakAra se avamodarikA tapa ke zAstra meM pAMca meMda kahe gae haiM, isa kAraNa bhI usake aneka bheda kahe jA sakate haiN| ve bheda isa prakAra haiM (1) alpAhAra avamodarikA (2) apArdha - avamodarikA (3) dvibhAga prApta - avamodarikA (4) prApta - avamodarikA aura (5) kiMcidUna- bhavamodarikA / ATha kavala mAtra AhAra karanA alpAhAra - avamodarikA tapa hai, murgI ke aMDe ke barAbara bAraha kavala mAtra AhAra karanA apArdha - avamodarikA tapa hai, isI prakAra solaha kavala mAtra AhAra karanA vibhAga prApta - avamodA kA tapa hai, cauvIsa kavala AhAra karanA prApta-avamodarikA hai aura ikatIsa kavala murgI ke aMDe ke barAbara AhAra karanA kiMcidUna-avamodarikA tapa kahalAtA hai anya prakArathI avamerikA tapanA zAstramAM pAMca bheda kahevAmAM AvyA che. e kAraNane laine paNa tenA aneka bheda kahI zakAya che. A bheda A pramANe che (1) vyayAddhAra bhavamohariThA (2) ayArdha avamohari ( 3 ) dvilAgaprApta avamAdarikA (4) prApta avamerikA ane (5) kaoNMcita una avamerikA ATha kALIyA mAtra AhAra karavA alpAhAra avamerikA tapa che maraghInA IMDAnI kharAkhara bAra kALIyA mAtra AhAra karavA apAdha avamerikA tapa che, eja prakAre sALa kALIyA AhAra karavA dvibhAga prApta avame rikA tapa che, cAvIsa DhALIyA AhAra karavA prApta avamerikA tapa che ane ekatrIsa kALIyA, maraghInA IMDAnI kharAkhara AhAra karavA kacina avameAdarikA tapa kahevAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.13 bha.dravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 611 SoDazakavalA arddhaH puruSAhAraH tasmAt arthAt apakRSTA-nyUnA yA-'vamodarikA dvAdazakavalAtmakatvAt sA-'pA vamodarikA'vase yaa| evaM-SoDaza kukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn yAharati tasya sa AhAro dvibhAgapAptAvamodarikA tapo bhavati / tathA ca dvAtriMzatkavalAtmaka paryApta puruSAhArasya bhAgadvaye kRte sati prAptAn SoDazakavalAna bhuJjAnasya puruSasya dvibhAgamAptAvamodarikA tapo bhavatIti bhaavH| evaM-caturiMzati kukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn ya Ai. isa prakAra jo puruSa mugI ke aNDe jitane ATha kaura AhAra karatA hai usake alpAhAra nAmaka UnodarI tapa hotA hai| jo mugI ke aMDe ke barAbara bAraha kavala pramANa AhAra karatA hai vaha apAdha-ava. modarikA tapa vAlA kahalAtA hai / solaha kavala AhAra puruSa kA ardhAhAra ginA jAtA hai, usa Adhe se bhI kama arthAt pAraha kavala kA AhAra karanA apArdha-avamodarikAtapa hai| jo murgI ke aMDe ke barAbara solaha kavala AhAra karatA hai, usakA AhAra vibhAga prApta-avamo. darikA hai| use dvitIya bhAga (AdhA) avamodarikA tapa bhI kahate haiN| tAtparya yaha hai ki battIsa kavala ke puruSa ke pUrNa AhAra ke barAbarabarAbara ke do bhAga kiye jAe~ to solaha-solaha ho sakate haiN| isa kAraNa solaha kavala kA AhAra vibhAga prApta-avamodarikA tapa samajhanA caahie| jo puruSa mugI ke aNDe ke barAbara solaha kavala kA AhAra karatA hai vaha dvibhAga prApta avamodarikA tapa vAlA kahalAtA hai| A pramANe je purUSa maraghInA IDa jeTalA ATha keLIyAne AhAra kare che, tenuM alpAhAra nAmaka unedarI tapa hoya che. je maraghInA IMDA barAbara bAra keLIyA pramANu AhAra kare che te apAI avamerikA tapavALe kahevAya che. seLa keLIyAne AhAra purUSane aDadhe AhAra gaNAya che. te aDadhAthI eka arthAt bAra keLIyA AhAra kare apArtha amerikA tapa che. je maraghInA IMDA jeTalA seLa kaLIyAne AhAra kare che tene AhAra dvibhAga prApta avamodarikA tapa samaje tene dvitIya bhAga (aDadho amerikA tapa paNa kahe che. tAtparya e che ke batrIsa keLIyA purUSanA pUrNa AhAranA sarakhA sarakhA be bhAga karavAmAM Ave te seLa soLa thAya che A kAraNe seLa keLIyAne AhAra dvi bhAga prApta avamerikA tapa samajavo joIe je purUSa maraghInA IDAnI barAbara seLa kaLIyAne AhAra kare che te dvibhAga prApta avamadarikA tApavALe kahevAya che. AvI ja rIte zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 tattvArthastre rati tasya sa AhAraH prAptAvamodarikA-pAdonamAtranyUnatayA prAptevA'vamorikA bhAptAvamodarikA vyapadizyate / evam-ekatriMzatkukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn yaH puruSa Aharati tasya AhAraH kizcidanAvamodarikA kavalaika nyUnA'vamodarikA tapasyA bhavati, kintu-dvAtriMzat kavalamamANamAtrAn kavalAn ya Airati tasya puruSasya sa AhAraH pramANa mAptAhAratvAt abamodarikA tapo na bhavati / apitu-ekenA'pi kavalena UnamAhAramAharan zramaNo nigrantho na prakAmarasabhojI bhavatIti vaktuM paaryte| tathA ca-jaghanyA'vamodArikArUpA tapasyAM kurvan zramaNo nirgranthaH prakAmabhojIti na vaktuM zakyate, ityevaM rItyA bhaktapAna dravyAvamodarikA tapo'nekavidhaM bhavatIti bodhyam uktazcaupapAtike 30 sUtrese ki taM bhattapANadavyomoyariyA-? bhattapANa davayomoyariyA-aNega vihA paNNattA, taM jahA-aTThakukkuDiyaMDagappamANamette kavale AharamANe avaDDomoyariyA-2 solasa kukkuDiyaMDagappamANamette kavale AharamANe dubhAgapattomoyariyA-3 caubIsaM kukkuDiyaMDagappamANa. mette kavale AharamANe pattomoyariyA-4 ekkattIsaM kukkuDiyaMDaga isI prakAra caubIma kavala kA AhAra karane vAle ko prApta avamodarikA tapa hotA hai| jo puruSa ikatIsa kavala kA AhAra karatA hai, usakA tapa kiMcidUna (kuchakama) anodI tapa kahalAtA hai| kintu jo puruSa battIsa kavala pramANa AhAra karatA hai, usakA AhAra pramANa prApta (pUrNa) hone se avamodarikA tapa nahIM kahA jA sktaa| jo zramaNa yA zramaNopAsaka paripUrNa AhAra se eka hI kavala kama khAtA hai usI ke viSaya meM aisA kahA jA sakatA hai ki yaha prakAmarasa bhojI nahIM hai| isa prakAra bhaktapAna drabya-avamodarikA tapa aneka prakAra kA hotA hai| aupapAtika sUtra meM kahA hai vIsa keLIyAne AhAra karanArane prApta avamodarikA tapa hoya che je purUSa ekatrIsa keLIyAne AhAra kare che tenuM tapa kiMciThThana (DuM chuM) utarI tapa kahevAya che, paraMtu je purUSa batrIsa keLIyA pramANa AhAra kare che tene AhAra pramANa prApta (pUrNa) hevAthI amerikA tapa kahI zakAya nahIM. je zramaNa athavA zramaNopAsaka paripUrNa AhArathI eka koLI paNa ochuM khAya che tenA ja saMbaMdhamAM ema kahI zakAya ke A prakAma rasa bhejI nathI. AvI rIte bhakta pAnadravya avamedarikA tapa aneka prakAranA hoya che. pApAtika sUtramAM kahyuM che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.13 bha.dravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 613 ppamANamette kavale AhAramANe pramANapatte, etto egeNa vi ghAsaNaM UNayaM AhAramAhAre mANe samaNe niggaMthe jo pakAsarasabhoi tti vattavvaM siyA, se taM bhattapANadavyomoyariyA, se taM davyomoyariyA' iti atha kA sA bhaktapAnadravyAbamodarikA-? bhaktAnadravyAvamodarikA-aneka vidhA prajJaptA, taghayA-aSTa kukkuTANDakamamANamAtrAn kavalAn Aharan-alpA. hAraH-1 dvAdazakukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn Aharan apArdA'vamodarikA-2 SoDaza kukkuTANDakapamANamAtrAn Airan dvibhAgamAptA'vamodarikA-3 caturvizati kukkuTANDakapramANamAtrAna kavalAn Aharan pAptA'mo. darikA-4, ekatrizada kukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn Aharana kiJcidUnA' 'vamodikA-5, dvAtriMzatkukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn Aharana pramANamApta: ita ekenApi karalena Unakam AhAra mAharan zramaNo nigrantho 'na prakAmarasa. prazna--bhaktapAna dravya-avamodarikA tapa kitane prakAra kA hai? uttara-bhaktapAna dravya-avamodarikA tapa aneka prakAra kA hai, yathA murgI ke aMDe ke barAbara ATha kavala mAtra AhAra karanA alpAhAra hai| murgI ke aMDe ke barAbara bAraha kavala kA AhAra karanA apAdha-avamo. darikA tapa hai, isI prakAra solaha kavala kA AhAra karanA dvibhAgaprAptaavamodarikA hai / cauvIsa kavala kA jo AhAra karatA hai usakA tapa prApta-avamodarikA kahalAtA hai / jo ikatIsa kavala AhAra karatA hai use kiMcidana avamodarikA tapa hotA hai| jo pUrA murgA ke aMDe ke barAbara battIsa kavala AhAra karatA hai, usakA AhAra pramANaprApta kahalAtA hai| jo zramaNa ninandha pramANaprApta AhAra (battIsa) kavala se eka bhI kavala kama AhAra karatA hai, usake viSaya meM yaha nahIM kahA prazna--bhaktamAnadravya avamedarikA tapa keTalA prakAranA che ? uttara--bhakta pAnadravya avamodarikA tapa aneka prakAranA che jema ke maraghInA IMDA jeTale ATha keLIyA mAtra AhAra kare alpAhAra che. maraghInA IMDA barAbara bAra keLIyA AhAra kara apAI avamedarikA tapa che, evI ja rIte seLa koLIyAne AhAra kara dvibhAga prApta avamedarikA che. cevisa koLIyAne je AhAra kare che tenuM kiMcidana avamadarikA tapa hoya che. je maraghInAM IMDA jeTalA pUrA batrIsa keLIyAne AhAra kare che teno AhAra pramANaprApta kahevAya che. je zramaNa nigraMtha pramANa prApta AhAra (batrIsa) keLIyAthI eka paNa keLIye e che AhAra kare che tenA viSayamAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra bhojI' ti vaktavyaM syAt sA-eSA bhaktapAnadravyAvamodarikA, sA-eSA dravyAva modarikA' iti // 13 // mUlam-bhAvomoyariyA tave aNemavihe, appakohAi bheyo|14|| chAyA--bhAvA'vamodarikA tapo'nekavidham, al pakrodhAdi bhedataH // 14 // tattvArthadIpikA--pUrva tArad-dravyA'vamAdarikA tapaH parApatam, sampatibhAvA'vamodArakA tapaH prarUpAyatumAha-'bhAyomAyariyAtave-ityAdi / bhAvA 'vamodarikA tapaH-bhAvasya krodhAdi kaSAyarUpAtmapariNAmasya patanukArakam avamAdarikA nAma kriyAvizeSarUpatapo bhAvAbamodarikA tapaH-bhAvasya krodhAdi kaSAyarUpAtmapariNAmasya pratanu kArakam avamAdarikA nAma kriyAvizeSarUpaM tapo bhAvAvamodarikA tapa ucyate / taccA'nekavidhaM bhavati, tadyathA-alpakrodhaH alpamAnaH alpamAyA alpalomaH alAzabda: alpakalahaH alpajhaJjhazca, ityeva maneka vicaM bhAvAvamAdarikAtapo bhavati / tatrANaH pratanuH krodhaH krodhamohanoyodayajA sakatA ki vaha prakAma rasa bhojI hai| yaha bhaktapAna dravya-avamo. dariko tapa hai| isa prakAra dravyAvamodarikA vivecana pUrNa huA // 13 / 'bhAvAmoyariyA tave' ityAdi / sUtrArtha-alpakrodha Adi ke bheda se bhAva-avamodarikA tapa bhI aneka prakAra kA hai // 14 // tattvArthadIpikA-dravya-avamodarikA tapa kI vyAkhyA kI gaI, aba bhAva-avamodarikA tapa kI prarUpaNA karate haiM AtmA ke krodhAdi vibhAva-pariNAmoM ko kama karanA bhAva-avamo. darikA tapa kahalAtA hai| usake aneka prakAra haiM, jaise krodha ko kama karanA, mAna ko kama karanA, mAyA ko kama karanA, lobha ko kama karanA, evuM na kahI zakAya ke te prakAmarasa bhejI che. A bhakta pAnadravya avamodarikA tapa che. A rIte dravyAvadarikAnuM vivecana pUrNa thayuM. 13 che 'bhAvomoyariyatave' tyahi savArtha--apakrodha AdinA bhedathI bhAva avamodarikA tapa aneka prakAranA che ! 14 che tattvArthadIpikA-dravya avame darikA tapanI vyAkhyA karavAmAM AvI, have bhAva avamadarikA tapanI prarUpaNA karIe chIe AtmAnA krodhAdi vibhAva pariNAmene ghaTADe kare bhAva avamodarikA tapa kahevAya che. tenA aneka prakAra che. jemake krodha ocho kare, mAna ochuM karavuM, mAyAne ghaTADavI, lebha e che kare, vacananI nyUnatA, kalaha zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.14 bhAvamodarikAtapasaH prarUpaNam 615 janyo'sahanarUpA'kSamA pariNati vizeSa:-alpakrodhaH krodha kaSAyAlpatA-1 evam alpamAnaH jAtyAdhabhimAnarAhityam mAnAlpatA2 evam alpamAyA mAyAlpatA3 alpalobho lobhAlpatA 4 alpazabdaH zabdAlpatA, parimirabhASaNam 5 alpakalahaH kalahAbhAva: 6 alpajhaJjhaH parasparabhedotpAdakavacanavyApArarUpa jhaJjhasyA'. bhAvo'vagantavyaH // 7 // // 14 // tasvArthaniyuktiH-pUrva khaladravyAvamodarikA tapaH prarUpitam, sampatibhAvAvamodarikAtapaH prarUpayitumAha-'bhAvomoyariyA tave aNegavihe, appa kohAi bheyao'-iti / bhAvAvamodarikA tapaH-bhAvasya krodhAdi kaSAyAderAbhyantarasya akSamAdi pariNatarUpasya pratanu vidhAyakam avamodarikAnAma tapo bhAvA'vamodarikA tapaH, taccA'nekavidha bhavati / alapakrodhAdi bhedataH tadyathAalpakrodhamAnamAyA lobhazabdakalara jhnyjhbhedtH| atrA'lpa zabdasya dvandvAdau vacana kI nyUnatA, kalaha aura jhaMjha kI nyUnatA Adi / krodha mohanIya ke udaya se utpanna hone vAle asahana rUpa asAtA pariNAma ko krodha kahate haiM, usakI alpatA krodha kI alpatA hai / jAti Adi ke abhimAna kInyUnatA mAnAlpatA hai| mAyA kI kamI ko mAyAlpatA kahate hai| lobha ke patalepana ko lobhAlpatA yA alpalobha kahate haiN| parimita bhASaNa ko zabdAlpatA kahate haiN| kalaha kA abhAva alpakalaha kahalAtA hai| paraspara meM bheda utpanna karane vAle vacanoM kA prayoga na karanA alpajhajha hai||14|| tattvArthaniyukti-dravya-avamodarikA tapa kI vyAkhyA kI jA cukI, aba bhAva avamodarikA tapa kA nirUpaNa karate haiM akSamA-pariNatirUpa krodha Adi vaibhAvika bhAvoM kI alpatA ko bhAva-avamodarikA tapa kahate haiN| usake aneka bheda hai-alpakrodha, alpane kajIyAnI nyUnatA Adi koI mehanI yanA udayathI utpanna thanArA asahanarUpa akSamA pariNAmane krodha kahe che. tenI alpatA krodhanI alpatA che. jAti vagerenA abhimAnanI nyUnatA mAna apatA che mAyAnuM e chApaNuM mAyA-patA kahevAya che. lebhane pAtaLo pADe lebha lepatA athavA a5lobha kahe che. parimita bhASaNane zabdAlpatA kahe che. kalahane abhAva apakalaha kahevAya che. parasparamAM bheda utpanna karanAra vacanane prayoga na kare alapa jhaMjha che 14 tatvArthaniyukti-dravya avamerikA tapanI vyAkhyA karavAmAM AvI have bhAva avamedarikA tapanuM nirUpaNa karIe chIe akSamA pariNati rUpa krodha Adi vaibhAvika bhAvanI alpatAne bhAva avamedarikA tapa kahe che. tenA aneka bheda che a5krodha, apamAna, apamAyA, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre sadabhAvAt tasya pratyekama misambandhAt, alpakrodhaH-1 alpazabdaH pratanu vAcakaH tenA'lpaH svalpaH krodhaH krodhamohanIyakarmodayasampAdyaH asahanarUpA'. kSamA pariNativizeSaH krodhAlapatvamityevam alpakrodhonAma bhAvAvamodarikA tapaH 1 evam-alpamAnaH jAtyAyabhimAnarAhityam mAnAlpatA 2 alpamAyAmAyAlpatvam-3 alpalobhaH lobhAlpatA 4 alpazabda:-parimitabhASaNam, zabdA. lpatA-5 alpakalaha-kalahAbhAvaH-6 alpajhaJjhaH-paraspara bhedotpAdakavacanavyApArarUpajhaJjhasyA'bhAva:-7 ityevaM rItyA bhAvAbamodarikA tapo'nekavidhaM bhavati / uktazcaupapAti ke 30 sutre-se kitaM bhAvomoyariyA 3 bhAvomoyariyA aNegavihA paNNattA, taM jahA appakohe 1 appamANe 2 appamAe3 appa. mAna alpamAyA, alpaloma, alpazabda, alpakalaha, alpajhajha aadi| 'alpa' zabda mandatA yAnyUnatA kA vAcaka hai| ataH alpakrodha kA artha hai-krodha mohanIya karma ke udaya se utpanna hone vAle asahanarUpa akSamA pariNati kI nyUnatA yA mandatA yaha mandatA alpakoSa nAmaka bhAvaavamodarikA tapa hai| isI prakAra jAti Adi ke abhimAna kI alpatA ko alpamAna tapa samajhanA cAhie / mAyA kI alpatA alpamAyA kahalAti hai / lobha kI alpatA alpalobha hai| parimita bhASaNa ko alpazabda kahate haiM / kalaha kA abhAya alpakalaha hai| paraspara meM bheda utpanna karane vAle kA prayoga jhaMjha kahalAtA hai aura usakA abhAva alpjhjhaa| isa prakAra bhAva bhavamodarikA tapa aneka prakAra kA hai| aupa. pAtika sUtra meM kahA hai-bhAva avamodarikA tapa kitane prakAra kA hai ? alabha apazabda, a5kalaha, alapa jhaMjha- Adi "alpa" zabda mandatA athavA nyunatAnuM vAcaka che AthI a5krodhano artha che krodha mohanIya karmanA udayathI utpanna thanArA asahanarUpa akSamApariNatinI nyUnatA athavA mandatA a5 krodha nAmaka bhAva avamadarikA tapa che evI ja rIte jAti AdinA abhimAnanI alapatAne apamAna tapa samajavuM joIe mAyAnI alpatA apamAyA kahevAya che. lebhanI alapatA alpalebha che. parimita bhASaNane apazabda kahe che. kalahane abhAva a5kalaha che. parasparamAM bheda utpanna karanAra vacanonA prayogane jhaMjha kahevAya che ane tene abhAva alapajhaMjha che-ArIte bhAva avamerikA tapa aneka prakAranA che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 8 su. 15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam lohe4 appasadde5 appajhaMjhe 7 se taM bhAvomoyariyA se taM omoyariyA' iti / atha kA sA bhAvAvamodarikA ? bhAvA'vamodarikA'nekavidhA prajJaptA, tadyathA - alpakrodhaH 1 alpamAnaH 2 alpamAyA 3 alpalobhaH 4 alpazabdaH 5 alpakalahaH 6 alpajhaJjhaH 7 sA - eSA bhAvA'vamodarikA, sA eSA avamodarikA iti // 14 // mUlam - bhikkhAyariyA tave aNegavihe, davvAbhiggahacarAi bheo // 15 // chAyA - bhikSAcaryA tapo'nekavidham, dravyAbhigrahacarAdi bhedataH ||15|| tatvArthadIpikA - pUrva khalu - 'avamodarikA' nAma dvitIyaM bAhyaM tapaH savistaraM prarUpitam samprati tRtIyaM bhikSAcaryA tapaH prarUpayitumAha- 'mizkhA yariyA tave aNegavihe, dazabhigagahacarAi bheyao' iti / mikSAcaryA tapa:- 'amukasthAne amukakAle amukavastu grahISyAmi' ityevaM rItyA'bhi 617 uttara- bhAva avamodarikA tapa aneka prakAra kA hai- alpakrodha, alpa-mAna, alpamAyA, alpalobha, alpazabda, alpajha jha aadi| yaha bhAva - avamodarikA tapa hai // 14 // 'bhivakhAyariyA tave aNenavihe' ityAdi, sUtrArtha - dravyAbhigrahacara Adi ke bheda se bhikSAcaryA tapa bhI aneka prakAra kA hai // 15 // tatvArthadIpikA - isase pahale avamodarikA nAmaka bAhya tapa kA vistAra pUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba bhikSAcaryA nAmaka tIsare tapa kI prarUpaNA karate haiM dravyAbhigrahacara Adi ke bheda se bhikSAcaryA tapa ke aneka bheda aupapAtikasUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che. bhAva avamerikA tapa keTalA prakAranA che ? uttara-bhAva avameAdarikA aneka prakAranI che. a5krodha adhyabhAna, alpabhAyA, apasola, mahapazabda malyAsa, yyAdi A bhAva avamerikA tapa che. 5 145 'bhikkhAyariyA tave' ityAdi sutrA --dravyAbhigraha carmAdinA bhedathI bhikSAcaryAM tapa aneka ahAranA che // 15 // tattvArthadIpikA--AnI pahelA avamerikA nAmaka dvitIya khAdvaitapanu' vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have bhikSAcaryA nAmaka trIjA tapanI prarUpaNA karIe chIe dravyAbhigrahacara mAdinA bhedathI bhikSAca+ tapanA aneka bheda che, ta0 78 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 tattvArthasUtre tadyathA grahapUrvakaM bhikSATanaviSayakaM tapo bhikSAcaryA tapa ucyate / tacvA'nekavidhaM bhavati - dravyAbhigrahacaraH- amuka mevA'zana pAnaM grahISyAmi' ityevaM dravyAbhi graheNa caratIti dravyAbhigrahacara, ucyate 1 AdinA kSetrAbhigrahacaraH 'amukasthAne grahISyAmi' ityevaM kSetrAbhigraheNa caratIti kSetrAbhigrahacaraH 2 kAlAbhigrahacaraH 'amukakAle pUrvAhaNAdAveva grahISyAmi na tu parAhUNe nApi rAtrau ' ityevaM kALa vizeSAbhigraheNa caratIti kAlAbhigrahacaraH 3 evam - bhAvAbhigrahacaraH 4 utkSipracaraH 5 nikSiptacaraH 6 utkSipta nikSiptacaraH 7 nikSiptotkSiptacaraH 8 vartyamAnacaraH 9 | 'amukasthAna meM' amuka kAla meM, amuka vastu grahaNa karUMgA' isa taraha abhigraha karake bhikSATana karanA bhikSAcaryAtapa kahalAtA hai / usake aneka bheda haiN| ve isa prakAra haiM (1) dravyAbhigrahacara - amuka azana-pAna hI grahaNa karUMgA, isa prakAra dravya saMbaMdhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA / (2) kSetrAbhigrahacara - 'amuka sthAna para hI grahaNa karUMgA, isa taraha kSetra saMbandhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA / (3) kAlAbhigrahacara - amuka kAla meM jaise pUrvAhaNa meM, hI grahaNa karUMgA, na aparAhNa meM, na madhyAhna meM, aisA abhigraha karake bhikSA Tana karane vAlA / isI prakAra (4) bhAvAbhigrahacara (5) utkSipta cara (3) nikSiptacara (7) utkSiptanikSiptacara (8) nikSiptautkSiptacara ( 9 ) vartyamAnacara (10) saMhi amuka sthAne, amuka kALamAM, amuka vastu grahaNa karIza A rIte abhigraha karIne bhikSATana karavu' bhikSAcaryo tapa kahevAya che. tenA aneka bheda che-te A prakAra che (1) dravyAbhigrahacara-amuka azana pAna ja grahaNa karIza e rIte dravya samadhI abhigraha karIne bhikSATana karanAra (2) kSetrAlithaDethara - abhu sthaNe 4 thaDeSu srIza, yA pramANe kssetrsa'mathI abhigraha karIne bhikSATana karanAra. (3) kAlAbhigrahucara--amukakALamAM jemake pUrNamAM ja grahaNa karIza aparANumAM ke madhyAhnamAM nahI' evA abhigraha dhArIne bhikSATana karanAra zrevI 4 rIte (4) lAvAliyara (4) utkSiptathara (6) nikSiptayara (7) utkSipta nikSiptayara (8) nikSiptatkSiptayara (4) vartyamAnayara (10) saGi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 8.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 619 saMhiyamANacaraH 10 upanItacaraH 11 apanItacaraH 12 upanItApanItacaraH- 13 apanItopanItacaraH 14 saMsRSTacaraH 15 asaMsRSTacaraH 16 tajjAtasaMsRSTacaraH 17 ajJAtacaraH 18 maunacaraH 19 dRSTalAbhika 20 adRSTalAbhikaH 21 pRSTalAbhikaH 22 apRSTalAbhikaH 23 bhikSAlAbhikaH 24 abhikSAlAbhikaH 25 annalAyakaH 26 aupanihitaka: 27 parimitapiNDapAtikaH 28 zuddhaiSaNikaH 29 saMkhyAdattikaH ityevaM tyAsnekavidhaM tAvad bhikSAcaryAtapo bhavatIti bodhyam / tatra bhAvAbhigrahacarastu'amuka prakArako dAtA yadi dAsyati tadA grahISyAmi' ityevaM bhAvAbhigraheNa caratIti bhAvAbhigrahacaro'vagantavyaH 4 evam utkSipta carAdikamapi svayaM jJeyam // 15 // tatvArthaniyukti - pUrvaM tAvad dvitIyaM bAhyarUpam avamodarikA tapaH yamANacara (11) upanItacara (12) apanItacara (23) upanItApanItacara (15) saMsRSTacara (16) asaMsRSTacara (17) tajjAtasaMsRSTacara (18) ajJA tacara (19) maunacara (20) dRSTalAbhika (22) adRSTalAbhika (23) pRSThalAbhika (23) apRSTalAbhika (24) bhikSAlAbhika (25) amikSAlAbhika (26) annalAyaka (27) aupanihataka (28) parimitapiNDapAtika (29) zuddhaiSaNika (30) saMkhyAdattika, isa prakAra bhikSAcaryA tapa karane vAle aneka prakAra ke haiM aura isI kAraNa isa tapa ke bhI aneka bheda hote haiN| 'amuka prakAra kA dAtA yadi degA to grahaNa karUMgA isa prakAra bhAva saMbandhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA bhAvAbhigrahacara samajhanA cAhie / isI prakAra utkSiptacara Adi kA artha bhI svayaM hI samajha lenA cAhie // 15 // tatvArthaniyuktiH - pahale avamodarikA nAmaka dvitIya bAhya tapa kA yabhANuyara (11) upanItathara (12) ayanItathara (13) upanItApanI tatha2 (14) anItAyanItayara (15) saMsRSTayara (16) asaMsRSTayara (17) talatasa suSTayara (18) AjJa tathara (18) maunayara (20) draSTiyAmi (21) adraSTisAliGa (22) pRSTasAliGa (23) aSTasAliGa (24) likSAvAliGa (25) malikSA sAliGa (26) annarasAya (27) khopanihita (28) parimitapieDapAti (28) zuddhaiSaliGa (30) saMdhyAdRtti, bhArIte bhikSAyaryA tatha kurnaaraao| aneka prakAranA che ane A kAraNe ja A tapanA paNa aneka bhedu hAya che. amuka prakAranA dAtA jo Apaze te ja grahaNu karIza A rIte bhAva sabaMdhI abhigraha karIne bhikSATana karanAra bhAvAbhigrahucara samajavA joie evI ja rAMte ukSiptacara vagerenA artha paNu svaya' samajI levA / 15 / tattvArthaniyukti--pahelAM AvameAdarikA nAmaka dvitIya khAdya tapanu zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre savistaraM marUpitam, sampati-kramamAptasya tRtIyasya bhikSAcaryA nAmaka tapasaH svarUpaM sabhedaM prarUpayitumAha mikkhAyariyA tave aNegavihe, davyAbhiggaha carAibhedao' iti mikSAcaryA tapaH vRttiparisaMkhyAnarUpam 'amukasthAne amukakAle amuka vastu grahISyAmi' ityAdirItyA'bhigrahapUrvaka bhikSATanarUpaM tapatharaNam anekavidhaM bhavati / tadyathA-dravyAbhigrahacarAdi bhedataH, dravyAmiprahacaraH 1 AdinA kSetrAbhigrahacaraH 2 kAlAbhigrahacaraH 3 bhAvAbhigrahacaraH 4 utkSiptacara: 5 nikSiptacaraH 6 utkSiptanikSiptacaraH 7 nikSiptorikSaptacaraH 8 vatyamAnacaraH9 saMhiyamAnacaraH10 upanIcaraH11 apanItacaraH12 upanItApanItacaraH 14 saMsRSTacaraH 15 asaMmRSTa caraH16 tajjAtasaMsRSTacaraH 17 ajJAtacara:18 maunacaraH 19 dRSTalAbhikaH 20 adRSTalAbhikaH 21 pRSTalAbhikaH 22 apRSTasavistara prarUpaNa kiyA gayA aba kramaprApta tIsare bhikSAcaryA nAmaka tapa kA bhedoM sahita svarUpa pradarzita karate hai bhikSAcayA~ tapa kA dUsarA nAma vRttiparisaMkhyAta hai / 'amuka sthAna meM' amuka vastu hI grahaNa karUMgA 'ityAdi rUpa se abhigraha karake bhikSATana karanA bhikSAcaryA tapa kahalAtA hai / yaha tapa dravyAbhigrahacara Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai, yathA (1) dravyAbhigraicara (2) kSetrAbhiH grahacara (3) kAlAbhigrahacara (4) bhAvAbhigrahacara (5) urikSaptacara (6) nikSiptacara (7) utkSiptanikSiptacara (8) nikSipta utkSiptacara (9) ghartyamAnacara (10) saMhiyamANacAra (11) upanItacara (12) apanItacara (13) upanItApanItadhara (14) apanItopanItacara (15) saMsRSTacara (16) asaMmRSTa vara (17) tanAtasaMsRSTacara (18) ajJAtacara (19) maunacara (20) dRSTalAbhika (21) adRSTalAbhika (22) pRSTalAbhika savistara prarUpaNa karavAmAM AvyuM have kemaprApta trIjA bhikSAcaryA nAmaka tapa nuM bhedo sahita svarUpa pradarzita karIe chIe bhikSAcaryA tapanuM bIju nAma vRttiparisaMkhyAta che. amuka sthAnamAM amuka kALamAM, amuka vastu ja grahaNa karIza ItyAdi rUpathI abhigraha karIne bhikSATana karavuM bhikSAcaryA tapa kahevAya che. A tapa dravyAbhigrahacara Adi nA bhedathI aneka prakAranA che jemake -(1) dravyAbhigrahacara (2) kSetrAbhigraha 22 (3) sAliDaya2 (4) bhAvAmiDaya2 (5) kSisayara (6) nikSisayara (7) kSinikSitayaR (4) nikSipta kSiptayaR (6) patya mAnaya2 (10) (16) asuTaya2 (17) domsaSTaya2 (18) ajJAtayara (18) maunayara (20) drAli (21)madraSTasAli (22) pRSTAni (23) aSTAli zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 8 sU.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 621 lAbhikaH 23 mikSAlAbhikaH 24 abhikSALAbhikaH 25 annaglAyakaH 26 aupanitika 27 parimitapiNDapAtikaH 28 zudvaiSaNikaH 29 saMkhyAdattikaH 30 ityevaM rItyA'nekavidhaM mikSAcaryA tapo bhavati / tatrAzritA'bhigrahaM vA ya zvaratiAsevate sa dravyAbhigrahacara ucyate, bhikSAcaryAyAH prastAve'pi dharmadharmiNorabhedavivakSA dravyAbhigrahacara ityuktam / dravyAbhigrahazca lepakRtAdi dravyaviSayo'vagantavyaH bhaktapAnAdi dravyaviSayako'bhigraho dravyAbhigraho bodhyaH 1 'amukasthAne grahISyAmi ityevaM rItyA kSetravizeSamabhigRhya yazcarati - bhikSAmaTati sa kSetrAmigrahacara ucyate, kSetraviSayako'bhigrahaH kSetrAbhigrahaH 2 'pUrvAhane grahISyAmi - (23) apRSTalAbhika (24) bhijhAlAbhika (25) abhikSAlAbhika (26) rarores (27) aupani hitaka (28) parimitapiNDapAtika (29) zuddhaivaNika (30) saMkhyAdattika, isa prakAra bhikSAcaryA tapa aneka prakAra kA hai / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) dravyAbhigrahavara - dravya saMbaMdhI abhigraha karake jo bhikSATana karatA hai, vaha dravyAbhigrahacara kahalAtA hai / bhikSA kA prakaraNa hone para bhI dharma aura dharma ke abheda kI vivakSA karake dravyAbhigrahacara aisA kahA gayA hai / dravyAbhigraha yahAM lepakRta Adi dravyasaMbaMdhI sama jhanA caahie| bhojana - pAnI Adi drayoM se saMbaMdha rakhane vAlA abhi graha dravyAbhigraha kahalAtA hai / - (2) kSetrAbhigrahacara - 'amuka sthAnaparagrahaNa karUMgA isa prakAra kSetra saMbaMdhI abhigraha karake jo bhikSArtha bhramaNa karatA hai vaha kSetrAbhi grahacara kahalAtA hai| kSetra saMbaMdhI abhigraha kSetrAbhigraha hai / (24) likSAsAliGa (25) abhikSAsAliGa (26) annA (27) bhopani Dita (28) parimitapieDapAti (28) zuddhaiSathie ( 30 ) sabhyAitti yA rIte bhikSAcaryA tapa aneka prakAranA che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) dravyA bhigrahacara-dravyasaMbadhI agnigraha dhArIne je bhikSATana kare che, te draSyAbhi grahacara kahevAya che bhikSAnuM prakaraNa hAvA chatAM pazu dhama ane dhanA abhedanI vivakSA karIne ' dravyAbhigrahucara ' ema kahevAmAM Avyu' che. dravyA bhigraha ahI lepakRta Adi drazyasa badhI samajavA joie bhAjana pANI Adi dravyethI sabaMdha rAkhanAra abhigraha TrabyAbhigraha kahevAya che. (2) kSetrAbhiSrahacara. amuka sthAna para grahaNu karIza' A rIte kSetra saMbaMdhI abhigraha karIne je bhikSA kAje bhramaNa kare che te kSetrAbhigrahacara kahevAya che. kSetra saMbadhI abhigraha kSetrAbhigraha che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre nAparAhaNe-na rAtrI vA' ityevaM kAlavizeSamabhigRhya carrAta-mikSAmaTati yaH sa kAlAbhigrahacara ucyate, kAlavizeSako'bhigrahaH kAlAbhigrahaH 3 'amuka prakArako dAtA zuddhabhAvena dAsyati-tadA grahISyAmi' ityevaM dAtRvizeSamabhigRhya cara tIti bhAvAbhigrahacaraH / yadvA-gAna hAsanAdi pravRttapuruSAdi viSayako'bhigraho bhAvAmigraho'vaseyaH 4 utkSipta gRhasthena svArtha pAkabhAjanAduddhRtamabhigRhya carati 'svArtha pAkapAtrAd uddhataM bhojanAdikaM yadi dAsyati tadA grahISyAmi' ityevam-utkSiptAbhigrahacara ucyate, utkSiptaviSayako'bhigrahaH utkSiptAbhigrahaH 5 (3) kAlAbhigrahacara-pUrvAhaNa meM hI grahaNa karUMgA, aparAhaNa yA madhyAhna meM nahIM, aisA abhigraha karane vAlA kAlAbhigrahacara kahalAtA hai| kAlaviSayaka abhigraha kAlAbhigraha hai| (4) bhAvAbhigrahacara-'amuka prakAra kA dAtA zuddhabhAva se degA to grahaNa karUMgA isa taraha dAtA saMbaMdhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA bhAvAbhigrahacara kahalAtA hai athavA gAne yA hasane meM pravRta puruSa Adi ke hAtha se hI AhAra lUMgA, aisA abhigraha karanA bhASA bhigraha samajhanA cAhie / (5) utkSiptacara-gRhastha ne apane lie pAtra meM se nikAlA ho vaha uddhRta kahalAtA hai / 'jo bhojanAdika apane khuda ke lie haMDiyA meM se bAhara nikAlA ho vahI grahaNa karUgA aisA niyama grahaNa karane bolA urikSaptacara kahalAtA hai / uikSapta (bAhara nikAle) AhAra kA niyama svIkAra karanA urikSaptAbhigraha samajhanA caahie| (3) kAlAsihacara-pUrvANumAM ja grahaNa karIza, aparahaNa athavA madhyAhaname nahIM e abhigraha rAkhanAra kAlabhigrahacara kahevAya che. kAla viSayaka abhigraha kAlAbhigraha che. (4) bhAvAbhigrahacara-amuka prakArane dAtA zuddha bhAvathI Apaze te ja grahaNa karIza e rIte dAtA saMbaMdhI abhigraha rAkhIne bhikSATana karanAra bhAvAbhigrahacara kahevAya che, athavA gAvA agara hasavAmAM pravRtta purUSa Adi nA hAthe ja AhAra laIza e abhigraha kare bhAvAbhigraha samaja. (5) ukSiptacara-gRhastha pitAne mATe pAtramAMthI kADhayuM hoya te uddhata kahevAya che. je bhejanAdika pitAnA ja mATe vAsaNamAMthI bahAra kADhayuM hoya te ja grahaNa karIza evo niyama grahaNa karanAra ukSiptacara kahevAya che. bahAra kADhela) AhArane niyama svIkAra kare utikSapta abhigraha samajavuM joIe, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.81.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 123 nikSiptaM pAkAdi bhAjanAt uddhRtyA'nyabhAjane sthApitamazanAdikabhigRhya carati iti nikSiptacara ucyate, nikSiAviSayako'bhigraho nikSiptA'bhigrahaH 6 utkSiptanikSiptacara:-pAkabhAjanAdurikSaptaM tadevA'nyatra sthAne yat nikSiptaM tad-utkSiptanikSiptacara ucyate 7 nikSiptorikSaptacaraH-nikSiptaM pAkabhAjanAd udadhRtyA'nyatra sthApitaM, tadeva ukSiptaM punahaste gRhItaM tadabhigraheNa caratIti nikSiptorikSaptacara ucyate 8 varyamAnacaraH vartyamAnaM pariviSyamANamabhigRhya caratIti vaya'mAnacara (6) nikSiptacara-pakAne ke pAtra meM se nikAlakara jo bhojana anya pAtra meM rakha diyA gayA ho vaha nikSipta kahalAtA hai| aise AhAra ko hI grahaNa karane kA niyama lene vAlA nikSiptacara hai| nikSipta viSayaka abhigraha nikSiptAbhigraha samajhanA caahie| (7) urikSapta nikSiptacara-pAka-pAtra meM nikAla diyA gayA ho aura anya sthAna para rakhA ho vaha AhAra urikSaptanikSipta kahalAtA hai| usakA abhigraha karake bhikSATana karane vAlA utkSiptanikSiptacara hai| (8) nikSiplorikSaptacara-pAka pAtra meM se bAhara nikAlA ho, anya sthAna para rakha diyA ho, usIko phira hAtha meM liyA ho aisA AhAra mApta hogA to hI grahaNa karUMgA, aisA niyama aMgIkAra karane vAlA nikSi. pta utkSiptacara kahalAtA hai| (9) vaya'mAnacara-yadi parosA jAtA huA AhAra milegA to hI lUgA aisA abhigraha karane vAlA vaya'mAnacara kahalAtA hai| (6) nikSiptacara-rAMdhavAnA pAtramAMthI kADhIne je bhejanA anya pAtramAM rAkhI devAmAM AvyuM hoya te nizcita kahevAya che. AvA AhArane ja grahaNa karavAno niyama lenAra nikSiptacara che. nikSitaviSayaka abhigraha nikSiNAbhigraha samajavuM joIe. (7) utikSasacara-pAka pAtramAMthI kADhI nAkhavAmAM AvyuM hoya ane anya sthAna upara rAkhela hoya te AhAra ukSinizcita kahevAya che. teno abhigraha rAkhIne bhikSATana karanAra ukSiNanikSiptacara che. (8) nikSiptakSiptacara--pAkapAtramAMthI bahAra kADhela hoya, anya sthAna para rAkhI devAmAM AvyuM hoya tene ja pharI hAthamAM levAmAM AvyuM hoya e AhAra maLaze te ja grahaNa karIza evo niyama aMgIkAra karanAra nikSita ukSiptacara kahevAya che. (9) vardhamAnacara-je pIrasavAmAM AvI rahele AhAra maLaze te ja laIza e abhigraha karanAra varlaeNmAnacara kahevAya che. zrI tatvArtha sUtra 2
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 tatvArtha sUtre ucyate 9 evaM - saMhiyamANacaraH- atyuSNaM vyaJjana sUpAdikaM zItalIkaraNAya sthAlyAdiSu prasAritaM tat punarbhAjane kSipyamANaM saMhiyamANa mucyate tadabhigraheNa caratIti saMhiyamANacaro bodhyaH 10 upanItacaraH - anyena kenacida gRhasthAya preSitaM yat tadupanItamucyate, tadabhigraheNa caratIti upanItacaraH tadevAhaM grahISyAmi yadanyena tadarthaM preSitaM bhavet' ityevamabhigraha apanItAbhigraha ityartha: 11 apanItacaraH- apanItaM gRhasthena kasmaicidanyasmai dAtuM niHsArya yadanyatra sthApitaM tadabhinaga caratIti - apanI caraH ucyate, 'tadevA'haM grahISyAmi yadanyasmaidAtu nissArya sthApitaM syAt' ityevamabhigraho'panItAbhigraha ityarthaH 12 upanItApanItacaraH - 'devopanItam anyena preSitaM, tadeva yadi apanItaM sthAnAntare sthApitaM syAt tadeva grahISyAmi' ityevamabhigraheNa caratIti apanI tApanItacara ucyate 13 (10) saMhriyamANacara - atyanta uSNa AhAra ThaMDA karane ke lie thAlI Adi meM phailAyA gayA ho, use punaH pAtra meM DAlA jA rahA ho vaha AhAra sahiyamANa kahalAtA hai| aisA AhAra hI lUMgA aisI pratijJA karane vAlA tapasvI saMhiyamANacara hai / (11) upanItacara - jo bhojana kisI dusare ne gRhastha ke lie bhejA ho vaha upanIta kahalAtA hai aura usakA abhigraha karane vAlA upanItacara / maiM vahI bhojana grahaNa karUMgA jo dUsare ne gRhastha ke lie bhejA ho aisI AkhaDI karanA upanItAbhigraha hai / (12) apanItacara - gRhasthane kisI ko dene ke lie anyatra rakha diyA ho aise AhAra ko hI grahaNa karane kA niyama svIkAra karane bAlA apanItacara kahalAtA hai / jo AhAra dUsare ko dene ke lie (10) sahiyamANucara-atyanta uSNu AhAra TADhA karavA mATe thALI vageremAM pAtharavAmAM AvyA hAya, tene puna: pAtramAM nAkhavamAM AvI rahyo hoya te AhAra sahiyamANu kahevAya che. Ave ja AhAra laIza, evI pratijJA karanAra tapasvI sahiyamANucara che. (11) upanItacara--je leAjanane kAI bIjAe gRhasthane mATe mekalyu DhAya te upanIta kahevAya che ane tenA abhigraha karanAra upanItacara che. hu te ja leAjana grahaNa karIza je khIjAe gRhastha mATe mokalyu hoya evI AkhaDI karavI upanItAbhigraha che. (12) apanItacara--gRhasthe koIne ApavA mATe anyatra rAkhavAmAM Avela hoya evA AhArane grahaNa karavAne niyama svIkAra karavA vALe apanItacara kahevAya che. je AhAra khIjAne ApavA mATe kADhIne anyatra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 625 apanItopanItacara:-apanItaM kasmaicidanyasmai dAtu nissAryA'nyatra sthApitaM, tadevo-panItaM yasya gRhasya samIpe preSite tasya gRhasthasya gRhe mApitaM tadapanIto. panIta mucyate, tadabhignaheNa caratIti apanItopanItacara ucyate 14 saMsRSTacaraH saMsaSTena zAkAdi pUritena hastAdinA dIyamAna mazanAdikaM saMsRSTa mucyate, tadamigraheNa caratIti saMsRSTacaraH ucyate 15 asaMmRSTacara:-asaMmRpTena zAkAdinAnikAla kara anyatra rakha diyA gayA ho usa AhAra sambandhI abhigraha apanItAbhigraha samajhanA caahie| (13) upanItApanItacara-jo AhAra dUsare ne bhejA ho vaha yadi sthAnAntara para rakha diyA gayA ho to hI use lUMgA aisA abhigraha karake aTana karane vAlA tapasvI upanItApanItacara kahalAtA hai| (14) apanItopanInacA-kisI ko dene ke lie pAtra meM nikA. lakara bAhara rakha diyA ho aura usa gRhastha ke yahAM bheja diyA gayA ho vaha apanItopanIta kahalAtA hai| aise AhArako grahaNa karane kA abhigraha karane vAlA apanItopanItacara hai| (15) saMsRSTacara-zApha-dAla Adi se bhare hue (lipsa) hAtha Adi se diyA jAne vAlA AhAra saMmRSTa kahA jAtA hai, usakA abhigraha dhAraNa karake bhikSArtha aTana karane vAlA saMsRSTacara kahalAtA hai| rAkhavAmAM AvyuM hoya, te AhAra saMbaMdhI abhigraha apanItAbhigraha samaja joIe. (13) upanItApunItacara--je AhAra bIjAne mokalyA hoya te je sthAnA stara para rAkhavAmAM AvyA hoya te ja tene laIza, e abhigraha karIne aTana karanAra tapasvI upanItApanItacara kahevAya che. (14) apanI5nItacAra--keIne ApavA mATe pAtramAMthI kADhIne bahAra rAkhavAmAM Avela hoya ane te gRhasthane tyAM mokalI devAmAM Avyo hoya te apanI5nIta kahevAya che. evA AhArane grahaNa karavAno abhigraha karanAra apanI nItacara che. (15) saMsaSTacara-zAka dALa AdithI bharelA (kharaDAyelA) hAtha Adi thI ApavAmAM Avate AhAra saMsaSTa kahevAmAM Ave che. tene ebhigraha dhAraNa karIne bhikSAthe aTana karanAra saMsasTacara kahevAya che ta0 79 zrI tatvArtha sUtra 2
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 tattvArthasUtre riktena hastAdinA dIyamAnaM vastu 'asaMmRSTa mucyate' tadabhigraheNa caratItiasaMsRSTacaro bodhyaH 16 tajjAta saMsRSTacaraH-tajjAtena pariveSyamANadravyeNa yatsaMsRSTaM hastAdi tena-dIyamAna vastu grahItu ya zcarati sa tajjAtasaMsRSTacara ucyate 17 azAtacara:-ajJAtam ajJAta zramaNaniyamam-aparicitaM gRhasthakulaM yazvarati so'jJAtacara:-ucyate 18 maunacara:-mauna vAksaMyamanaM tadabhigraheNa yazcarati sa maunacara ucyate 19 dRSTalAbhikaH-dRSTasyaiva bhaktapAnAderlAbho dRSTalAbhaH athavA-dRSTAt prathama dRSTAdeva dAta hAdvA lAmo dRSTalAbhaH so'sti yasya sa dRSTalAbhikaH 20 (16) asaMsRSTacara-jo hAtha, pAtra yA cammaca zAka Adi se bharA na ho vaha asaMmRSTa kahalAtA hai| aise hAtha Adi se hI lene kI pratijJA karane vAle ko asaMsRSTacara samajhanA caahie| (17) tajjAta saMmRSTacara-jisa drabdha se hAtha Adi saMsRSTa hai, usI se vahI vastu lene kA jo abhigraha dhAraNa karatA hai vaha tajjAtasaMsRSTacara kahalAtA hai| __ (18) ajJAtacara-ajJAta arthAt aparicita gRhastha ke ghara se jo bhikSA le vaha ajJAtacara kahalAtA hai| (19) maunacara- mauna dhAraNa karake bhikSATana karane vaalaa| (20) dRSTalAbhika-pratyakSa dIkhane vAle AhAra-pAnI kA lAbha honA dRSTalAbha kahalAtA hai athavA jo pahale pahala dikhAI de aise dAtA yA ghara se AhArAdi kA lAbha honA dRSTalAbha hai| aise AhAra Adi ko hI grahaNa karane kA niyama aMgIkAra karane vAlA dRSTalAbhika hai| (16) asaMsaSTacara-je hAtha, pAtra athavA camaco zAka AdithI ladAyelA na hoya te asaMsaSTa kahevAya che. AvA hAtha vagerethI ja AhAra levAnI pratijJA karanAra asaMsaSTacara samajavuM joIe (17) tajajAtasaMsacara-je dravyathI hAtha vagere saMsaSTa che tenAthI te vastu levAne je abhigraha dhAraNa kare che te tajajAtasaMsaSTacara kahevAya che (18) ajJAtacara-ajJAta arthAt aparicita gRhasthanA gherathI je bhikSA le te ajJAtacara kahevAya che. (19) maunacara-mauna dhAraNa karIne bhikSATana karanAra (20) draSTalAbhika-pratyakSa joI zakAya tevA AhAra pANIne lAbha tha draSTalAbha kahevAya che athavA je sau prathama jovAmAM Ave evA dAtA athavA gharethI AhAra Adine lAbha tha draSTalAbha che. AvA AhAra vagerene ja grahaNa karavAnA niyama aMgIkAra karanAra draSTalAbhika kahevAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.15 mikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 627 adRSTalAbhika:-adRSTasyA''varaNAdinA''cchAditasya dAtrAdibhiH kRtopayogasya bhaktAdelAmaH / yadvA'dRSTAt pUrva kadApi na dRSTAt dAyakAd lAbho'ra STalAmaH so'syA'stIti aSTalAbhikaH21 pRSTalAbhikA-bhikSArtha samupasthita yaM zramaNaM 'bho ! zramaNa ? tvaM kimicchasi' ityevaM kazcidgrahasthA pRcchati sa pRSTa ityucyute, tasya zramaNasya tasmAd gRhasthAd yo lAmo bhavati sa pRSTalAma ucyate so'syA'stIti pRSTalAbhiko bAdhyaH 22 apRSTalAbhika:-ke cadgRhasthenA'pRSTasyaiva zramaNasya ya stasmAd gRhasthAd lAbhaH so'pRSTalAma ucyate so'syA'stIti apRSTalAbhiko bodhyaH 23 mikSAlAbhikA-kasyacit kSetrAddha gRhasthA dvA yAcitvA gRhasthena samAnIta tuccha ballacaNakakodravAdika niSpAdita AhAro bhikSocyate, tasyA'LAbho yasyA'stIti sa bhikSAlAbhika ucyate 24 (21) adRSTalAbhika-adRSTa arthAt kisI cIja se AcchAdita AhAra-pAnI ko jisakA upayoga dAtA Adi ne kara liyA ho, lene kI pratijJA karane vAlA adRSTalAbhika kahalAtA hai| athavA pahale kabhI na dekhe hue dAtA ke hAtha se lene kA abhigraha karane vAlA adRSTalAbhika kahalAtA hai| (22) pRSTalAbhika-bhikSA ke lie upasthita zramaNa se-'he pramaNa Apako kyA cAhie ?' aisA pUcha kara diye jAne vAle AhAra ko hI grahaNa karane kA niyama lene vAlA pRSTalAbhika kahalAtA hai| (23) apRSTalAbhika-jo gRhastha vinA pUche AhAra degA, usI ko grahaNa karUMgA-aisI pratijJA karane vAlA apRSTalAbhika kahalAtA hai| (24) bhikSAlAbhika-kisI jagaha athavA gRhastha se yAcanA karake koI gRhasthatuccha balla, canA yA kodrava Adi lAyA ho aura usase jo (21) adraSTAbhika-adraSTa arthAt kaI vastuthI DhAMkelA AhAra pANIne jene upaga dAtA vageree karI lIdhuM hoya te levAnI pratijJA karanAra aSTalAbhika kahevAya che. athavA pahelA kadI paNa na jeelA dAtAnA hAthathI levAne abhigraha dhAraNa karanAra adraSTalAbhika kahevAya che, (22 pRSThalAmika-bhikSA mATe upasthita zramaNane che zramaNa Ape ne zI khape ? evuM pUchIne ApavAmAM AvanAra AhArane ja grahaNa karavAno niyama lenAra pRSThalAbhika kahevAya che. (23) apUSNalAmika--je gRhastha vagara pUche AhAra Apaze tenAthI ja grahaNa karIza evI pratijJA karanAra apRSThalAbhika kahevAya che (24) bhikSAlAmika-kaI jagyAethI athavA gRhasthathI yAcanA karIne kiI guhastha tuccha bhala, caNA athavA kerI Adi lAvyA hoya ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre abhikSAlA bhikaH ayAcitalAbho'mikSA tasyA abhikSayA lAmossyA'stIti abhikSAlAbhikaH ucyate 25 annaglAyakaH - annenA''hAreNa vinA glAyakaH, 'rAtriniSpAdita mannaM gRhISyAmi' ityabhigrahaM kRtvA bhikSAcaraH paryuSitAnnabhikSAcaraH khalu annaglAyaka ucyate 26 aupanihitaka : - aupanihitaM kathaJcid gRhasthena svasamIpe samAnIta mannAdikam, tadabhigraheNa caratIti aupanihitakacara ucyate 27 parimitapiNDapAtikaH- parimitapiNDasya pramANaparicchinnapiNDasya pAto lAbhaH parimitapiNDapAtaH so'syA'stIti parimitapiNDapAtikaH AdhAkarmAdidoSarahitaM bhaktapAnAdikaM 'yadi - ekasmAd gRhAt paryAptaM labhyate tadA-grahItathyam ityeva mabhigrahavAn parimitapiNDapAtikaH ucyate - 28 zuddhaiSaNikaH - zuddhaiSaNA bhojana taiyAra kiyA ho vaha bhikSA kahalAtA hai| aise bhojana ko lene kI pratijJA karane vAlA bhikSAlAbhika hai / (25) abhikSAlAbhika-ghAcanA kiye binA hI lAbha honA abhikSA hai / aise AhArAdi ko hI lene kI pratijJA karane vAlA abhikSAlAbhika hai| (26) annalAyaka - AhAra ke binA glAni pAne vAlA annaglAyaka kahalAtA hai / jo vAsI AhAra ko hI lene kA abhigraha karatA hai use annalAyaka samajhanA cAhie / (27) aupani hitaka - kisI nimitta se koI gRhastha mere pAsa AhAra le AegA to lUMgA' aisI pratijJA karane vAlA tapasvI aupanitika kahalAtA hai / (27) parimitapiNDapAtika - parimita AhAra kA lAbha honA parimitapiNDapAta hai, usakA abhigraha karane vAlA parimitapiNDapAtika kahalAtA hai / tenAthI je breAjana taiyAra karyu hAya te bhikSA kahevAya che. AvA leAjana ne levAnI pratijJA karanAra bhikSAlAbhika che. (25) abhikSAlAbhika-yAcanA karyAM vagara ja lAbha thavA abhikSA che. AvA AhArAdine ja levAnI pratijJA karanAra abhikSAlAbhika che. (21) annagyAya-- mAhAra vagara glAni pAmanAra anglAyaka kahevAya che, je vAsI AhArane ja levAnA abhigraha dhAre tene annaglAyaka samajavA joie. (27) aupanihitaka----kAi nimittathI koi gRhastha mArI pAse AhAra laIne Avaze te ja laIza evI pratijJA karanAra tapasvI aupanihitaka vAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.15 mikSAcaryAtapasaH prarUpaNam zaGkAdi doSarAhityam, zuddhasya udgamAdidoSarahitasya vA, eSaNA sA'syAstIti zuddhaiSaNikaH sarvathA-zuddhameva grahItavyam ityabhigrahadhArIti zuddhaSaNika ucyate 29 saMkhyAdattikA-saMkhyA pradhAnadattiH saMkhyAdattiH tadabhigraheNa caratIti saMkhyA dattikA, darvI-kaTorakAdito'vicchinnadhArayA yA bhikSA patati sA datti rucyate eka kSepa rUpA ca bhikSA dattirityevaM rItyA'nekavidhA mikSAcaryA bhvtiitibhaavH| uktazcau-pAtike 30 sUtre-se kitaM bhikkhAyariyA? bhikkhAyariyA aNe gavihA paNNattA, taM jahA-davyAbhiggahacarae1 khettAbhiggahacarae2 kAlA. bhiggahacarae3 bhAvAbhiggahacarae4 ukkhittacarae 5 Nikkhittacarae 6 ukkhittaNikkhittacarae 7 Nikkhittarakkhittacarae 8 vahijjamANacarae 9 sAharijjamANa carae 10 uvaNIyacarae 11 avaNIyacarae 12 uvaNIya avagIyacarae 13 avaNIya uvaNIyacarae 14 saMsahacarae 15 asaMsahacarae 16 tajjAyasaMsahacarae 17 aNNAyacarae 18 moNacarae 19 diThThalAbhie 20 adiTThalAbhie 21 puTThalAbhie 22 apuTThalAbhie 23 __(29) zudghaSaNika-zaMkA Adi doSoM se athavA udgama Adi doSoM se rahita hI AhAra Adi kI gaveSaNA karane vAlA zuSaNika kahalAtA hai| arthAt jisane aisA abhigraha dhAraNa kiyA ho ki sarvathA zuddha AhAra hI grahaNa karUMgA, use zuddhaSaNika samajhanA caahie| (30) saMkhyAdattika-dattiyoM kI saMkhyA nizcita karake AhAra lene vaalaa| vinA dhAra TUTe eka bAra meM jitanA AhAra-pAnI kA lAbha ho vaha eka dattI kahalAtI hai| - isa prakAra bhikSA caryA ke aneka bheda haiN| aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai (28) parimitapiDapatika-parimita AhArano lAbha ya parimita piDapAta che. te abhigraha karanAra parimitapiDapatika kahevAya che. _ (ra9) zuddhaSaNika-zaMkA vagere dethI athavA ugama Adi dethI rahita ja AhAra AdinI gaveSaNA karavAvALa zuSaNika kahevAya che arthAt jeNe A abhigraha dhAraNa karyo hoya ke sarvathA zuddha AhAra grahaNa karIza, tene zudghaSaNika samajavo joIe. (30) saMkhyAdattika--dattionI saMkhyA nizcita karIne AhAra grahaNa karanAra sAtatya jaLavAI rahe tevI rIte ekavAramAM jeTalA AhAra pANIne lAbha thAya te eka datti kahevAya che. A rIte bhikSAcaryAnA aneka bheda che. aupapAtika sUtranA rIsamAM sUtramAM kahyuM che. zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 ____ tattvArthasUtre bhikkhAlAbhie 24 abhikkhAlAbhie 25 aNNalAbhie 26 ovaNihie 27 parimiyapiMDavAie 28 suddhesaNie 29 saMkhAdattie 30 se taM. bhikkhAyariyA' iti / atha kA sA bhikSAvaryA 3 bhikSAcaryA'nekavidhA prajJaptA, tadyathA-dravyAbhigrahacarakaH 1 kSetrAbhigrahacarakaH 2 kAlAbhigrahacarakaH 3 bhAvAmigrahacarakaH 4 utkSiptacarakaH 5nikSiptacarakaH 6 utkSiptanikSiptacarakaH 7 nikSipto. kSiptacarakaH 8 vaya'mAnacarakaH 9 saMhimANacarakaH 10 upanItacarakaH 11 apanIta carakaH 12 upanItApanItacarakaH 13 apanItopanItacarakaH 14 saMmRSTacarakaH15 asaMsRSTacarakaH 16 tajjAtasaMsRSTacarakaH 17 ajJAtacarakaH 18 maunacarakaH 19 dRSTalAmikaH20 adRSTalAmikaH 21 pRSTalAbhakaH 22 apRSTalAmikaH 23 bhikSAlAbhikaH24 abhikSAlAbhikaH 25 annaglAyakaH 26 aupanihitakaH27 parimitapiNDapAtika:28 zuddhaSaNika:29 saMkhyAdattikaH30 sA-eSA bhikSAcaryA, iti|15| prazna-bhikSAcaryA ke kitane bheda haiM ? uttara-bhikSAcaryA aneka prakAra kI hai, yathA-(1) dravyAbhigrahacara (2) kSetrAbhigrahabara (3) kAlAbhigrahacara (4) bhAvAbhigrahacara (5) urikSaptacara (6) nikSiptacara (7) utkSipta nikSiptacara (8) nikSipta rikSa. ptacara (9) vatyamAnacara (10) saMhiyamANacara (11) upanItacara (12) apanItacara (13)upanIta-apanItacara (14) apanIta-upanItacara (15) saMsRSTacara (16) asaMsRSTacara (17) tajjAtasaMsRSTacara (18) ajJAtacara (19) maunacara (20) dRSTalAbhika (21) adRSTalAbhika (22) pRSTalAbhika (23) apRSTalAbhika (24) bhikSAlAbhika (25) abhikSAlAbhika (26) annaglAyaka (27) aupanihitaka (28) parimitapiNDapAtika (29) zuddhaSaNika aura (30) saMkhyAdattika, yaha saba bhikSAcaryA hai // 15 // prazna-bhikSAcayanA keTalAM bheda che. uttara-bhikSa caya aneka prakAranI che, jevI ke (1) dravyAbhigrahacara (2) tramiyara (3) sAmiDaya2 (4) lAvAliyara (5) kSiyara AAHA2 (7) kSinikSiptayaR (8) lakSita kSatayaR (6)patya. bhAnayara (10) sayamAnayara (11) nItaya2 (12) apanItayaR (13) apanI-apanItaya2 (14) apanIta nItaya2 (15) sasUTaya2 (16) asRSTaya2 (17) dotasaSTaya2 (18) sajJAtaya2 (18) maunayara (20) dUchalAbhika (21) adraSTalAbhika (22) pRSThalAbhika (23) apRSThalAbhika (24) likSAM (25) mAlAmAla (29) Arials (27) gopani. hiMtA (28) paribhita 1i945ti (28) zuddhaSaNa bhane (30) sabhyAti A badhI bhikSAcaryA che. je 15 che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.16 rasaparityAgatapasaH prarUpaNam 631 malam-rasapariccAgatave agavihe, niviiya paNIyarasapariccAyAi bheyao // 16 // ___ chAyA-'rasaparityAgatapo'nekavidham nirvikRtipraNItarasaparityAgAdi bhedtH||16|| tatvArthadIpikA--pUrva tAvat-tRtIyaM bhikSAcaryA nAma bAhyaM tapo'nekavidhaM prarUpitam, sampati-rasaparityAgatapaH prarUpayitumAha-'rasapariccAgatave' ityAdi / rasaparityAgaH-ghRtAdirasaparityAgarUpaM tapo nirvikRtikAhArAdigrahaNa rUpam anekavidhaM bhavatItibhAvaH / tadyathA-nirvikRtikaH 1 praNItarasaparityAgaH2 AcAmAmlam 3 AyAmasiktha mogI 4 arasAhAraH 5 virasAhAraH 6 antAhAra:7 pAntAhAraH 8 rUkSAhAraH 9 tucchAhAraH 10 ityevaM rItyA rasaparityAga tapo'neka vidhaM bhvtiitibhaavH| tatra-nivikRtikAhAra gtAd nirgatA ghRtAdirUpA vikRtirya 'rasapariccAgata aNegavihe' ityaadi| sUtrArtha-nirvikRti-praNItarasaparityAga Adi ke bheda se rasa parityAga tapa aneka prakAra kA hai // 16 // __ tatvArthadIpikA-isase pUrva bhikSAcaryA nAmaka tIsare pAhya tapa kA nirUpaNa kiyA gayA aba rasa parityAga kA vivecana karate haiM ghRta Adi pauSTika rasoM kA tyAga rasaparityAga tapa kahalAtA hai| vigaya rahita AhAra grahaNa karane Adi ke bheda se usake aneka bheda haiN| ve isa prakAra haiM-(1) nirvikRtika (2) praNItarasaparityAga (3) AyaMbila (4) AyAma siktha bhogI (5) arasAhAra (6) virasAhAra (7) antAhAra (8) prAntAhAra (9) rUkSAhAra (10) tucchAhAra, ityAdi bhedoM se rasaparityAga tapa aneka prakAra kA hai| (1) ghRta Adi vigayoM 'rasaparicAgatave aNegavihe' tyAha savAtha- nirvikRti-praNItarasArityAga AdinA bhedathI rasaparityAga tapa aneka prakAranA che. A 16 . tatvArthadIpikA--AnI pUrve bhikSAcaryA nAmaka trIjA bAhya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have rasaparityAgatapanuM vivecana karIe chIe ghI Adi pauSTika rasane tyAga rasaparityAga tapa kahevAya che. vigaya rahita AhAra grahaNa karavA AdinA bhedathI tenA aneka bheda che te A pramANe cha (1) nivi ti: (2) praNAta 2saparityAga (3) mAya mila (4) AyAma siMthAgA (5) arasAhA (6) virasAhA2 (7) mantAha.2 (8) prAntAhara (9) rUkSAhAra (10) tucchAhAra, ityAdi bhedothI rasArityAga tapa aneka zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ darara tattvArthasUtre smAt sa nirSikRtikastathAvidha AhAro nirvikRtikAhAra ucyate 1 praNItarasaparityAga:-praNItarasaH pracuratvAd dravIbhUta ghRtarindu sandoho'pUpAdiH tasya parityAgaH paNItarasaparityAga ucyate 2 evam-AcAmlam vikRtivarjitAnAmodanabharjita caNakAdInAM rUkSAnnAdInAmacitta-udake prakSepapUrvakamekAsanasthena sakRdabhojana mAcAmnaM nAma tapo bhavatItibhAvaH3 AyAmasikthAmojI avasrAvaNa gatasiktha bhojane sUtre-guNa-guNinorabhedopacArAd' bhojIvipadam 4 evam-arasAhAra:-arasaH jIrakahiMgvAdibhira saMskRtoya AhAraH so'rasAhAro bhavati 5 evaMvirasAhAraH vigato raso virasaH ati purANadhAnyaudanAdikaH etadraya AhAro virasAhAro bhavati 6 antAhAraH anta-nIrasavastu, tasyAhAro'ntAhAraH jaghanya dhAnyakodravAdInA mAhAra ucyate 7 pAntAhAra prakarSeNA'ntaM prAntaM pAkapAtrAdanne (vikRtiyoM) se rahita AhAra nirvikRtika kahalAtA hai| (2) jisa mAla. pue Adi meM se pighalA ghI jhara rahA ho, aise pauSTika AhAra kA tyAga karanA praNItarasaparityAga hai / (3) vikRta hIna odana, bhune cane Adi rUkhe annoM ko acitta jala meM bhigokara, eka Asana para baiThakara eka vAra hI khAnA AcAmla yA AyaMbila hai / (4) osAmaNa meM mile hue sItha khAnA AyAmasiktha bhojI hai / sUtra meM guNa aura guNI meM abheda kA upacAra karake 'bhojI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| () jIrA hIMga Adi se vinA choMkA AhAra arasAhAra kahalAtA hai| (6) virasa arthAt atyanta purAne dhAnya odana Adi kA AhAra virasAhAra kahalAtA hai| (7) antAhAra arthAt ghaTiyA dhAnya kodrava Adi kA AhAra (8) prAntAhAra arthAt atIva nIrasa aura ghaTiyA AhAra, pakAne prakAranA che. (1) ghI Adi viga (vikRtIo) thI rahita AhAra nirvikRtika kahevAya che. (2) je mAlapuDA AdimAMthI pighaLeluM ghI jharI rahyuM hoya evA pauSTika AhArane tyAga kara praNItarasa parityAga che. (3) vikRtahIna edana zekelA caNA Adi sukA anAjane aceta pANImAM palALIne eka Asane besIne eka ja vAra khAvuM AcAlDa athavA AyaMbila che. (4) osAmaNamAM bhegA thayelA sItha khAvuM AyAmasikathabhegI che, sUtramAM guNa ane guNamAM abhedane upacAra karIne bhejI " zabdano prayoga karavAmAM AvyuM che. (5) jIrU, hIMga, vagerethI vaghAryA vagarano AhAra arasAhAra kahevAya che (6) virasa arthAt atyanta junA cokhA vagerene AhAra virasAhAra kahevAya che () annAhAra arthAt jADuM dhAnya kedarI Adine AhAra (8) prAntAhAra athata atIva nIrasa ane ghaTiyA AhAra, rAMdhavAnA vAsaNamAMthI anna kADhI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.16 rasaparityAgatapasaH prarUpaNam 633 niSkAsite sati tatpAtrasaMzliSTaM dAdinA gharSaNena nissArita mannaM vallacaNakAdi niSpAdita mamlatakramizritaM, paryuSitaM vA'nnaM pAntaM tadrUpa AhAra prAntAhAra ucyate 8 rUkSAhAram-rUkSam asnigdhamannaM tadrapa AhAro rUkSAhAraH 9 tucchAhAra:-tuccho'lpo'sArazca zyAmAkAdiniSpAdito ya AhAraH sa tucchAhAraH 10 ityevaM rasa parityAgo bodhyH|16|| tattvArthaniyuktiH-pUrva khalu SavidheSu -anazanAdi bAhya tapaHsu bhikSAcarza tapaH savistaraM prarUpitam, sammati-kramamAptaM caturthaM rasaparityAgarUpaM tapaH prarUpayitumAha-'rasapacciAgatave aNegavihe, nividaya paNIya rasapariccAyAi bhedo' iti / rasaparityAga tapA-ghRtA'pUpAdi sarasAhArasya parityAgarUpaM tapastAvad anekavidham, tadyathA-niskRitikaH praNItara saparityAgAdi bhedtH| ke pAtra meM se anna nikAla lene para usameM jo zeSa cipaTA rahatA hai aura jise cammaca Adi se kharoMca kara nikAlA jAtA hai vaha prAntAhAra kahalAtA hai| athavA canA Adi se banA huA amlatA mizrita ThaMDA AhAra prAntAhAra kahA jAtA hai| (9) rUkhe arthAt cikanAI se rahita AhAra ko rUkSAhAra kahate haiM / (10) tuccha arthAt alpa athavA asAra sAvAM Adi kA banA AhAra tucchAhAra kahalAtA hai| isa prakAra aneka taraha kA rasaparityAga tapa samajhanA cAhie // 16 // tatvArthaniyukti-chaha prakAra ke anazana Adi bAhya tapoM meM se bhikSAcaryA tapa kA vistAra pUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta cauthe rasaparityAga tapa kA prarUpaNa karate haiM nirvikRtika, praNIta rasaparityAga Adi ke bheda se rasaparityAga tapa ke aneka bheda haiN| ve isa prakAra haiM (1) nirvikRtika (2) praNItarasaparityAga lIdhA bAda temAM je zeSa caTeluM rahe che ane jene camacA AdithI ukhADI ne kADhavAmAM Ave che te prAntAhAra kahevAya che athavA caNu vagerethI banelo amlatakamizrita ThaMDe AhAra prAntAhAra kahevAya che. sukA arthAt cikaNA paNathI rahita AhArane rUkSAhAra kahe che. (10) tuccha arthAt a9pa athavA asAra sAmA vagerene banela AhAra tuchAhAra kahevAya che. Ama aneka prakAranA rasaparityAga tapa samajavA joIe che 16 che tatvArthaniryukita-cha prakAranA anazana Adi bAhya tapamAMthI bhikSAcaya tapanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta thA rasa parityAga tapanuM prarUpaNa karIe chIe nikitika, praNItarasa parityAga AdinA bhedathI rasaparityAga tapanA aneka bheda che. te A pramANe che(1) nirvikRtika (2) praNItarasArityAga ta0 80 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 tattvAryasUtre nivikRtikA 1 praNItarasaparityAgaH 2 AdinA-AcAmAmlam 3 AyAmasikya bhojI 4 arasAhAraH 5 virasAhAraH 6 antA-(tyA) hAraH 7 prAntAhAraH 8 rUkSAhAraH 9 tucchAhAraH 10 ityevaM rItyA rasaparityAgatapo'nekavidhaM bhavati / tatra-nirvikRtika tAvad nirgatA dhRtAdirUpA vikRtiryasmAt sa nirvikRtikA AhAra ucyate, tathA ca dhRtAdi snigdha padArthavanitAhAragrahaNaM nirvikRtikaM nAma rasaparityAgatapo bhavati 3 praNItarasaparityAga:-praNItarasaH pracuradravadaghRta. bindu sandoho'pUpAdi ratasya parityAgaH praNItarasaparityAgaH tadrUpaM tapaH praNIta. rasaparityAga tapa ucyate 2 AcAmAmlam-snehAdi vikArarahitAnA modanabharjitacaNakAdInAM rUkSAnnAnAm acitte jale prakSepeNa ekAsanasthatayopavizya sakRdbhojanaM khalu AcAmAglaM nAma tapa ucyate-tathAcoktam-- (3) AcAmla (4) AyAmasiktha bhojI (5) arasAhAra (6) virasAhAra (7) antAhAra (8) prAntAhAra (9) rukSAhAra (10) tucchaahaar| isa prakAra rasaparityAga tapa aneka prakAra kA hai| ghRta Adi vikRtiyoM se rahita AhAra nirvikRtika kahalAtA hai| ataeva ghRta Adi snigdha padArthoM se rahita AhAra grahaNa karanA nirvikRtika nAmaka rasaparityAga tapa hai| bahulatA ke kAraNa jisameM se ghI TapakatA ho aise mAlapuA Adi ko prANItarasa kahate haiM, usakA tyAga karanA prANItarasatyAga nAmaka tapa hai| snigyatA evaM vigaya rahita odana (bhAta) tathA bhune cane Adi rUkhe anna ko acitta jala meM bhigo kara eka Asana para baiTha kara eka vAra hI bhojana karanA AcAmla yA AyaMbila tapa kahalAtA hai| kahA bhI hai vikRtirahita odana ko tathA bhune hue cane Adi rUkhe anna ko acitta jala meM DAlakara eka sthAna para baiThakara eka bAra khAnA AyaMbila tapa hai|| (3) mAyA (4) mApAtrasiyA (5) 12sAhA2 (6) virasAhA (7) antAhAra (8) prAntAhAra (9) rUkSAhAra (10) tucchAhAra Ama rasaparityAga tapa aneka prakAranA che. ghI vagere vikRtiothI rahita AhAra grahaNa kara nirvikatika nAmaka rasaparityAga tapa che vadhu pramANamAM hovAnA kAraNe jemAMthI ghI TapakatuM hoya evA mAlapuDAM Adine praNatarasa kahe che tene tyAga kare praNIta rasatyAga nAmaka tapa che. nigdhatA ane vigaya chedana (bhAta) tathA zekelA caNA Adi sukA anane aceta pANImAM palALIne eka Asane besIne eka ja vAra bhejana karavuM AcAlU athavA AyaMbila tapa kahevAya che. kahyuM paNa che. vikRtirahita edanane tathA zekelA caNA vagere sukA anAjane acitta pANImAM nAkhIne eka sthAnake besIne ekavAra khAvuM AyaMbila tapa che. 1 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.16 rasaparityAgatapasaH prarUpaNam 635 'vigai rahiyassa oyaNa, bhanjiya caNagAilukkhaannassa / khittAjale acitta, khANaM AyaMSilaM jANa // 1 // iti 'vikRti rahitasya odana bharjitacaNakAdi rUkSAnnasya / kSiptvA jale acitte bhojana mAcAmAmlaM jAnIhi // 1 // iti AyAmasikyabhojInAma tapastu-maNDarUpAvasANagatasikyarUpaudanakaNa bhakSaNamucyate dharma-dharmiNorabhedAt tadbhoktA'pi tathAvidhatapasA vyapadizyate4 arasAhAratapaH-araso jIraka-hiMgyAdibhirasaMskRtaAhAro'rasAhAra ucyate, tathA. vidhA'rasAhAratapo bhavati 5 virasAhAratapaH-vigato raso virasaH purANadhAnyaudanAdirAhAro-virasAhAra ucyate tathAvidha virasAhAratapo bhavati 6 antyAhAratapa:ante-paryavasAne bhavam antyaM jaghanya dhAnyaM kodravAdi tadrUpa AhAro'ntyAhAra ucyate tathAvidhAntyAhAra tapo bhavati 7.mAntAhAratapaH prakarSaNa antaM prAntam pAkapAtrAdanne niHsArite tatpAtrazliSTa dAdinA gharSaNena nissArita mannaM vallacaNakAdi niSpAdita mamlatA mizritaM paryuSitaM vA'nna prAnta mucyate tadrapa AhAraH prAntAhAraH tathAvidha mAntAhAratapo bhavati 8 rUkSAhAratapaH-rUkSAhArama asnigdhamannaM tadrUpa AhAro rUkSAhAra ucyate tathAvidha rUkSAhAratapo bhavati9 tucchA. mAMDa yo osAmaNa meM cAvala Adi ke jo dAne (sItha) raha jAte haiM unheM dharma aura dharmI ke abheda se AyAmasiktha bhojI nAmaka tapa jIrA hIMga Adi se vinA choMkA AhAra arasa AhAra kahalAtA hai| purAne dhAnya Adi kA AhAra karanA virasAhAra hai| krodrava Adi ghaTiyA dhAnya anta kahalAtA hai, usako khAnA antAhAra yA anyAhAra kahalAtA hai| pakAne ke pAtra meM se bhojana nikAla lene para usa pAtra meM jo zeSa lagA rahatA hai, use cammaca Adi se khuraca kara nikAlA jAtA hai vaha prAntAhAra kahalAtA hai athavA khaTTe chAcha se mizrita canA Adi yA ThaMDA bhojana prAntAhAra kahalAtA hai| use hI khAne kA niyama osAmaNamAM cokhA vagerenA je dANu (sIthI rahI jAya che temane dharma ane dharmanA abhedathI A pAtrasikathajI nAmaka tapa kahe che. jIrA tathA hIMga vagerethI vaghAryA vagarane AhAra arasa AhAra kahevAya che junA dhAnya vagerene AhAra kare virasAhAra che. kodarI vagere jADuM dhAnya anta kahevAya che tene khAvuM atyAhAra kahevAya che, rAMdhavAnA vAsaNamAMthI bhejana kADhI lIdhA bAda te pAtramAM je zeSa ceTI raheluM hoya tene camacA, tAvethA AdithI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ darada tatvArtha sUtre hAratapa:- tuccho'lpo'sArazca zyAmAkAdiniSpAdita AhAra stucchAhAra ucyate tathAvidhatucchAhAratapo bhavatIti 10 rItyA rasaparityAgatapo'nekavidhaM bhavatIti bodhyam uktazcopapAtike 30 sUtre - 'se kiM taM rasapariccAe 3 rasapariccAe aNegavihe paNNatta, taM jahA - nivviie 1 paNIyara sapariccAe 2 AyaMbilae 3 AyAmasitthabhoI : arasahAre 5 virasAhAre 6 aMtAhAre 7 paMtAhAre 8 lUhAhAre 9 tucchAhAre 10 se taM rasapariccAe ' iti / atha aisal rasaparityAgaH 1 rasaparityAgo'nekavidhaH prajJaptaH, tadyathA - nirvikRtikaH 1 praNItarasaparityAgaH 2 AcAmAmlam 3 AyAmasikthabhojI 4 arasAhAraH 5-6 virasAhAraH antyAhAraH 7 mAntAhAraH 8 rUkSAhAraH 9 tucchAhAraH 10 iti // 16 // mUlam - kAyakilesatave aNegavihe, ThANaTTiyAi bheyao | 17| chAyA - 'kAyaklezatapo'nekavidham, sthAnasthitikAdi bhedataH // 17 // aMgIkAra karanA prAntAhAra tapa hai / rUkhA-sUkhA AhAra rUkSAhAra kahalAtA hai' jo AhAra tuccha arthAt alpa yA asAra ho- zyAmAka Adi kA banA ho vaha AhAra tucchAhAra kahalAtA hai / ityAdi prakAra se rasaparityAga tapa ke aneka bheda hote haiM / aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA haiprazna - rasaparityAga tapa ke kitane bheda haiM ? uttara - rasaparityAga tapa aneka prakAra kA hai, yathA - (1) nirvikRtika (2) praNIta rasaparityAga (3) AyaMbila (4) AyAmasiktha bhojI (5) arasAhAra (6) virasAhAra (7) antAhAra ( 8 ) prAntAhAra ( 9 ) rukSAhAra aura (10) tucchAhAra // 16 // ukhADIne kADhI levAmAM Ave che te prAntAhAra kahevAya che athavA khATI chAza thI mizrita caNA vagere athavA TADhu bheAjana prAntAhAra kahevAya che. tene ja khAvAnA niyama aMgIkAra karavA prAntAhAra tapa che. rUkhA sukA AhAra rUkSAhAra kahevAya che. je AhAra tuccha arthAt alpa athavA asAra hAya zyAmAka vagerenA anelA hoya te tucchAdvAra kahevAya che ityAdi prakAra thI saparityAgatapanA aneka bheda hoya che. aupapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna--rasaparityAga tapanA keTalA bheda che ? uttara--rasaparityAga tapa aneka prakAranA che jevAke (1) nivikRtika (2) prItarasaparityAga ( 3 ) sAyaM misa ( 4 ) sAyAmasiyalokala 4 ) ( arasA hAra (6) virasAhAra (7) antAhAra (8) prAntAhAra (8) 3kSADAra bhane (10) tucchAhAra // 16 u zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a8 sa.17 kAyaklezatapasaH svarUpanirUpaNam 637 tattvArthadIpikA--pUrva tAvad yathAkrama mazanAdirasa parityAga paryantaM bAhya tapaH savistaraM prarUpitam, samprati-kramAgatasya kAyaklezarUpa pazcama bAhya tapasaH svarUpaM bhedAMzca bharUAyitumAha-'kAyakilesatave' ityAdi / kAyaklezatapaH kAyasya klezo yasya-yasminvA sa kAyaklezaH tadrUpaM tapaH-kAyakleza tapa ucyate dharma-dhArmiNorabhedopacArAta tacca-kAyakleza tapo'nekavidhaM bhavati / tadyathAsthAnasthitikAdi bhedataH, sthAnasthitikaH 1 AdinA-utkuTukAsanikaH 2 pratimAsthAyI 3 vIrAsanikaH 4 naiSadhikA 5 daNDAyatikaH 6 kuTazAyI 7 AtApakaH 8 apAvRtakaH 9 akaNDyakaH 10 aniSTIvakaH 11 sarvagAtraparikarmaH vibhUSA viSamuktaH 12 ityevarItyA kAyaklezatapo'nekavidhaM bhavati / tatra-sthAna 'kAyakilesatave aNegavihe' ityAdi / sUtrArtha-sthAna sthitika Adi ke bheda se kAyakleza tapa ke aneka bheda haiM // 17 // tatvArthadIpikA--pahale anazana se lagA kara rasa parityAga paryanta bAhya tapa kA savistara vyAkhyAna kiyA gayA, aba kramAgata kAyakleza nAmaka pAMcaveM bAhya tapa ke svarUpa aura bhedoM kA prarUpaNa karate haiM jisa tapa se yA jisa tapa ko karane para kAya ke kleza hotA hai, baha kAya kleza tapa kahalAtA hai| yahAM bhI dharma aura dhamI meM abheda kA upacAra kiyA gayA hai| kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai, jaise (1) sthAna sthitika (2) utkRTukAsAnika (3) pratimAsthAyI (4) vIrAsanika (5) naiSadhika (6) daNDAyatika (7) lakuTazAyI (8) AtApaka (9) aprAvRtaka (10) akaNDUyaka (11) aniSThIvaka aura (12) sarvagAtra ___ 'kAyakilesata aNegavihe' tyA sUvAtha-rathAna sthitika AdinA bhedathI kAyakaleza tapanA aneka bheda che 17 tatvArthadIpikA-pahelAM anazanathI mAMDIne rasaparityAga paryata bAhA tapanuM savistara varNana karavAmAM AvyuM have kamAgata kAyakaleza nAmaka pAMcamAM bAhya tapanA ravarUpa ane bhedanuM prarUpaNa karIe chIe je tapathI athavA je tapa karavAthI kAyAne kaleza thAya che te kAthakaleza tapa kahevAya che. ahIM paNa dharma ane dhamamAM abhedane upacAra karavAmAM mAyA che. yaza d5 ane4 42 // cha (1) sthAnasthiti: (2) Ta sani (3) pratimAthAyI (4) vAsani: (5) nepAdhi (6) 49yati: (7) agezAyI (8) mAtA54 (8) mAvRta: (10) 545454 (11) manilas zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ E maina tattvArthasUtra sthitika tapastAvat -sthAna kAyotsargaH tena-kAyotsargeNa sarvadA sthitiryasya sa sthAnasthitikaH ucyate, tadrUpaM tapaH sthAnasthitika tapo bhavati, dharmadharmiNorabheda vivakSaNAn 1 utkuTukAsAnaka tapastu-bhUmo-asaMlagnaputena baddhAJjalipuTena bhUmau caraNamAropyo-pavezanam utkuTuka mucyate tadAsanamasyAstIti uskuTukA''sanika ucyate, tadrUpaM tapa utkuTukAsanika tapo bhavati 2 pratimA sthAyitapastu-pratimA:mAsikyAdi dvAdazAbhigrahavizeSAH ucyante tAbhimAsikyAdi pratimAbhistaSThati tacchIla pratimAsthAyI vyapadizyate tadrUpaMtapaH pratimAsthAyi tapo bhavati3 vIrAsa. nika tapastu-siMhAsanopari samupaviSTasya bhUmisthitapAdasya siMhAsanA'panayane kRte sati siMhAsanopaviSTavad avasthAnaM vIrAsana mucyate tadastya syeti vIrAsanikA, parikarma vibhUSA viSamukta / isa prakAra kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai| inakA svarUpa isa taraha hai (1) kAyotsarga karake sthita rahane vAlA sthAnasthitika kahalAtA hai| yahAM dharma aura dharmI ke abhedakI vivakSA kI gaI hai| ataeva isI ko sthAnasthitika tapa kahate haiM / (2) jamInapara puTTe vinA lagAe, hAtha jor3akara, dharatI para pAMva rakha kara baiThanA utkuTuka Asana kahalAtA hai| aise Asana vAle ko utkuTukAsanika kahate haiN| isa prakAra kI tapasyA utkuTukAsanika tapa hai / (3) mAsikI Adi bAraha prakAra ke abhigrahoM ko pratimA karate haiN| unheM grahaNa karake sthita hone vAlA pratimAsthAyI kahalAtA hai| aisA tapa pratimA sthAyI tapa hai / (4) koI purUSa pRthvI para paira jamA kara siMhAsana para baiThA ho, phira pIche se siMhAsana khisako liyA jAya aura vaha puruSa jyoM kA tyoM banA rahe, ane (12) sarvagAtrapari karma vibhUSA vipramukata A rIte kAyakleza tapa aneka prakAranA che. emanuM svarUpa A pramANe che-- (1) kAtyAga karIne sthita rahenAra sthAna sthitika kahevAya che. ahI dharma ane dhamInA abhedanI vivakSA karavAmAM AvI che AthI Ane ja sthAna sthitika tapa kahe che. (2) jamIna upara Teke dIdhA vagara. hAtha joDIne, dharatI para paga rAkhIne besavAne utkaka Asana kahe che. AvA prakAranI tapasyA ukuTuMkAsanika tapa che. (3) mAsikI Adi A prakAranA abhigrahane pratimA kahe che temane grahaNa karIne sthira thanAra pratimAsthAyI kahI zakAya che. AvuM tapa pratimA sthAyI tapa che. (4) koI puruSa pRthvI upara paga rAkhIne siMhAsana para beThe haya, pachI pAchaLathI siMhAsana khaseDI levAmAM Ave ane pele purUSa jema hatuM tema zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.17 kAyaklezatapasaH svarUpanirUpaNam 639 tadrUpa tapo bIrAsanika tapo bhavati4 naiSadhika tapastu-niSadyA tAvat-putAbhyAM bhUmAvupavezana mucyate tathAvidhayA niSadyayA caratIti naiSayikA ucyate tadrUpaM tapo naiSadhika tapo bhavati 5 daNDAyatika tapastu-daNDasyevAyatam AyAmo'syAstIti daNDAyatikaH, tadrUpaM tapo dANDAyatika tapo bhavati6 lakuTazAyi tapastu-lakuTo vakrakASThaM tadivazete tacchIlo lakuTazAyI uttAnazAyI bhUtvA pANikadvayaM zirazca bhUmau sthApayitvA zayanazIlo lakuTazAyI ityucyate tadrava tapo lakuTazAyi tapo bhavati 7 AtApaka tapastu-AtApayati zItoSNAdibhiH zarIraM santApayatiklezayati ityAtApaka ucyate AtApanArUpa maryAtapAdi sahanazIla ityarthaH tadrapa tapo AtApaka tapo bhavati 8 apAtaka tapaH puna:-zItakAle pAvaraNarahita sadorakamukhavatrikA colapaTTAtiriktavasarjitaH khalu amAvRtaka ucyate tadpa usa samaya usakA jo Asana hotA hai vaha vIrAsana kahalAtA hai| vIrAsana karane vAlA vIrAsanika kahalAtA hai| (5) puTThoM se jamIna para baiThanA niSadyA hai, jo niSadyA kare vaha naiSadhika, isa prakAra kA tapa naiSadhika tapa hai| (6) daMDa ke samAna lambe leTanA rUpa jo tapa kare vaha daNDAtika kahalAtA hai| (7) lakuTazAyI-yahAM lakuTa kA artha hai vakra kASTha arthAt TeDhA kATha, usake samAna sonA aura pairoM kI donoM eDiyAM aura sira dharatI para Teka kara madhya zarIra ko adhara rakhanA lakuTazAyI tapa kahalAtA hai (8) sardI aura dhUpa meM sthita hokara zarIra ko saMtapAnA AtApakatapa kahalAtA hai| (9) zItakAla meM vastra varjita hokara rahanA arthAt DorA rahita mukhavastrikA aura colapaTTa ke sivAya anya koI vastra na rakhanA apAvRtaka tapa kahalAtA hai / (10) akaNDUyaka ja rahe' A vakhate tenuM je Asana hoya che te vIrAsana kahevAya che. vIrAsana karanAra virAsanika kahevAya che. aDhelIne peThethI jamIna para besavAnI manAI che, je niSaghA kare te naivika A prakAranuM tapa naSavika tapa che. (6) daMDanI jema lAMbA suI jaIne je tapa kare te daDAyatika kahevAya che, (7) lakuTazAyI-ahIM lakuTane artha che vakrakASTha arthAt vAMku lAkaDuM. tenI jema suvuM ardhAtu paganI baMne eDIo ane mAthuM dharatI para TekavIne vaccenA zarIrane adaghara rAkhavuM lakuzAyI tapa kahevAya che (8) ThaMDI athavA taDakAmAM sthita thaIne zarIrane tapAvavuM AtApaka tapa kahevAya che. (9) ziyALAnI RtumAM vastravihina thaIne rahevuM arthAt derAsahita mukhavastrikA ane coLapada sivAya anya koI vastra na rAkhavuM apAvRtaka tapa kahevAya che (10) aThaDUyaka zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 tattvArthasUtre tapo'prAkRtaka tapo bhavati 9 akaNDyaka tapastu- kaNDUyanaM gAtragharSaNaM tadrahito'kaNDUyaH tadrUpaM tapo kaNDUyaka tapo bhavati 10 aniSThItraka tapastu - niSThIvanaMdhUtkaraNaM tadrahito'niSThIvakaH tadrUpaM tapo'niSThIvaka tapaH ucyate 11 sarvagAtra parikarma vibhUSA vimukta tapaH punaH sarvasya gAtrasya parikarma- parimArjanaM prakSAlanaM vibhUSaNazca tAbhyAM vimukto rahitaH parityaktasarvagAsaMmArjana vibhUSaNaH, tadrava tapaH sarvagAtra parikarma vibhUSA vibhakta tapo bhavati ityevaM bahuvidhaM kAyakleza tapo bhavatItibhAvaH // 17 // ? tArthaniyukti:-- pUrva khalu caturtha rasaparityAgarUpaM vAhyaM tapaH savistaraM prarUpitam, sampati-kramAgataM paJcamaM kAyaklezarUpaM bAhyaM tapaH prarUpayitumAha'kAya kile se tave aNegavihe, ThANaThiDyAi bhedao' iti kAyakleza tapaH khalu kAyasya klezo yasya sa kAyaklezaH tadrUpaM tapaH kAyakleza tapaH dharmadharmiNorabhedopacArAt evamgre'pi bodhyam / taccA 'nekavidhaM bhavati, tadyathA-sthAna sthititapa-khujalI Ane para bhI zarIra ko na khujalAnA (11) aniSThIvaka tapa thUkane kA tyAga kara denA (12) samasta zarIra ko dhonA, poMchanA, sajAnA Adi kriyAoM kA tyAga karanA sarvagAtraparikarmavibhUSA vipramukta tapa kahA jAtA hai| isa prakAra kAyakleza tapa ke aneka bheda haiM // 17 // tatvArthaniyukti- cauthe rasaparityAga bAhya tapa kA savistara varNana kiyA jA cukA, aba kramAgata pAMcaveM kAyakleya tapa kI prarUpaNA karate haiM jisa tapasyA meM vizeSataH kAya ko kleza pahuMcAyA jAtA hai, vaha kAyakleza tapa kahalAtA hai| isa tapa ke jo bheda batalAeM gae haiM ve khAsa taura se tapasyA karane vAloM ke bheda haiM, magara dharma aura dharmI maiM arthAt tapa aura tapasvI meM kathaMcit abheda hotA hai ataH tapasvI tapa-khajavALa AvavA chatAMpaNa zarIrane na khajavALavu (11) aniSThIvaka tapa-- thUMkavAnu baMdha karI devuM (12) AkhA zarIrane dhAvu, lUchavu. sajAvaTa Adi kriyAonA tyAga karavA sarvAMgAtraparikama vibhUSAvipramu!ta tapa kahevAya che. AvI rIte kAyakaleza tapanA aneka bheda che. 517nA tattvAtha niyukita--ceAthA rasaparityAga khAdya tapanuM savistara varSoMna karavAmAM AvyuM have kramAgata pAcamAM kAyakaleza tapanI prarUpaNA karIe chIe je tapasyAmAM vizeSataHkAyAne kaleza paheAMcADavAmAM Ave che te kAyakaleza tapa kahevAya che A tapanA je bheda batAvavAmAM AvyA che te khAsa prakAre tapasyA kanArAnA bheda che paratu dhama ane dharmImAM arthAt tapa ane tapasvImAM kathaMcit abheda heAya che. AthI tapasvInA bheda tapanA paNa bheda kahI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 khU. 17 kAyaklezatapasaH svarUpanirUpaNam 641 kAdi bhedataH, sthAnaM kAyotsargaH tena khalu kAyotsargarUpeNa sthAnena sarvathA sthitiyasya sa sthAnasthitikaH, tadrUpaM sthAnasthitika tapo bhavati 1 AdinA utkuTukAsa nikaH 2 pratimAsthAyI 3 vIrAsanikaH 4 naiSadhikaH 5 daNDAyatikaH 6 lakkuTazAyI 7 AtApakaH 8 amAvRtakaH 9 akaNDUyakaH 10 aniSThIvakaH 11 sarvagAtra parikarma vibhUSA vimuktaH 12 ityevaM khalu - anekavidhaM kAyakleza tapo bhavati / tatrotkudukAsanika stapastAvat - utkuTukam bhUmau asaMlagnaputena - baddhAJjali puTena bhUtale pAdatalamAropyo - pavezana mucyate, tadAsana mastyasyeti utkuTukAsanikaH tadrUpa tapaH utkuTukAsanika tapo bhavatira pratimAsthAyi tapastu - pratimAH mAsikyAdayo dvAdazaniyamavizeSAH, tAmiH - nAsikayAdi pratimAbhistiSThatIti tacchIlaH pratimA sthAyI tadrUpaM tapaH pratimAsthAyitapa ucyate 3 vIrAsanikatapastuke bheda tapa ke bhI bheda kahe jA sakate haiN| isI dRSTikoNa ko sanmukha rakhakara yahAM vyAkhyA kI jAtI hai / Age bhI isI prakAra samajhanA cAhie / kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai, yathA (1) sthAna sthitika (2) utkuTukAsanika (3) pratimAsthAyI (4) vIrAsanika (4) naiSadhika (6) daNDAyatika (7) lakuTazAghI (8) AtApaka (9) aprAvRtaka (10) akaNDUka (11) aniSThIvaka (12) sarvagAtra parikarma vibhUSAvipramukta / (1) kAyotsarga karake sthita rahanA sthAnasthitika tapa hai (1) bhUmi para puDhe vinA Teke, hAtha joDakara aura donoM paira jamIna para lagAkara baiThanA TukAsanika tapa kahalAtA hai / (3) mAsikI Adi bAraha prakAra kI pratimAoM (niyamavizeSoM) ko vahana karanA pratimAsthAyI tapa kahalAtA hai / (4) donoM pAMva jamIna para Teka kara siMhAsana ke upara baiThe zakAya che Aja draSTikoNane sanmukha rAkhIne ahIM vyAkhyA karavAmAM Ave che. AgaLa paNa A pramANe samajavuM joie utkuTu ayajheza tatha ne amAranA che nevA-- (1) sthAnasthiti4 (2) utkuTumasaniGa ( 3 ) pratibhAsthAyI (4) vIrAsaniGa ( 4 ) naiSadhiH (1) 4eDAyati (7) saDuTazAdI (8) AtA (8) prAvRta (10) eDraya (11) anijhIvaka (12) sagAtraparika vibhUSAvipramukta (1) kAryAtsaga karIne sthita rahevuM sthAnasthitika tapa che. (2) bhUmi upara pU' TekavyA sivAya, hAtha joDI ne ane baMne paga jamIna upara TekavIne besavu' utkRTukAsanika tapa kahevAya che. (3) mAsikI Adi bAra prakAranI paDhimA (niyama vizeSA) nuM vahana karavuM pratimAsthAyI tapa kahevAya che. (4) ane paga jamIna para TekavIne ta0 81 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAr tattvAryasUtre sihAsanopari samupariSTasya bhUmisthitacaraNasya siMhAsanA'panayane kRte'pi siMhAsanopaviSTavadevA'vasthAnaM vIrAsana mucyate tadastyasyeti vIrAsanika stadrUpaM tapo vIrAsanika tapa ucyate 4 naiSadhikatapastu-putAbhyAM bhUmAvupavezanaM niSadhA, tathA carati naiSayikaH tadrUpaM tapo naiSadhika tapo bhavati 5 daNDAyatika tapastu - daNDamyevA''yataM, AyAmo'syAstIti daNDAyatikaH tadrUpaM tapo daNDAyatika tapa ucyate 6 lakuTTazAyitapastu lakuTo vakrakASThaM tadiva zayanazIlo lakuTazAyIuttAnazAyI bhUtvA pANika dvayaM zirazca bhUmau saMsthApya zayanazIla ucyate tadrUpa tapo lakuTazAyi tapo bhavati7 AtApakata pastu AtApayati zItoSNAdibhiH zarIraM saMtApayati-klezayatIti AtApakaH tadrUpaM tapa AtApakatapaH AtApanA tAvat = sUryAtapAdi sahanarUpA bodhyA 8 aprAvRtaka tapaH-punaH zItalakAle sadorakamukhavastrikA - colapaTTAtirikta vastrarUpaprAvaraNarahitaH amAvRtakaH tadrUpaM tapo'mAvRtaka hue puruSa ke nIce se agara siMhAsana haTA liyA jAya to usakA jo Asana hotA hai, vaha bIrAsana kahalAtA hai / vIrAsana se sthita honA vIrAsanika tapa hai / (5) puTThe jamAkara bhUmi para baiThanA naiSadhika tapa kahalA hai / (6) daNDAyatika- daMDa kI taraha laMbA leTe rahanA / (7) jaise vakra kASTha ke donoM sire jamIna ko chUte haiM aura madhya kA bhAga adhara rahatA hai usI prakAra donoM pAMva aura mastaka dharatI para Teka kara zeSa zarIra ko adhara rakhanA lakuTazAyI tapa kahalAtA hai / (8) sUrya kI dhUpa yA zItakAla kI sardI ko vizeSa rUpa se sahana karanA AtApanA kahalAtA hai | AtApanA dvArA zarIra ko tapAnA kleza pahuMcAnA AtApaka tapa kahalAtA hai / (9) zItakAla meM DrorA sahita mukhavAstrikA si'hAsana upara beselA purUSanI nIcethI je sihAsana khaseDI levAmAM Ave te vakhate tenu je Asana hAya che te vIrAsana kahevAya che. vIrAsanathI sthita thavuM vIrAsanika tapa kahevAya che. (5) paLAMThI jamAvIne bhUmi para esavuM naiSaghika tapa kahevAya che (6) daNDAyatika daNDanI mAphaka lAMkhA thaI suI rahevu. (7) jema vAMkA lAkaDAnA ane IMDA jamInane sparza kare che ane madhyanA bhAga adhara rahe che tevIja rIte baMne paga ane mastaka dharatI para TekavIne bAkInA zarIrane UMcuM rAkhavu lakuTazAyI tapa kahevAya che (8) sUrya ne tApa athavA ziyALAnI ThaMDIne vizeSa rUpathI sahana karavA AtApanA kahevAya che. AtApanA dvArA zarIrane kaSTa Apavu. AtApaka tapa kahevAya che. (9) ziyALAmAM deArA sahitanI sukhavastrikA tathA paheravAnA vasra sivAya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.17 kAyaklezatapasa: svarUpanirUpaNam 63 tapo bhavati 9 akaNDUyaka tapastu-gAtragharSaNarUpa kaNDUyanavarjito'kajDU yaka ucyate tadrUpaM tapo'kaNDUyaka tapaH 10 aniSThIvaka tapastu-niSThIvana rahito'niSThIvaka stadrUpaM tapo'niSThIvakatapaH 11 sarvagAtraparikarmavibhUSA vimamukta tapaH punaH-sarvasya-gAtrasya parikama mArjana vibhUSaNazca tAbhyAM vimamukto varjitaH parityaktasarvagAtra sammArjanavibhUSaNaH tadrUpaM tapaH sarvagAtraparikarma vibhUSA vimamukta ucyate 10 ityevaM rItyA kAyakleza tapo'nekavidhaM bhavati, inibhAvaH / uktaJcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM kAyakile se, kAyakilese aNegavihe paNNattetaM jahAThANaTihae 1 ukkuDuyAsaNie 2paDimaTThAI 3 vIrAsaNie 4 nesajjie 5 daMDAyaie 6 lauDasAI 7 AyAvae 8 avAuDae 9 akaM. DDayae 10 ANaThUhae 11 savvagAya parikammavibhUsavippamukke-12 se taM kAyakile se' iti / atha ko'sau kAyaklezaH 3 kAyaklezo'nekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-sthAnasthitikaH 1 utkuTukAsanikaH 2 pratimAsthAyI 3 vIrA. tathA colapaTTa ke atirikta samasta vastroM ko tyAgakara aprAvaraNa sthiti meM rahanA aprAvRtaka tapa kahalAtA hai| (10) khujalI Ane para bhI zarIra ko nahIM khujalAnA akaNDUyaka tapa hai| (11) thUkane kA syAga kara denA aniSThIvaka tapa hai / (12) sAre zarIra ko ghoMne poMchane aura sajAne kA tyAga kara denA sarvagAtraparikarma vibhUSA vipramukta tapa hai| isa prakAra kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai / aupapAtika sUtra meM kahA gayA hai-- prazna-kAyakleza tapa kitane prakAra kA hai ? uttara--kAyakleza ke aneka bheda haiM, yathA-sthAnasthitika (2) utkaTukAsanika (3) pratimAsthAyI (4) vIrAsanika (5) naiSadhika (6) daMDAtika (7) lakuTazAyI (8) AtApaka (9) aprAvRtaka (10) aka bAkInA saghaLA vastrone tyAga karIne apAvaraNa sthitimAM rahevuM aprAvRtaka tapa kahevAya che (10) khajavALa AvavA chatAM paNa zarIrane khajavALavuM nahI te akagyaka tapa che (11) ghUMkavAno tyAga karI de aniSThIvaka tape che (12) AkhA zarIrane dhAvA luchavA tathA sajAvaTane tyAga karI de sarvagAtra parikarmavibhUSA vimukta tapa che. AvI rIte kAyakaveza tapa aneka prakAranA che. papAtika sUtramAM kahyuM che. prazna-yaza ta5 DeTA prAranA cha ? uttara-14vezanA ane4 me che 213-(1) sthAnasthiti(2) . sani (3) pratibhAsyAyI (4) vIrAsana (6) naiSadhi4 (7) 149ya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tatvArtha sUtre sanikaH 4 naiSadhikaH 5 daNDAyatikaH 6 lakuTazAyI 7 AtApakaH 8 apAvRta kaH 9 akaNDUyakaH 10 aniSThIvakaH 11 sarvamAtra parikarmavibhUpAvipramuktaH 11 // 17 // mUlam - paDilINayA tave cauvvihe, iMdiyapaDi saMlINayAi bheyao // 18 // chAyA-pratisaMlInatA tapa caturvidham indriyamatisaMlInatAdi bhedataH | 18 | taravArthadIpikA - - ' pUrvaM tAvat kramaprAptaM bAhyaM paJcamaM kAyaklezarUpaM tapaH savistaraM prarUpitam, sammati - kramAgataM SaSThaM tapaH pratisaMlInatArUpaM pratipAdayitumAha - 'paDi saMlINayA tave' ityAdi / pratisaMlInatAtapaH- indriya krodhakaSAyAdi nirodhakaraNazIlatArUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati, tadyathA - indriyamatisaMlInavAdi bhedataH, indriyaprati saMlInatA 1 kaSAyaprati saMlInatA 2 yogaprati saMlInatA 3 viviktazayyAsana - sevanatA 4 cetyevaM caturvidhaM tAvat =matisaMlInatAtapo NDUka (11) aniSThIvaka aura (12) sarvagAtra parikarma vibhUSAvipramukta | yaha saba kAyakleza tapa hai ||17|| 'paDilINayA tave cauvhei' ityAdi sUtrArtha - indriyaprati saMlInatA, kaSAyaprati saMlInatA yogaprati saMlItA aura vivikta zayyAsanasevanatA ke bheda se pratisaMlInatA tapa dhAra prakAra kA hai || 18 | tatvArthadIpikA - - pahale kAyakleza tapa kA varNana kiyA gayA aba kramAgata pratisaMlInatA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai indriyoM aura kaSAyoM Adi kA nigraha karanA prati saMlInatA tapa kahalAtA hai / usake cAra bheda hai - (1) indriya pratisaMlInatA (2) kaSAya pratisaMlInatA (3) yogaprati saMlInatA aura (4) viviktazayyAsana se - banatA / zrotra Adi indriyoM kA gopana-nigraha karanA arthAt indriyA~ (8) bhAnAyaka (Ga) aprAvRta (10) aeDa ( 11 ) aniSThIva mane (12) sava gAtraparikama vibhUSAvipramukta A saghaLA kAyakaleza tapa che ! 17 // 'paDilINayA tave caubihe' ityAdi sutrA-indriyapratisa lInatA, kaSAyapratisa'lInatA, cegapratisa'lInatA ane viktizayyAsana sevitAnA bhedathI pratisa'lInatA tapa cAra prakAranA che / 18aa tattvAtha dIpikA--pahelAM kAyakaleza tapanuM' vaSa~na karavAmAM AvyuM, have kramAgata pratisa lInatAnuM nirUpaNa karavAmAM Ave che indriyA ane kaSAya AdinA nigraha karave pratisa'lInatA tapa kahevAya che. tenA yAra le che - (1) indriya pratisasInatA (2) uSAyapratisa sInatA (3) yAgamatisalInatA ane (4) vikitazayyAsana sevanatA zrAtra Adi indriyAnuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.18 pratisalInatAsvarUpanirUpaNam 645 bhavati / tatrendriya pratisaMlonatAtapa stAvat-indriyANAM zrotrAdInAM pratisaMlInatA nirodhakaraNazIlatA, gopanazIlatA, tadrapaMtapa indriyapatisaMlInatA tapo bhavati / evaM-kaSAya pratisaMlInatAtapa stAvat-krodhAdikASAyANAM patisaMlInatA gopana zIlatA nirodhakaraNazIlatA tadrUpatapaH kaSAyapatisaMlInatA tapo bhavati 2 evaMyoga pratisaMhInatA tapastAvada-yogAnAM manovacana-kAya vyApArANAM matisaMlI. natA gopanazIlatA tadrUpa tapo yogapatisaMlInatA tapo bhavati 3 evaM vivikta zayyAsanasevanatA vivikteSu strI pazupaNDa karahitasthAneSu zayyAsanakaraNazIlatA tadrUpa tapo viviktazayyAsanasevanatA tapo bhavatItibhAvaH // 18 // tattvArthaniyuktiH-pUrva khalu kAyaklezarU paJcamaM bAhya tapaH savistaraM prarUpitam sampati kramamAptaM SaSThaM bAhyaM tapaH pratisaMlanatArUpa cAtuvidhyena prarUpayitumAha-'paDisaMloNayA tave ca ubihe, iMdiva paDisaMloNayAi bheya bho' iti / prati saMlInatAtapaH-pratisaMlInasya svAnnInasya bhAvaH patisaMlInatAindriyakaSAyAdInAM gopanazIlatA nirodhakaraNazIlatA tadurUpaM tapaH pratisalInatA ko manojJa-amanojJa viSayoM meM samabhAvadhAraNa karanA indriyapratisalI natA tapa hai (2) krodha Adi kaSAyoM kA nirodha karanA kaSAyapratisaM lInatA hai (3) yogoM kA arthAt mana vacana kAya ke vyApAroM kA nirodha karanA yogapratisaMlInatA hai aura (4) strI, pazu, evaM napuMsaka se rahita sthAna meM zayana-Asana karanA vivikta zayanAsanasevanatA tapa hai // 18 // tattvArthaniyukti-pahale pAMcaveM bAhya tapa kAyaklezakA vistAra pUrvaka nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta chaThe tapa pratisaMlInatA ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM indriyoM aura kaSAyoM AdikA gopana-nirodha karanA pratisaMlInatA gepana-nigraha kare arthAt IndriyanA mane amaneza viSayamAM samabhAva dhAraNa kare IndriyapratisaMlInatA tapa che. (2) kodha Adi kaSAyone nirodha kare kaSAya pratisaMlInatA che. (3) bhegone arthAt mana, vacana kAyAnA vyApArono virodha kare gapratisaMlInanA che ane (4) strI, pazu tathA navuMsaka vagaranA sthAnamAM zayana Asana karavuM vivikatazayanAsana sevanatA tapa che. 8 tatvArthaniyukita-AnI pahelA pAMcamAM bAhya tapa kAyakalezanuM vistArapUrvaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta chaTha tapa pratisaMlInatAnA cAre bhedanuM nirUpaNa karIe chIe Indriya ane kathA vagerenuM gopana-nidhi karo pratisalInatA tapa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 tattvArthasUtra tapa ucyate / taccaturvidham, tadyathA-indriyamatisaMlInatAdi bhedataH, indriya prati saMlonanA 1 AdinA-kaSAya pratisaMlInatA 2 yogapratisaMlInatA 3 viviktazayyAsana sevanatA 4 cetyevaM caturvidhaM khalu matisaMlInatA tapo bhavatIti bhaavH| tatra-indriya pratisaMlInatA-indriyANAM zrotrAdInAM pratisaMlInatA tadrUpaM tapa indriyapratisaMlInatA tapa ucyate 1 evaM-kaSAyatisaMlInatAtapa stAvam-kaSAyANAMkrodhAdi kaSAyANAM patisaMlInatA-gopanazIlatA tadrUpaM tapaH kaSAyapatisaMlInatA tapa ucyate 2 evaM-yogamatisaMlInatA tapa stAvat-yogAnAM manovAka kAyavyA. pAravizeSANAM pratisaMlInatA-gopanazIlatA tadrUpaM tapo yogatisaMlInatA tapa ucyate 3 evaM-viviktazayyAsanasevanato tapastAvat-vivikteSu strI-pazu-paNDaka rahitasthAneSu zayyAsanakaraNazIlatA tadrUpaM tapo viviktazayyAsanasevanatA tapa ucyate 4 / uktazcau-papAtike 30 sUtre-'se ki taM paDisalINayA ? paDisaMlINayA caumvihA paNNattA, taM jahA-iMdiyapaDisaMlINayA 1 kasAyapaDisaMlINayA 2 jogapaDisaMlIyA 3 vivittasayaNAsaNase vaNayA 4 iti / atha kAsau pratisaMlInatA ? pratisaMlonatA catuvidhA prAptA, tadyathA-indriya tapa hai / isake cAra prakAra haiM-(1) indriyapratisalInatA (2) kaSAya pratisalInatA (3) yogapratisaMlInatA aura (4)dhivaktazayanAsanasevanatA kSetra Adi indriyoM kA gopana karanA arthAt indriyoM ke viSaya meM rAga-dveSa nahIM utpanna hone denA indriya pratisaMlInatA hai| krodha Adi kaSAyoM kA nirodha karanA kaSAyapratisalInatA hai / mana vacana aura kAya kI pravRtti kA saMvaraNa karanA yoga pratisaMlonatA hai| khrI, pazu aura pANDaka se rahita sthAna meM zayana-Asana karanA viviktazayanAsanasevanatA tapa hai| opapAtikasUtra meM kahA hai prazna-pratisaMlInatA tapa kitane prakAra kA hai ? che. enA cAra prakAra che (1) IndriyapratisalInatA (2) kaSAyapratisaMsInatA (3) gapratisalInatA ane (4) vivikatazayanAsana sevanatA zrotra Adi indriyAnuM gepana karavuM arthAt indriyenA viSayamAM rAga cheSa na utpanna thavA devA IndriyagatisaMlInatA che. krodha Adi kaSAyone nirodha kara kaSAyapratisalInatA che. mana vacana ane kAyAnI pravRttinuM saMvaraNa karavuM yogapratisalInatA che. strI pazu ane napuMsakathI rahita sthAnamAM zayana Asana karavA viviktazayanAsanasevanatA tapa che. aupapAtika sUtramAM kahyuM che prazna-pratisalInatA ta5389 12nA ? zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8. sU.19 indriyapratisaMlInatAsvarUpanirUpaNam 647 pratisaMlInatA 1 kaSAyamatisaMlInatA 2 yogaprati saMlInatA 3 viviktazayyAsanaprati saMlInatA 4 iti // 18 // mUlam - iMdiya paDilINayAta ve paMcavihe, soiMdiyAi bheyao / 19 / chAyA--' --' indriyaprati saMlInatAtapaH paJcavidhama, zrotrendriyAdi bhedataH ||19|| tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvat kramAgatasya SaSThasya bAhya tapasaH pratisaMlInatA rUpasya prarUpaNaM kRtam, sammati caturvidheSu pratisaMlInatArUpeSu prathamopAttasya indriyaprati saMlInatA tapasaH svarUpaM prarUpayitumAha-'iMdiyapaDilINayA' ityAdi / indriyamatisaMlInatA tapaH indriyANAM zrotrAdInAM pratisaMlInatA, indriyapratisaMlInatA tadrUpaM tapa indriya pratisaMlInatA tapaH tat khalu paJcavidhaM bhavati, tadyathA-zrotrendriyaprati saMlInatA 1 AdinA-cakSurindriyapatisaMlInatA 2 ghrANa uttara - pratisaMlInatA tapa cAra prakAra kA hai -- ( 1 ) indriyapratisaM lInatA (2) kaSAyaprati saMlInatA (3) yogaprati saMlInatA aura (4) viviktazayanAsanasevanatA ||18|| 'iMdiyapaDilINayA tave' ityAdi / sUtrArtha - zrotra Adi pAMca indriyoM ke bheda se indriya pratisaMlInatA tapa bhI pA~ca prakAra kA hai // 19 // tattvArthadIpikA - pahale chaThe bAhyatapa pratisaMlInatA kA nirUpaNa kiyA gayA, aba usake cAra bhedoM meM se prathama bheda indriya pratisaMlInatA ke bhedoM kI prarUpaNA karate haiM zrotra Adi indriyoM kA gopana karanA indriya pratisaMlInatA tapa hai| vaha pAMca prakAra kA hai - (1) zraM trendriya pratisaMlInatA cakSurindriyapratisaMlInatA (3) ghrANendriya pratisaMlInatA (4) rasanendriya pratisaMlInatA uttara-pratisa'lInatA tapa cAra prakAranA che-(1) indriyapratisalInatA (2) uSAyapratisaMsInatA ( 3 ) yogapratisa sInatA bhane (4) vivistazayanA sanasevanatA 5 18 / 'iMdipa Disa lINayA tave paMcavihe' tyAhi sUtrA--zretra Adi pAMca indriyAnA bhedathI indriyaprayisalInatA tapa paNa pAMca prakAranA che. ! 19 5 tattvArthadIpikA-pahelA chaTThA khAdyutapa pratisa lInatAnuM' nirUpaNa karavAmAM Avyu' have enA cAra bhedemAMthI prathama indriyapratisa'lInatAnA bheDhAnI prarUpaNA karIe chIe zre!tra Adi indriyanuM gepana karavuM Indriyapratisa lInatA tapa che. te pAMca prakAranA che-(1) zretrendriyapratisa lInatA (2) cakSurindriyapratisa'lInatA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka tattvArthasUtre ndriya mari saMlInatA - 3 jihUvendriyaprati saMlInatA 4 sparzendriyamatisaMlInatA 5 cetyevaM paJcavidhaM tAvad indriyamatisaMlInatA tapo bhavatIti bhAvaH / tatra zrotre - ndriyaviSayapracAra nirodhaH, zrotrendriya viSayamApteSvartheSu rAga-dveSanigraho vA zrotrendriyamatisaMlInatA tapo bhavati / tathA ca - saMyamazIlatA vighAtakaH zabdo na zrotavyaH madhura mRdaGgAdi zabdeSvanurAgo na kartavyaH, AkrozAdi zabdeSvaprIti lakSaNazcittavikArAtmako dveSo na vidheyaH-1 evaM cakSurindriyaprati saMlInatA tapastu-cakSurindriyaviSaya pracAranirodharUpa cakSurindriyaviSayamA teSvartheSurAgadveSanigraharUpaM vA bodhyam 2 evaM ghrANedriyamatisaMlInatA tapastu - ghrANendriyaviSayapracAra nirodharUpaM ghrANendriya viSayaprAptaSvartheSu rAga-dveSa nigraharUpaM vAvaseyam 3 evaM - jihvendriyamatisaMlInatA tapastu - jivendriyaviSayapracAra aura (5) sparzendriyapratisaMlInatA / zrogendriya ko usake viSaya grahaNa meM pravRtta na hone denA athavA prApta viSaya meM arthAt iSTa aniSTa zabda meM rAga-dveSa na utpanna denA zrotrendriya pratisaMlInatA hai| ataeva saMyama vighAtaka zabda sunanA nahIM cAhie, mRdaMga Adi se manohara zabdoM meM rAga aura Akroza Adi ke zabdoM meM dveSa nahIM karanA cAhie / isI prakAra cakSu indriya ke vyApAra kA nirodha kara denA athavA cakSu ke dvArA dikhAI dene vAle rUpoM meM rAga dveSana karanA cakSurindriya pratisaM lInatA hai / ghrANendriya ko apane viSaya meM pravRtta na hone denA athavA iSTa-aniSTa gaMdha kI prApti hone para rAga-dveSa na karanA ghrANendriya prati saMlInatA tapa hai / isI prakAra jihvA ko rasa meM pravRtta na karanA athavA (3) prAzendriya pratisa sInatA (4) rasanendriyapratisa sInatA (ane) (5) sparza - ndriyapratisa'lInatA zrotrendriyane tenA viSayagrahaNumAM pravRtta na thavA devI athavA pApta viSayamAM arthAt ISTa aniSTa zabdamAM rAga dveSa utpanna na thavA devA zretrendriyapratisa'lInatA che AthI sayama vighAtaka zabda sAMbhaLavA na jAIe, mRdaga AdinA manehura zabdomAM rAga ane Akroza AdinA zabdomAM dveSa na karavA joIe evI ja rIte zru indriyanA vyApArane nirAdha karI devA athavA cakSu dvArA jovAmAM AvatA rUpAmAM rAga dveSa na karavA cakSundriyapratisa'lInatA che. ghrANendriyane tenA viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA iSTa aniSTa ga MdhanI prApti thavA para rAga dveSa na karave ghrANendriyapratisa lInatA tapa che. evI ja rIte jIbhane rasamAM pravRtta na karavI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.19 indripratisalInatAsvarUpanirUpaNam 69 nirodharUpaM jihavendriya prApteSvartheSu rAga-dveSanigraharUpaM vA bodhyam 4 evaM spazanendriyamatisaMlInatA tapastu sparzanendriyaviSayapracAranirodharUpaM sparzanendriya viSayamApteSvartheSu rAga-dveSanigraharUpaM vA'vagantavyam5 tathA ca netrasya viSaye rUpe pravRttinirodhaH kartavyaH, manojJA'manojJarUpeSvanurAgasya-dveSasya ca nigrahaH kAryaH, evaM-ghrANajihvA sparzanendriyANAM gandharasasparzanAtmaka viSayeSu pravRttinirodho vidhAtavyaH, manojJA'manojJagandharasasparzeSu rAgadveSanigrahaH krtvyH|| 19 // tattvArthaniyukti:-pUrva tAvat-SaSThaM tapaH pratisaMlInatArUpaM caturvidhaM pratipAditam, tatra-sampati-indriyaprati saMlInatA tapaH paJcavidhatvena pratipAdayitumAhaprApta manojJa aura amanojJa rasoM meM rAga-dveSa utpanna na hone denA rasanendriya pratisaMlItA hai| isI bhAMti sparzana indriya ko sparza viSaya meM pravRtta na hone denA athavA prApta sparza meM rAga dveSa dhAraNa na karanA sparzanendriya pratisaMlInatA tapa hai| aisA hI netra ke viSaya rUpa meM cakSu kI pravRtti nahIM hone denA cAhie aura yadi pravRtti ho jAya to usameM rAga veSa nahIM karanA caahie| isI prakAra ghrANa, rasanA aura sparzanendriya ko apane-apane viSaya meM prathama to pravRtta hI nahIM hone denA cAhie aura kadAcit pravRtti ho jAya, kyoMki prApta viSaya ko indriya grahaNa kiye binA rahatI nahIM, to una viSayoM ko manojJa yA amanojJa mAnakara rAga-dveSa nahIM karanA cAhie // 19 // tattvArthaniyukti-pahale chaThe tapa pratisalInatA kA nirUpaNa kiyA gayA aura usake cAra bhedoM kA nardeza bhI kiyA gayA, aba unameM se prAtya manejha amanejha rasomAM rAga dveSa utpanna na thavA devA rasanendriya pratisaMlInatA che. evI ja rIte sparzanaIndriyane sparzaviSayamAM pravRtta na thavA devI athavA prApta sparzamAM rAga dveSa dhAraNa na karavA sparzanendriya pratisaMsInatA tapa che. AvI ja rIte netranA viSaya rUpamAM cakSunI pravRtti thavA devI na joIe ane kadAca pravRtti thaI jAya che temAM rAga dveSa te dhAraNa na ja karavA ghaTe evI ja rIte ghANa, jIma temaja sparzanendriyane pita pitAnA viSayamAM prathama te pravRtta ja na thavA devA joIe ane kadAcita pravRtti thaI jAya, kAraNake prApta viSane indriya grahaNa karyA vagara rahetI nathI. tyAre te vine manejha athavA amaneza jAne rAga dveSa na rAkhavA joIe. 19 tatvArthaniyukita-pahelA chaTha tapa pratisaMlInatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM ane tenA cAra bhedene nirdeza paNa karavAmAM AvyA have te paikI ta0 82 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 tattvAryasUtre 'idiya paDilINayA tabe paMcavihe, soiMdiyAibheyao' iti / indriya pratisaMlInatA tapaH - indriyANAM pratisaMlInatA saMgopanazIlatA indriyapratisaMlInatA tadrUpaM tapaH paJcavidhaM bhavati tadyathA-zrotrendriyAdi bhedataH / tathA ca zrotrendriya pratisaMlInatA 1 cakSurindriyaprati saMlInAra ghrANendriyaprati saMlontA 3 jivendriya pratisaMlInatA4 sparzanendriyaprati saMlInatA ca5 ityevaM paJcavidhaM pratisaMlInatA tapo bhavatIti bhAvaH / tatra zrotrendriyamatisaMlInatA tapastAvat - zrotrendriyaviSayamacAra nirodharUpaM zrogendriyaviSayeSvartheSu rAgadveSanigrarUpaM vA 1 cakSurindriyapratisaMlInatA tapastAvat - cakSurindriyaviSayapracAranirodharUpaM cakSurindriyaprApteSvartheSu rAgadveSa nigraharUpaM vA bodhyam2 evaM ghrANendriyaviSayaprApteSvartheSu rAgadveSa nigraharUpaM bhavati 3 evaM jihUvendriyamatisaMlInatA tapastu-jihUvendriyaviSayapacAra nirodharUpam, jihUvendriyaindriya pratisaMlInatA tava ke pA~ca bhedoM kA nirUpaNa karate haiM indriyAM pAMca haiM, ataeva indriya pratisaMlInatA tapa bhI pAMca prakAra kA hai, yathA - (1) zrotrendriya pratisaMlInatA (2) cakSurindriya pratisaMlInatA (3) ghrANandriya pratisaMlInatA (4) rasanendriya pratisaMlInatA aura (5) sparzanendriya pratisaMlInatA / zrogendriya ko apane viSaya meM pravRtta na hone denA athavA usake viSaya meM rAga dveSa utpanna na hone denA zrotrendriya pratisaMlInatA nAmaka tapa kahalAtA hai / isI prakAra cakSurindriya ko apane viSaya meM pravRtta na hone denA athavA pravRtta hone para bhI usameM rAga dveSa na karanA cakSurindriya pratisaMlInatA tapa hai / ghrANendriya kA nigraha karanA ghrANendriya pratisaMlanatA hai| jihvA ko vacana prayoga se virata kara denA yA prApta viSaya meM rAga-dveSa na utpanna hone Indriyapratisa lInatA tapanA pAMca bheTTAnuM nirUpaNa karIe chIe indriyA pAMca che AthI indriyapratisa'lInatA tapa paNa pAMca prakAranA che bhevADe - (1) zrotrendriyapratisa sInatA (2) yakSundriya pratisasInatA (3) prANendriyapratisa'lInatA (4) rasanendriyapratisa'lInatA ane (5) sparzInendriya pratisa'lInatA. zrotrendriyane tenA viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA tenA viSayamAM rAga dveSa utpanna na thavA devA zrotrendriyapratisa lInatA nAmaka tapa kahevAya che. evI ja rIte cakSurindriyane peAtAnA viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA pravRtta thavA chatAM paNa temAM rAga dveSa na karavA cakSurindriya pratisa lInatA tapa che ghrANendriyanA nigraha karavA ghrANendriyapratisa lInatA che. jIlane vacana prayAgathI vikRta karI devI athavA prApta viSayamAM rAga dveSa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.19 indriyapratisaMlInatAsvarUpanirUpaNam 651 viSayaprApteSu-artheSu rAgadveSanigrahAtmakaM vA'vaseyam4 evaM-sparzanendriya pratisaMlI natA tapastAvat-sparzanendriyaviSayavAranirodharUpaM, sparzanendriyaviSayaprApteSvartheSu rAgadveSanigraharUpaM vA'gantavyam 5 uktazcaupapAtike 30 sUtro-'se ki taM iMdiya paDisaMlINayA ? iMdiyapadisalINayA paMcavihA paNNattA, taM jahA soiMdiyavisayappayAranirodho vA, soIdiyavisayapattasu atthetu rAgadosaniggaho vA 1 cakkhidiyavisayappayAraniggaho vA, cakkhi. diyasayapattestu asthesu rAgadosaniggaho vA 2 ghANidiyavisayappayAraniggaho vA, ghANidiyavisayapattesu atthesu rAgadosaniggaho vA 3 jimidiya visayappayAraniroho vA jibhidiyAvisayapattesu atthesu rAgadosaniggaho vA 4 phAsiMdiyavisappayAraniroho vA phAsidiyavisayapatta asthestu rAgadosaniggaho vA 5 se taM iMdiyapaDisalInayA' iti, aya kA sA indriyapatisaMlInatA 3 indriyapratisaMlInatA paJcavidhA prajJaptA, tadyathA-zrInendriyaviSayapracAranirodho vA zrogendriyaviSaya prApteSvaryeSu rAgadveSanigraho vA 1 cakSurindriyaviSayamacAranirodho vA cakSurindriyaviSayamApteSvartheSu rAgadveSanigraho vA 2 nANendriyaviSayamacAranirodho vA ghrANendriyaviSayamApteSvartheSu rAgadveSanigraho vA 3 jivendriyaviSaya. denA jihavendriya pratisaMlInatA hai| sparzana indriyAM ko viSaya se virata karanA evaM manojJa-amanojJa sparza meM rAga-dveSa na karanA sparzanendriya patisaMlInatA tapa hai| aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna-indriya pratisalInatA ke kitane bheda haiM ? uttara-indriya pratisaM lInatA ke pAMca bheda haiN| ve isa prakAra haiM(1) zrotrendriya ke viSaya pracAra kA nirodha karanA yA zrogendriya ke viSaya bhUna padArthoM meM rAga dveSa kA nigraha karanA (2) cakSurindriya ke viSaya pracAra kA nirodha karanA yA prApta viSaya meM rAga-dveSa na karanA na utpanna thavA devA jilDravendriya pratisalInatA che. sparzana Indriyane viSayathI virata karavI ane mane amane sparzamAM rAga dveSa na karavA ane diyapratisalInatA tapa che. aupAtika sUtranA trIsamAM satramAM kahyuM che prazna-Indriya pratisalInatAnA keTalA bheda che ? uttara-Indriya pratisalInatAnA pAMca bheda che te A pramANe (1)o. ndriyanA viSayabhUta padArthomAM rAgadveSane nidhi kare athavA zrotrendriyanA viSayabhata padArthomAM rAga dveSane nigraha kara (2) cakSurindriyanA viSaya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 tattvAryasUtre pAranirodho vA, jihUvendriyaviSayamApteSvartheSu, rAgadveSanigraho bA 4 sparzanendriyaviSayamacAranirodho vA sparzanendriyaprApteSvartheSu rAgadveSanigraho yA 5 iti, eSA-indriyapratisaMlInatA, ityevaM pratisaMlonatA bodhyA // 19 // mUlam-kasAyapaDisaMlINayA tave caubvihe, kohapaDisaMlINayAimeyao // 20 // chAyA-kaSAyApravisaMlInatA tapazcaturvidham, krodhapatisaMlInatAdi bhedataH 20 tasvArthadIpikA-pUrva nAvat caturvidheSu pratisaMlInatA tapaHsu 'prathamopAttam indriyamatisaMlInatA tapaH pazcavidhatvena savistaraM prarUpitam sampati-kramaprApta dvitIyaM kaSAyapratisaMlInatA tapazcaturvidhatvena prarUpayitumAha-'kasAyapaDisalI. NayA caubdhihe kohapaDisaMlINayAi bheyao' iti / kaSAyapratisaMlInatA tapaH kaSAyANAM krodhAdInAM pratisaMlInatA-saMgopanazIlatA kaSAya. patisaMlonatA tadrUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati, tadyathA-krodhamatisaM. (3) ghANendriya ke viSaya pracAra ko nirodha karanA athavA ghrANendriya ke viSaya (gaMdha) meM rAga dveSa na karanA (4) jihavendriya ke viSaya pracAra kA nigraha karanA athavA usake viSaya meM rAga dveSa utpanna na hone denA aura (5) sparzanendriya ke viSaya pracAra kA nirodha karanA yA usake prApta viSaya meM rAga dveSa na krnaa| yaha indriya pratisaM lInatA tapa hai // 19 // 'kasAyapaDisalINayA tave' ityAdi sU020 sUtrArtha-pratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM meM se indriya pratisaMlInatA tapa ke pAMca bhedoM kA vistAra sahita nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta kaSAya pratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM kA prarUpaNa karate haiM // 20 // ___ tatvArthadIpikA--krodha Adi kaSAyoM kA gopana karanA kaSAyamatisaMlInatA tapa kahalAtA hai / usake cAra bheda haiM-(1) krodhapratisalI. pracArano niSedha kare (3) ghrANendriyanA viSaya (gaMdha)mAM rAgadveSa na rAkhavA. (4) jihavendriyanA viSayaprakArane nigraha kara athavA tenA viSayamAM rAga dveSa utpanna na thavA devuM ane (5) sparzanendriyanA viSayapracArane nirodha kare athavA tenA prApta viSayamAM rAga dveSa na kare. A badhAM Indri pratisaMlInatA tapanA bheda che. me 19 | 'kasAyapaDisa lINayA tave cauvihe' tyAla sUtrArtha--pratisaMlInatA tapanA cAra bhedamAMthI indriyapratisaMlInatA. tapanA pAMca bhedanuM savistara varNana karavAmAM AvyuM, have krama prApta kaSAya pratisalInatA tapanA cAra bhedonuM prarUraNa karIe chIe | 20 | tatvArthadIpikA-krodha Adi kaSAnuM gopana karavuM kaSAyapratisaMlInatA ta5 upAya che tenA yA2 le che-(1) jodhapratisInatA (2) bhAnapratisa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.20 kaSAyapratisaMlInatAtapasvarUpam lInatAdi bhedataH / tathA ca-krodhapatisaMlInatA 1 AdinA - mAnapratisaMlInatA 2 mAyAprati saMlInatA 3 lobhamatisaMlInatA 4 cetyevaM caturvidhaM tAvat- kaSAya pratisaMlInatA tapo bhavati / tatra - krodhapatisaMlInatA tapastAvat - krodhasyodaya nirodharUpam, udayaprAptasya krodhasya viphalI karaNam antaH saMgopana rUpaM vilInakaraNa vA krodhapatisaMlInatA tapa ucyate yathA krodho nodayeta tathA yatitavyam, yadi kadAcitkrodha uditaH syAt tadA tasya viphalatAM kuryAt - iti bhAvaH 1 evaM mAnaprati saMlInatA tapa stAvat-mAnasyodaya nirodharUpam, udayaprAptasya mAnasya viphalIkaraNa mantaH saMgopanavilInIkaraNarUpaM vA mAnapratisaMlonatA tapo bhavati, yathA'bhimAnarUpamAnasyodaya eva na sthAttathA yatnaH kartavyaH, yadi kadAcit-mAna uditaH syAt tadA taM viphalaM kuryAt / 2 evaM - mAyApratisaMlInatA tapastAvat mAyAyAH udaya nirodharUpam, udayamAvAyA mAyAyA viphalIkaraNam-antaH saMgo panaM vA mAyAmatisaMlInatA tapa ucyate, yathA- paravaJcanArUpA mAyA nodayeta tathA natA (2) mAnaprati saMlInatA (3) mAyAprati saMlInatA (4) lobhapratisaMlInatA / krodha ko utpanna na hone denA yA udita hue krodha ko viphala karanA - use andara hI dabA denA krodha pratisaMlInatA tapa hai| tAtparya yaha hai ki prayatna aisA karanA cAhie ki krodha kI utpatti hI na hone pAe, kadAcit krodha utpanna bhI ho jAya to use niSphala banA denA caahie| isI prakAra mAna ko utpanna na hone denA athavA utpanna mAna ko niSphala kara denA mAnaprati saMlInatA tapa hai, arthAt prayatna aisA karanA ki mAna kaSAya kI utpatti hI na ho, phira bhI kabhI utpanna ho jAya to use viphala kara denA cAhie / isI taraha mAyA ko utpanna na hone denA aura udita huI mAyA ko niSphala kara denA mAyApratisaM. lInatA (3) mAyApratisa'lInatA (4) lAbhapratisa'lInatA. krodhane utpanna na thavA devA athavA udita thayelA koSane viphaLa banAvavA tene aMdarathI ja zamAvI devA krodhapratisa'lInatA tapa che. tAtpaya e che ke prayatna evA karavA joie ke krodhanI utpatti ja na thAya kadAcita krodha utpanna thaI pazu jAya tA tene nirIMkuza manAvI devA joie. evI ja rIte mAnane utpanna na thavA devuM athavA utpanna thanelA mAnane niSphaLa karI devuM mAnapratisa lInatA tapa che arthAt prayatna evA karavA ke mAnakaSAyanA udbhava ja na thAya tema chatAM kadAca utpanna thaI jAya tA tene niSphaLa karI devuM joie A pramANe mAyAne utpanna thavA na devI ane udita thayelI mAyAne bina asarakAraka banAvI zrI tatvArtha sUtra : 2 653
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryastre yatitavyam, kathazciduditAyAH kapaTarUpAyA mAyAyAH viphalatAM kuryAt 3 evaM lobhapatisaMlInatAtapa stAvata-lobhasyodaryAnarodharUpama, udayamAptasya lobhasya viphalokaraNam anta: saMgopanarUpaM vA lobhamatisaMlonatA tapa ucyate, yathA-parastra grahaNalAlasArUpo lobho-na udayeta tathA-yatnaM kuryAt, yadi kathaJcit-kasmiMzcitvastuni loma uditaH syAt tadA-taM viphalaM vidadhyAt-4 iti bhAvaH // 20 // tatyArthaniyukti:-pUrva khalu-patisaMlInatA tapazcaturvidhatvena prarUpitam, tatra-prathamasyendriyapratisaMlInatA tapaH paJcavidhatvena savizadaM nirUpaNaM kRtam, sampati-kramaprAptasya kaSAyamatisaMlInatArUpa tapasaH khalu caturvidhatvena prarUpaNaM kartumAha-'kasAya paDisaMlINayA tave cavihe kohapaDisaMlINayAibheyo iti / kaSAyapratisaMlInatA tapaH-kaSAyANAM krodhAdInAM pratisaMlInatA saMgopanazI. latA kaSAyamatisalInatA, tadrUpa tapaH khalu caturvidhaM bhavati tadyathA-krodhapatisaM. lItA hai| isI prakAra lobha ko utpanna na hone denA aura utpanna hue lobha ko viphala kara denA lobhapratisaMlInatA tapa kahalAtA hai| aisA yatna karanA cAhie ki parakIya vastu ko grahaNa karane kI lAlasA rUpa lobha utpanna hI na ho, phira bhI kisI prakAra kisI vastu kA lobha utpana ho jAya to use niSphala karanA cAhie / 20 // tatvArthaniyukti--pahale pratisalInatA tapa ke cAra bhedoM kA kathana kiyA gayA thaa| unameM se prathama indriyapratisalInatA tapa ke cAra bhedoM kA vizada prarUpaNa kiyA jA cukA, aba kramaprApta kaSAya pratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM kaSAyapratisaMlInatA tapa ke cAra bheda hai, jo isa prakAra haiM-(1) devI mAyApratisaMlInatA che. evI ja rIte lelane utpanna na thavA de ane utpanna thayelA lebhane viphaLa karI de lAbhapratisaMlInatA tapa che. e prayatna kare joIe ke pArakI vastune grahaNa karavAnI lAlasA rUpa lebha hana ja na thAya, Ama chatAM saMjogavazAtu kaI vastune lesa utpanna yAlaya to ta ni manA naye // 20 // tatvArthaniryukti-pahelA pratisaMlInatA tapanA cAra bhedanuM kathana karavAmAM AvyuM hatuM temAMthI prathama IndriyapratisaMlInatA tapanA pAMca bhedanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvI gayuM, have krama prApta kaSAya pratisaMlInatA tapanA cAra bhedanuM prarUpaNa karIe chIe kaSAyapatisUlInatA tapanA cAra bheda A pramANe che-(1) krodhaprati zrI tatvArtha sUtra 2
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8.20 kaSAyaprati saMlInatAtapasvarUpam 655 lInatAdi bhedataH / tathA ca krodhapratisaMlInatA 1 AdinA - mAnaprati saMlInatA - 2 mAyAprati saMlInatA - 3 lobhapratisaMlInatA - 4 cetyevaM caturvidhaM tAvat kaSAya pratisaMlInatA tapo bhavati / tatra krodhapratisaMlInatA tapaH khalu - krodhasyodaya nirodharUpam, uditasya krodhasya viphalIkaraNa mantaH saMgopana rUpaM vA krodha pratisaMlInatA, tapa ucyate prathamaM tu krodhasyodaya eva yathA na sthAt tathA yatitavyam, yadi kadAcit krodha udayaM prApnuyAt tadA taM viphalaM kuryAt iti bhAvaH 1 evaMmAnaprati saMlInatA tapa svAvad abhimAnarUpasya mAnasyodaya nirodharUpam udaya prAptasya mAnasya viphalIkaraNa mantaH saMgopanaM vA mAna tisaMlInatA tapa ucyate prathamatastu - mAnasyodaya eva yathA na syAttathA yatitavyam - yadi kathaMcit-uditaH syAnmAnaH tadA taM viphalaM vidadhyAditibhAvaH 2 evaM mAyAprati saMlInatA tapastAvad mAyAyAH paravazcanArUpAyAH kapaTarUpAyA vA udayanirodharUpam, udaya prAptAyA krodhaprati saMlInatA (2) mAnaprati saMlInatA (3) mAyAprati saMlInatA aura (4) lobhaprati saMlInatA / krodha kI utpatti na hone denA athavA utpanna krodha ko viphala kara denA krodhapratisaMlInatA tapa kahalAtA hai / bhAva yaha hai ki prathama to aisA prayatna karanA cAhie ki krodha utpanna hI na hone pAe, kadAcit utpanna ho jAya to use niSphala banA de / isI prakAra mAnakaSAya ko utpanna na hone denA aura utpanna hue mAna kaSAya ko niSphala kara denA mAnapratisaMlInatA tapa hai / tatparya yaha hai ki prathama to aisA yatna karanA cAhie jisase mAna utpanna hI na ho, kadAcit utpanna ho jAya to use viphala kara denA cAhie / isI bhAMti paravaMcanA rUpa mAyA ko utpanna na hone denA aura utpanna sauMsInatA (2) mAnapratisa sInatA (3) bhASApratisa sInatA (4) bolapratisa lInatA. krodhanI utpati na thavA devI athavA utpanna krodhanuM zamana karI devu' kroSapratisa'lInatA tapa kahevAya che. sArAMza e che ke prathama evA prayatna karavA joie ke krodha uddabhave ja nahI.. kadAca udbhave te tene niSphaLa banAvI de AvI ja rIte mAnakaSAyane utpanna na thavA devA ane utpanna thayela mAnakaSAyane niSprabhAvita karI devA mAnapratisa'lInatA tapa che. tAtparya e che ke prathama tA evA prayatna karavA joie ke jethI mAna utpanna ja na thAya, kadAcita jo utpanna thaI jAya te tene niSphaLa manAvavuM joie. Aja pramANe parava'canA rUpa mAyA ne uttpanna na thavA devI ane utpanna thayelI mAyAne viphaLa karI daivI madarane aMdara ja zamana karI devI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasale mAyAyA viphalIkaraNa mantaH saMgopanaM vA, mAyAmatisaMlInatA tapo bhavati, yathA paravacanArUpA-kapaTarUpA vA mAyA noditAsyAttathA yatitavyam, yadi kathazcid mAyA-uditAsyAttadA tAM viphalatAM kuryAditibhAvaH3 evaM patisaMlInatA tapastAvad lomasya parasvagrahaNalAlasArUpasyodayanirodharUpa bhavati udaya pAsya lobhasya viphalIkaraNamantaHsaMgopanarUpa vA lobhapatisaMlInatAtapa ucyate, prathamatastu lobhaeba parasvagrahaNalAlasArUpo yathA noditaH syAttathA yati tavyam, yaditu kathaJcitkasmiMzci dvastuni loma uditaH syAttadA taM : viphalaM kuryAditi bhAvaH 4 uktazcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM kasAyapaDisalINayA? kasAyapaDisalINayA caunvihA paNNattA taM jahA-kohassudayaniroho vA, udayapattassa vA-kohassa viphalIkaraNaM 1 mANasyudayaniroho vA, udaya pattasta vA mANasta viphalIkaraNaM2 mAya udayaNirohovA, udayapattAe vA mAyAe viphalIkaraNaM 3 lohassudayaNiroho vA, udayapattassa lohassa viphalIkaraNaM4 se taM kasAyapaDisaMloNayA' iti / atha kA sA kaSAya pratisaMlInatA kaSAyamatisaMlInatA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-krodhasyodayanirodho haI mAyA ko viphala kara denA-bhItara hI davA denA mAyA pratisaMlI natA tapa kahalAtA hai / Azaya yaha hai ki kapaTarUpa mAyA utpanna na ho aisA yatna karanA cAhie / kadAcit utpanna ho jAya no use niSphala karadenA caahie| parakIya vastu ko grahaNa karane kI lAlasA rUpa lobha ko utpanna na hone denA aura utpanna hue lobha ko viphala kara denA lobhapratisaM lInatA nAmaka tapa kahalAtA hai / prathama to yahI prayatna karanA cAhie kiloma kA udaya hI na hosake kadAcit udita ho jAya to use viphala kara denA cAhie / opapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA bhI haimAyApratisaMlInatA tapa kahevAya che. Azaya e che ke kapaTa rUpa mAyA upanA na thAya e dizAmAM prayatna karajoIe, kadAcita utpanna thaI paNa jAya te tene niSphaLa karI devI joIe. paramAlikInI vastune grahaNa karavAnI lAlasA rUpa lebhane utpanna na thavA devo ane utpanna thayela lobhane viphaLa karI de lebhapratisalInatA nAmaka tapa kahevAya che. prathama to lebha uddabhave ja nahIM e mATe prayatnazIla rahevuM joIe. kadAcita udita thaI jAya te tene niSphaLa karI devuM joIe papAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM paNa che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.21 yogapratisaMlInatAtapasaH nirUpaNam 657 vAudaya prAptasya vA krodhasya viphalIkaraNam 1 mAnasyodayanirodho vA udayamAptasya vA, mAnasya viphalIkaraNam 2 mAyAyA udayanirodho vA, udaya prAptAyA mAyAyA viphalIkaraNam 3 lobhasyodayanirodho vA, udayaprAptasya lobhasya viphalI. karaNam 4 // 20 // mUlam-jogapaDisalINayA tave tivihe, maNajogapaDisaMlINayAi bheyao // 21 // . chAyA--'yogapatisaMlInatA tapastrividham, manoyogapatisaMlInatAdi bhedataH // 21 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-caturvidha pratisaMlInatA tapaH pratipAditam, tatra-yathAkramamindriyapatisaMlInatAkaSAyapratisaMlInatAtapaH prarUpitam, sampati prazna-kaSAyapratisalInato tapa ke kitane bheda haiM ? uttara-kaSAyaprati lInatA tapa cAra prakAra kA hai-(1) krodha ke udaya kA nirodha karanA aura udita hue krodha ko viphala karanA (2) mAna ko utpanna na hone denA aura utpanna mAna ko viphala karanA (3) mAyA ke udaya ko rokanA aura udita mAyA ko viphala karanA (4) lobha ke udaya ko rokanA aura udita lobha ko viphala karanA / 20 / 'jogapaDisa loNayA tave tivihe' sUtrArtha-manoyogaprati lInatA Adi bheda se yogasaMlInatA tapa tIna prakAra kA hai // 21 // tatvArthadIpikA-pahale prati saMlInatA tapa ke cAra bhadoM kA nirdeza kiyA gayA thA, unameM se krama ke anusAra indriyapratisalInatA aura prazna--4AyapratimAnatA tapanA sA se che. ? uttara- pAyapratisInatA ta5 yAra 12nA hai-(1) adhanA yA nirodha karo ane udita thayelA krodhane bUjhavI. (2) mAnane utpanna na thavA devuM ane utpanna mAnane niSphaLa banAvavuM (3) mAyAnA udayane reka ane udaya pAmelI mAyAne viphaLa banAvavI. (4) lebhanA udayane re ana hitAsana vi manAvA // 20 // 'jogapaDisalINayA tave tivihe' tyaadi| savAtha-manogapratisaMlInatA AdinA bhedathI cogapratisaMsInatA tapa traNa prakAranA che ke 21 che tatvArthadIpikA-agAu pratilInatA tapanA cAra bhedone niza karavAmAM AvyA hatA, temAMthI kramAnusAra IndriyapratisaMlInatA ane kaSAya. ta0 83 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 tattvAryasUtre kramamAptaM tRtIyaM yogapatisaMlInatAtapaH prarUpayitumAha-'jogapatisaMloNayAtave' ityaadi| yogapatisaMlInatA tapA-yogAnAM manovAkAyavyApAra vizeSANAM pratisalInatA saMgopanazIlatA-yogamatisaMlInatA tadrapaM tapastrividhaM bhavati, tadyathA, manoyogamatisalInatAdi bhedataH / tathA ca-manoyogapatisaMlInatA 1 AdinA-cacoyogapratisalInatA 2 kAyayogapatisaMlInatA 3 cetyevaM trividhaM khalu yogapatisaMlInatA tapo bhavati / tatra manoyogapatisaMlI'tA tapa stAva akuzalamanonirodharUpam, kuzalamanasa udIraNa vA-ucyate tathA ca-zubha manasaH pravartanarUpaM vacoyogapatisaMlInatA tapastAvad akuzalavaconirodharUpaM vA vacoyogapatisaMlInatA tapa ucyate / evaM kAyayogatisaMlInatAtapa stAvat kUrmavat saMhRtakaracaraNaguptendriyasabaMgAtrapratisaMlItArUpa sarvasAvadyA'nuSThAnavarjanAtmakaM kAyayogapratisaMlInatA tapa ucyate iti bhAvaH // 21 // kaSAyamatisalInatA tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba kramAgata tIsare yogapratisalInatA tapa kA nirUpaNa karate haiM-- mana vacana aura kAya ke vyApAra kA gopana karanA yogapratisaM. lInatA tapa hai| usake tIna bheda haiM-manoyoga pratisaMlInatA, vacanayoga pratisaMlInatA aura kAyayoga prtisNliintaa| mana ke aprazasta vyApAra ko rokanA evaM prazasta vyApAra kI udIraNA karanA manoyoga pratisalInatA tapa haiN| isI prakAra aprazasta vacanoM kA nirodha karanA aura prazasta vacanoM kI udIraNA karanA (athavA mauna dhAraNa karanA) vacanayoga patisaM lInatA tapa hai| kUrma kI taraha hAthoM pairoM evaM sampUrNa zarIra kA saMgopana karanA-saba prakAra ke kAyika sAvadha anuSThAna kA tyAga karanA kAyayoga pratisaMlInatA tapa kahalAtA hai // 21 // pratisalInatA tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayuM have kramAgata trIjA yoga pratisaMsInatA tapanuM nirUpaNa karIe chIe mana vacana ane kAyAnA vyApAranuM gopana karavuM gapratisaMlInatA tapa che tenA traNa bheda che-managapratisalInatA vacanagapratisaMlInatA ane kAyayogapratisaMsInatA. mananA aprazasta vyApArane reko ane prazasta vyapAranI udIraNA karavI mane gapratisaMlInatA tapa che. evI ja rIte aprazarata vacanano virodha kare ane prazasta vacanonI udIraNA karavI (athavA mauna dhAraNa karavuM) vacanagapratisaMlInatA tapa che. kAcabAnI mAphaka hAtha paga ane saMpUrNa zarIranuM saMkocana karavuM badhA prakAranA "kAyika sAvadya anuSThAnane tyAga karavo kAyayegapratisaMlInatA tapa kahevAya che ke 21 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU021 yogapratisaMlInatAtapasaH nirUpaNam 659 tatvArthaniyuktiH -pUrva khalu-caturvidhavAhyapatisaMlInatAtapasA yayAkrama mindriyapatisaMlInatA-kaSAyapratisaMlInatA tapaH savizadaM prarUpitam, samprati-kramaprAptaM tRtIyaM pratisaMlInatA tapo yogapatisaMlInatArUpa prarUpayitumAha-"jogapaDisalINayA tave tivihe, maNajogaDisalINayAi bheyao-" iti| yogamatisalInatAtapaH-yogAnAM manovacAkAyavyApAra vizeSANAM pratisaMlInatA-saMgopanazIlatA yogamatisaMlInatA tadrUpa tapaH khalu trividhaM bhavati, tadyathA manoyogapatisa lInatAdi bhedataH / tathA ca manoyogapratisaMlInatA 1 AdinA vacoyogamatisaMlInatA 2 kAyayogapatisaMlInatA 3 cetyevaM trividhaM khalu yogapatisaMlInatAtapa ucyate / tatra manoyogamatisaMlInatA tapa stAvad akuzalamanonirodharUpaM kuzalamanaudIraNaM vA manoyogatisaMlInatA tapa ucyate, tacca zubhamanasaH pravartanarUpa bodhyam / eva vacoyogapatisalInatA napa ___ tatvArthaniyukti--cAra prakAra ke pratisa lInatA tapa meM se pahale indriya pratisalInatA aura kaSAya pratisalInatA tapa kA vizada rUpase prarUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta tIsare yoga pratisaM lInatA tapa kA nirUpaNa karate haiM mana, vacana aura kAya ke yoga-vyApAra kA nirodha karanA yoga pratisalInatA tapa kahalAtA hai / isake tIna bheda haiM-(1) manoyoga prati saMlInatA (2) vacanayoga pratisa lInatA aura kAyayoga prtisNliintaa| akuzala mana kA arthAt aprazasta manovyApAra kI udIraNA karanA manoyoga pratisalInatA tapa hai / akuzala vacana kA nirodha karanA aura kuzala vacana kI udIraNA karanA yA vacanayoga kI pravRtti ko pUrI taraha roka denA vacanayoga pratisaMlInatA tapa haiN| kUrma kI bhAMti hAthoM, tattvArthaniryukti--cAra prakAranA pratisalInatA tapamAMthI pahelA IndriyapratisalInatA ane kaSAya pratisaMsInatA tapanuM vizad rUpathI prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamaprApta trIjA gapratisalInatA tapanuM nirUpaNa karIe chIe mana, vacana ane kAyAnA gavyApArane nirodha kara gapratisaMlInatA ta5 vAya che. mAtra se che-(1) manAyAgapratisatAnatA (2) payana gapratisaMlInatA ane (3) kAyogapratisaMlInatA akuzaLa manane arthAta aprazasta ane vyApArane nirAdha karo ane prazasta mane vyApAranI udIraNA karavI mane gapratisaMlInatA tapa che. akuzaLa vacanane nirodha karo ane kuzaLa vacananI udIraNA karavI vacanagapratisalInatA tapa che. kAcabAnI A zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 tattvArthasUtre stAvat akuzala baco nirodharUpaM, kuzalavaca udIraNarUpaM vA vacoyogaprati saMlInatA tapa ucyate / evaM kAyayoga pratisaMkInatA tapa stAvat kUrmavat saMhRtahastapAda guptendriya sarvagAtrapratisa lInatArUpaM khalu tapo bhavati kAyika sAvadha sarvAnuSThAnaparivarjana mucyate / tathA ca kacchapa iva susamAhita pANipAdo guptendriyaH sarvagAtra pratisaMlInastiSThati / tathA ca guptendriyasaMyata hastapAda sarvagAtrapati lInatApo bhavati / uktaJcopapAtike 20 sUtre 'se kiM taM jogapaDisaMlINayA - 1 jogapaDisalINayA tivihA paNNattA, taM jahA - jogapaDisa lINayA - 1 vayajoga paDisalINayA-2 kAyajogapaDilINayA- 3 se kiM taM maNajoga paDisa lINayA-2 maNajogapaMDisa lINayA - akusalamaNaniroho, kusalamaNaudIraNaMvA se taM maNajogapaDisa lINayA, se kiM taM vayajogapaDisa lINayA - ? vayajoga paDilI yA akusala vayaNirohovA, kusalavaya udIraNaMvA, se taM vayajogapaDisa lINayA, se kiM taM kAyajogapaDila lINayA ? - kAyajoga paDisa' lINayA - jaM taM susamAhiya pANi pAde kummo iva gutiidie, sabagAya paDilI ciTThA, se taM kAyajogapaDisalINayA, / atha kA sA yogapratisaMlInatA 3 yoga patisaMlInatA trividhA prajJaptA, tadyathA manoyogapatisaMlIpairoM, indriyoM evaM sampUrNa zarIra kA gopana karanA kAyayoga prati saMlInatA tapa hai / zarIra saMbaMdhI sAvadya anuSThAnoM ko tyAga denA, kachue kI taraha samasta indriyoM kA gopana karanA kAyayoga pratisaMlInatA tapa hai / aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna- yoga pratisaMlInatA ke kitane bheda haiM ? uttara - yoga prati saMlInatA ke tIna bheda haiM-manoyoga pratisa lInatA vacanayoga pratisa lInatA aura kAyayoga pratisa lInatA / hAtha, paga, indriyA ane sa'pUNu zarIrane sameTI levu. kAyayegapratisa'lItA tapa che. aupAtikasUtranA trIsamAM sUtramAM kahyu che prazna-ceAgapratisa lInatAnA keTalA bheda che ? uttara-cAgapratisa lInatAnA traNa bheda che. manecegapratiSTha'lInatA, vacana caiAgapratisa lInatA ane kAyayeAgapratisa'lInatA. prazna-manAyeAgapratisa lInatA kAne kahe che ? uttara-akuzaLa maneAvyApAranA nirAdha karavA ane kuzaLamananI pravRtti karavI manAyeAgapratisa'lInatA che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.21 yogapratisaM lInatAtapasaH nirUpaNam 661 natA 1 vacoyogapatisaMlInatA2 kAyayogapratisalInatA 3 atha kA sA manoyogapratisaMlInatA manoyogamatisaMlInatA akuzamanoroidho vA, kuzala mana udIraNaM vA, sA eSA manoyogapatisalInatA ? atha kA sA vacoyogapratisaMlInatA ? vacoyogamatisalInatA akuzalabaco nirodho vA, kuzala vaca udIraNaM vA sA eSA vacoyogapatisalInatA, atha kA sA kAyayoga pratisalInatA ? kAyayoga matisa lInatA yat khalu susamAhitapANipAda kUrma iva guptendriyaH sarvagAtrapatisaM lInAstiSThati sA eSA kAyayogapatisaM lInatA iti // 21 // ___ mUlam-vivitta sayaNAsaNasevaNayA tave aNegavihe, itthI. AivirahiyA-aNegaTTANaNivAsabheyao // 22 // prazna-manoyoga pratisalInatA kise kahate haiM ? / uttara-akuzala manovyApAra kA nirodha karanA aura kuzala mana kI pravRtti karanA manoyoga pratisalInatA hai| prazna--vacanayogapatisaMlInatA kise kahate haiM? uttara-akuzala vacanoM kA nirodha karanA aura kuzala vacanoM kI udIraNA karanA vacanayogapratisaMlonatA tapa hai| prazna-kAyayogapratisaMlInatA kise kahate haiM ? uttara-hAthoM-pairoM kA saMgopana karanA indriyoM kA gopana karanA aura sampUrNa zarIrakA gopana karanA arthAt kAyika vyApAra kA nirodha kara denA kAyapratisaMlInatA tapa hai // 21 // 'vivittasayaNAsaNa' ityAdi sU0 22 sUtrArtha-vivikta zayanAsana sevanatA tapa ke aneka bheda haiM, jaise-strI Adi se rahita aneka sthAnoM meM nivAsa karanA Adi // 22 // prazna-vacanogapratisalInatA kone kahe che. ? uttara-akuzaLa vacanane nirodha kare ane kuzaLa vacanenI udIraNA karavI vacanagapratisalInatA tapa che. prazna-kAyagapratisalInatA kone kahe che ? uttara-hAtha pagonuM saMgopana karavuM Indriyone gopavI ane saMpUrNa zarIranuM gopana karavuM arthAt kAyika vyApArane nirodha karI de kAyaprati saMlInatA tapa che ke 21 che 'vivittasayaNAsaNasevaNayA' ityAhi / savAtha--vivita zayanAsanasevanatA tapanA aneka bheda che jevA keAdithI rahita aneka sthAnemAM nivAsa karavA vagere- me 22 che zrI tatvArtha sUtra 2
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre chAyA-viviktazayanAsanasevanatA tapo-'nekavidhaM, syAdivirahitA'nekasthAnanivAsabhedata:--" tatvArthadIpikA--pUrva tAvat -caturvidhapatisaMlInatAtapaHsu yathAkramamindriya kaSAyayogapatisaMlonatAtapasvayaM prarUpitam sampati kramaprAptaM caturtha viviktazayyAsanasevanatArUpaM pratisaMlInatAtapaH prarUpAyatumAha-'vivittasayaNAsaNa' ityaadi| viviktazayanAsanatapaH-viviktAni doSavarjitAni yAni zayanAsanAni, teSAM sevanatA-sevanam, tadrUpaM patisalInatAtapo'nekavidhaM bhavati / tadyathA--cyAdivirahitA'neka sthAnAnavAsabhedataH, strI-pazu-paNDaka-rahiteSvanekasthAneSu-ArAmo dhAnAdiSu mAsukaiSaNIya pITha-phalaka-zAyyA saMstArakamupasampadya zramaNo nivasati / ataeva-dharmadharmiNorabhedAda viviktazanayanAsanasevanatAtapo bhavati, tathAca-patkila zramaNo'nagAraH strI-pazu-paNDaka saMsargavirahiteSvArAmeSu kRtrimavaneSu-udyAneSu kusumakAnaneSu yakSakuleSu, evaM-strI-pazu paNDaka varjiteSu sthAneSu, cyAdisaMsagairAhateSu sAmAnyagrAhagRheSu cetyevamane kasthAneSu pAsukaiSaNIya--pragatA asava: asumantaH pANino yasmAt tat mAsukam, acittam ekendriyAdijIvavarjiteSu, ataeva-eSaNIya niravacaM pITha-phalaka-zarayA-saMstAraka mupasaMpadya tiSThatIti viviktazayanAsanasevanatAtapo bhavati // 22 // tatvArthaniryakti-cAra prakAra ke pratisalInatA tapa meM se pahale indriya pratisaM lInatA kaSAyapratisaM lInatA kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta viviktazayanAsanasevanatA nAmaka cauthe pratisalInatA tapa kA nirUpaNa karate hai vivikta arthAt dovoM se rahita zayana Asana kA sevana karanA rUpa tapa vivikta zayanAsana sebanatA tapa hai / usake aneka bheda haiM, yathA-strI, pazu aura paNDaka se rahita aneka sthAnoM meM arthAt pAgabagIcA AdimeM prAsuka evaM eSaNIya pITha, pATa, zayyA, saMthArA Adi - tattvArthadIpikA-cAra prakAranA pratisalInatA tapamAMthI pahelA Indriya pratisaMlInatA, kaSAya pratisaMlInatA ane yogapratisaMlInatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have krama prApta vivikta zayanasanasevanatA nAmaka cethA pratisaMsInatA tapanuM nirUpaNa karIza chIe vivita arthAt dethI rahita zayana AsananuM sevana karavA rUpa tapa vivita zayanAsanasevanatA tapa che tenA aneka bheda che jevAke strI, pazu ane vyaMDhaLa rahita aneka sthAne mAM arthAt bAgabagIcA vageremAM prAsuka zrI tatvArtha sUtra 2
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.22 vidhikta zayyAsanasevanatAnirUpaNam 663 tatvAthaniyukti:-pUrva rUlu-indriyamatisaMlInatA-kaSAyamati salIntAyoga patisalInatAtapasvayaM marUpitam, sampati-vitrikta zayanAsanasevanatArUpaM caturtha pratisaMlInatAtapaH marUpayitumAha-'vivittasayapAsaNase vAyA tave aNe. gavihe, itthIAivirahiyA gaTThANanivAsabhedI' iti / viviktazayanA. sanasevanatAtapaH--viviktAni doSavarjitAni yAni zayanAsanAni, teSAM sevanatAsevanaM, . paM patisalInatAtapaH khalu anekavidhaM bhavati / tadyathA-vyAdivirahitA'nekasthAnanivAsabhedataH, tathA ca-strIpazupaNDakasaMsargavirahiteSvArAmodyAnadevakula prapASaNyazAlAdiSu anekasthAneSu niAso bhavati zramaNAnAM mAsukaiSaNIya pIThaphala. kazayyAsaMstArakA'bhyupagamapUrvakam ataeva-dharmadharmiNorabhedavivikSaza vivikta. zayanAsanasevanatArUpaM tapo bhavati, yataH kila zramaNo'nagAraH strI pazu paNDa kavaniprApta karake sAdhu nivAsa karatA hai, ataeva yaha tapa vivikta zayanAsana sevanatA kahalAtA hai // 22 // ___ tatvArthaniyukti-pahale indriyapratisaMlInatA kaSAyapratisaMlInatA aura yogapratisaMlInatA nAmaka tIna saMlInatA tapoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba viviktazayyAsanasevanatA nAmaka cauthe bheda ko kathana karate haiM-- vivikta arthAt doSavarjita zayana-Asana kA sevana karanA viviktazayanAsanasevanatA tapa kahalAtA hai / yaha tapa aneka prakAra kA hai, jaise-strI, pazu aura paNDa ka se rahita ArAma, udyAna prapA (pyAja) paNyazAlA Adi aneka sthAnoM meM zramaNa prApsuka evaM eSaNIya pITha, phalaka, zayyA aura saMstAraka Adi prApta karake nivAsa karate haiN| unakA isa prakAra nivAsa karanA vivikta zayanAsana sevanatA ane eSaNIya pIDha pATa, zayyA, saMyAre vagere prApta karIne sAdhu nivAsa kare che AthI A tapa vivita zayanasanasevanatA tapa kahevAya che 22 che tavAthaniyukti-pahelA IndriyapratisaMlInatA, kaSAyapratisalInatA ane rogapratisaMlInatA nAmaka traNa saMlInatA tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have vivikatazayyAsanasevanatA nAmaka cothA bhedanuM kathana karIe chIe vivikata arthAta Savajita zayana AsananuM sevana karavuM vivikatazaya nAsanasevanatA tapa kahevAya che. A tapa aneka prakAranA che jemake strI, pazu ane napuMsaka vagaranA ArAma udyAna paraba, dharmazALA Adi aneka sthAnamAM zramaNa prAsuka ane eSaNIya pIDha, phalAka zayyA ane saMdhAro Adi prApta karIne nivAsa kare che temanuM A pramANenuM nivAsa karavuM vivikatazaya nAsanasevanatA tapa kahevAya che. tAtparya e che ke anagAra zramaNa strI paze ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasane teSvArAmodyAneSu yakSakularUpeSu de kuleSu strIpazupaNDakasamparkavarjitAsu samAsu, pAnIyazAlArUpAsu prapAsu, vyavahArikajanAdhiSThiteSu paNyagRheSu bahudAyaka grAhakajanayogyAsyAdi saMsargarahiteSu sAmAnya gRhigRheSu vasatirUpeSu cetyeva vidhAnekasthAneSu mAsukamacittam, eSaNIya-nirabadyam pITha-phalaka-zayyA-saMstA. rakam-abhyupagamya tiSThati, tasmAt-zramaNAnAM viviktazayanAsanasevanatA tapobhavatItibhAvaH / uktazcaupapAtike 30 sutre-se ki ta divittamayaNAsaNase. vaNayA-1 vivittasayaNAsaNasevaNayA-jaM Na ArAmesu ujajANesudeva. kulesa sahAsu pavAsu paNiyagihesu paNiyamAlAsu isthI-pasu-paMDagasaM. sattavirahiyAsu vasahIsu phAsuemaNIjja pITha phalaga sejjAsaMthAragaM upasaMpajjittANaM viharai, se taM vivittaptayaNAmaNasevaNayA se taM paDi saMlINayA, se taM bAhirae tave' atha kA sA viviktazayanAsana sevanatA-? viviktazayanAsanasevanatA-yat khalu ArAmeSu udyAneSu devakuleSu samAsu papAsu paNitagRheSu paNitazAlAmu strIpazupaNDakasaMsaktavirahitAsu vasatiSu pAsukaipaNIyam tapa kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki anagAra zramaNa strI, pazu aura namaka kA saMptageM na ho aise ArAmoM aura udyAnoM meM yakSAyatana rUpa sabhAsthaloM meM pyAU meM, dukAna meM tathA gRhastha ke sAmAnya makAna meM prAsuka arthAt acitta aura eSaNIya arthAt nirdoSa pITha (pIThA) phalaka (pATa) zarayA mora saMthArA grahaNa karake rahatA hai| aisA karane se viviktazayyAsanasevanatA nAmaka tapa hotA hai| aupapAtika sUtra meM kahA hai - prazna-viviktazayanAsanasevanatA tapa kise kahate haiM ? uttara--zramaNa ArAmoM meM, udyAnoM meM, sabhAoM meM prapooM meM, praNitazAlAoM-ityAdi meM strI, pazu aura paNDaka se rahita sthAnoM meM napuMsakane jayAM saMsarga na hoya evA vizrAntigRho ane udyAnomAM yakSAyatana rU5 sabhAsthaLAmAM parabamAM dukAnamAM tathA gRhasthanA sAmAnya makAnamAM prAsuka arthAt acitta ane eSaNIya arthAtu nirdoSa pIDha (pIDhA) phalaka (pATa) zamyA ane saMdhAre grahaNa karIne rahe che. A pramANe karavAthI vivikta zasyAsavasevanatA nAmaka tapa thAya che. pAkisUtramAM kahela che- prazna-vivikta zayanAsanasevanatA tapa kene kahe che ? uttara--zramaNa ArAmamAM, udyAne mAM, sabhAomAM, parabamAM, praNitazALAe ItyAdimAM strI, pazu ane paMDaka (napuMsaka) rahita sthAnamAM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.23 jJAnavinayatapasa: nirUpaNam 665 pITha phalakazayyAsaMstArakamupasaMpadya khalu viharati, sA-eSA viviktazayanAsana: sevanatA, sA-eSA pratisalInatA, tadetad bAhyaM tapaH // 22 // mUlam-chavihesu abhitaratavesu NANaviNayatave paMcavihe, AbhiNibohiya NANaviNayAi bheyao // 23 // chAyA-'pavidheSu-AbhyantaratapaHsu jJAnavinayatapaH paJcavidham, AminibodhikajJAnavinayAdi bhedataH // 23 // tatvArthadIpikA--pUrva tAvat karmanirjarAhetubhRtaM Savidhamapi bAhyaM tapaH savistaraM prarUpitam-samprati karmanirjarA hetubhUtaSavidhAbhyantaratapaHsu prathamopAttapAyazcittatapasaH pUrva prarUpaNaM kRtam, sampati-kramamAptadvitIyAbhyantara tapovizeSasaptavidhavinayeSu prathamaM jJAnavinayatayaH marUpayitumAha'-chavihesu' ityAdi / pUrvokteSu SaividheSu prAyazcittAdyAbhyantaratapAsu dvitIyasya saptavidha vinayatapasaH prathamaM tAvad jJAnavinayatapaH paJcavidha bhavati / tadyathA-AbhininivAsa karatA hai, yaha vivikta zayanAsanasevanatA tapa hai| yahAM pratisaMlInatA tapa aura bAhya tapoM kA prarUpaNa pUrNa huA // 22 // 'chavihesu abhitaratavesu'-ityAdi sU0 23 sUtrArtha-chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM jJAnavinayatapa ke pAMca bheda haiM, AbhinibAdhikajJAnavinaya Adi // 23 // tattvArthadIpikA-karmanirjarA ke hetu chaha prakAra ke bAhya tapa kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA, aba karmanirjarA ke hetu chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM sarvaprathama gine jAne vAle prAyazcitta tapa kA pahale nirUpaNa ho cukA hai, ataH kramaprApta dUsare vinayatapa meM sarvaprathama jJAnavinaya tapa kI prarUpaNA karate haiNnivAsa kare che. A vivitazayanAsanasevanatA tapa che atre pratisaMlInatA tapa ane bAhya taponuM praspaNa samApta thayuM. 22 che 'chavihesu abhitaratavesu' tyAdi savAtha--cha prakAranA Abhyantara tapamAM jJAnavinaya tapanA pAMca bheda che, AbhinibedhikajJAnavinaya Adi che 23 che tattvArthadIpikA-karmanirjarAnA hetu cha prakAranA bAhya tapanuM vistAra pUrvaka varNana karavAmAM AvyuM, have karmanirjarAnA hetu cha prakAranA Abhya cra tapamAM sarvaprathama gaNavAmAM AvatA prAyazcitta tapanuM pahelA nirUpaNa thaI gayuM che AthI krama prApta bIjA vinaya tapamAM sarvaprathama jJAnavinaya tapa nI prarUpaNa karIe chIe ta0 85 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 tattvAryasale bodhikajJAnavinayAdi bhedataH, tathA ca-AminibodhikajJAnavinayaH 1 AdinA zrutajJAnavinayaH 2 avadhijJAnavinayaH 3 manaHparyavajJAnavinayaH 4 kevalajJAnavinayazca 5 ityevaM paJcavidhaM khalu jJAnavinayatapo bhavatIti bodhyam / tatrA''bhinibodhikajJAnaM matijJAnarUpam tasya vinayaH vinayati-apanayati jJAnAdyAvaraNAdyaSTavidha karmANIti vinayaH abhyutthAna-vandana-zuzrUSA bhaktyAdirUpa: Abhinibodhika jJAnavinayaH tadrUpaM tapa AbhinivodhikajJAnavinaya tapa ucyate / evaM zrutajJAnavinayatapaH avadhijJAnavinayatapaH, manaHparyavajJAnavinayatapaH, kevalajJAnavinaya tapazcApi bodhyam // 23 // ___ tatvArthaniyukti:-pUrva tAvannirjarAhetutvenokteSu prAyazcittAdi SaividhAbhyantaratapAsu prAyazcittaM tapaH pUrva prarUpitam, saptavidhaM vinayatapazca prarUpitam, sampati teSu saptavidheSu vinayatapAsu pathamaM jJAnavinayatapaH prarUpayitumAha-'chavvi sAta prakAra ke vinayatapa meM jJAnavinaya tapa pAMca prakAra kA hai| (1) AbhiniyodhikajJAnavinaya (2) zrutajJAnavinaya (3) avadhijJAnavinaya (4) manaHparyavajJAnavinaya aura (5) kevalajJAnavinaya / Abhi. niyodhikajJAna kA artha matijJAna hai / jJAnAdharaNa Adi AThoM karma jisase haTate haiM use vinaya kahate hai| abhyutthAna, candana zuzrUSA, bhakti Adi vinaya ke antargata haiM / AbhiniyodhikajJAna evaM jJAna ghAn ke prati yathAyogya AdarabhAva honA Abhiniyodhaka jJAna vinaya hai, isI prakAra zrutajJAnavinaya avadhijJAnavinaya manaH paryavajJAnavinaya aura kevalajJAnavinaya bhI samajha lenA cAhie 24 tatvArthaniyukti--nirjarA ke kAraNa kahe gae prAyazcitta Adi chaha Abhyantara tapoM meM se pahale prAyazcitta tapa kA prarUpaNa kiyA jA cukA, sAta prakAranA vinayatapamAM jJAna vinaya tapa pAMca prakAranA che-(1) mAlinimAdhizAnavinaya (2) zrutajJAnavinaya (3) avadhijJAnavinaya (4) manaH paryAvajJAnavinaya ane (5) kevaLajJAnavinaya. abhinidhijJAnano artha mati jJAna che. jJAnAvaraNa Adi ATha karmo jenAthI dUra thAya che tene vinaya kahe che abhyathAna vandana, zuzruSA, bhakti Adi vinayanA antargata che Amini bAdhika jJAna ane jJAnavAne pratye yathAyogya Adara bhAva hevo Abhinidhika jJAnavinaya che. evI ja rIte zratajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, mana:paryavajJAnavinaya ane kevaLajJAnavinaya paNa samajI levA joIe che 24 che tatvArthaniryukti-nirjarAnA kAraNa tarIke kahevAmAM AvelA prAyazcitta Adi cha Abhyantara tapamAMthI pahelA prAyazcitta tapanuM prarUpaNa karavAmAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a..sU.23 zAnavinayatapasaHnirUpaNam hesu abhitaratavesu NANaviNayatave paMcavihe, AbhiNiyohiyaNANa viNayAibheyao-" iti / SaDravidheSu pUrvokteSu AbhyantaratapAsu prathamopAta jJAnavinayatapaH paJcavidha bhavati / tadyathA-AminibodhikajJAnavinayAdi bhedataH, tathA ca-vinayati apanayati jJAnavinayAdhaSTavidhakarmANIti vinayaH, tadrUpaM tapa AbhiniyodhikajJAnavinaya taSa ucyate AbhinivodhikajJAnameva matijJAna mucyate 1 AdinA-zrutajJAnavinayaH 2 avadhijJAnavinayaH 3 manAparyavajJAnavinayaH4 kevala jJAnavinayazcetye 5 vaM paJcavidhaM khalu AbhyantarajJAnavinayatapo bhavati // uktaJcaupapAtike-30 sUtre-'le kiM taM NAgaviNae-? NoNaviNae paMcavihe paNNatte, taM jahA-AbhiNiyohiyaNANaviNae-1 suSaNANaviNae-2 ohiNANaviNae-3 maNapajavaNANaviNae-4 kevalaNANaviNae-5 iti / atha kaH sa jJAnavinayaH ? jJAnavinayaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-AbhinisAta prakAra ke vinaya tapa kA bhI nirdeza kiyA gayA, aba usameM se prathama jJAna vinaya tapa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai jJAna vinaya tapa ke pAMca bheda haiM-(1) Abhiniyodhika jJAnavinaya tapa (2) zrutajJAnavinaya tapa (3) avadhi jJAnavinaya tapa (4) manaH paryAya jJAnavinaya tapa aura (5) kevalajJAnavinaya tapa / jo jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ko dUra karatA hai, use vinaya kahate haiN| Abhiniyodhika jJAna kA artha matijJAna hai| isa prakAra jJAna ke pAMca bheda hone se jJAnavinaya ke pAMca bheda haiM, aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna-jJAnavinaya ke kitane bheda haiM ? uttara-pAMca bheda haiM-(1) Abhiniyodhika jJAnavinaya (2) shrutjnyaanAvI gayuM, sAta prakAranA vinayatapane paNa nirdeza karavAmAM AvyA have temAMthI prathama jJAnavinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che jJAnavinaya tapanA pAMca bheda che-(1) AbhinidhikajJAnavinaya tapa (2) zratajJAnavinayata5 (3) avadhijJAnavinaya ta5 (4) mana:paryayajJAnavinaya tapa ane (5) kevaLajJAnavinaya tapa je jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmone dara kare che tene vinaya kahe che. Abhinidhika jJAnano artha matijJAna che A rIte jJAnanA pAMca bheda hovAthI jJAnaviyana paNa pAMca bheda che. aupapAtika sUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che prazna-jJAnavinayanA Tasa se che ? uttara--via & cha-(1) linizinavinaya (2) zrutavAnavinaya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre bodhikajJAnavinayaH, zrutajJAnavinayaH avadhijJAnavinayaH, manaH paryavajJAna vinayaH, kevalajJAnavinayazceti // 23 // mUlam - daMsaNaviNayatave duvihe, sussUsaNAviNae, aNaccAsAyaNAviNae ya // 24 // chAyA - darzana vinayatapo dvividham, zuzrUSaNAvinayaH - anatyAzAtanAvinayazca | 24| tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvan vinayatapaH saptavidhaM pratipAditam, jJAna vinaya-darzanavinayAdi bhedAt tatra prathamopAttaM jJAnavinayatapaH paJcavidhatvena prarUpitam, samprati- darzana vinayatapo dvaividhyena marUpayitumAha- 'daMsaNaviNaya tave' ityAdi / darzanavinayatapaH- tatra - darzanam darzanamohanIya kSayAdi janita svacvArthazraddhAnarUpa AtmapariNativizeSa statsambandhI binayo darzanavinaya vinaya (3) avadhi jJAnavinaya (4) manaH paryava jJAnavinaya (5) kebala jJAnavinaya // 23 // 'daMsaNaviNayatave dubihe' ityAdi / sUtrArtha-darzana vinaya do prakAra kA hai-zuzrUSA vinaya aura anasyAzAtanA vinaya || 24|| 66 tatvArthadIpikA - pahale vinaya tapa sAta prakAra kA batalAyA gayA thA, jaise jJAnavinaya, darzanavinaya aadi| inameM se prathama jJAnavinaya ke pAMca bhedoM kA kathana kiyA jA cukA, aba darzanavinaya tapa ke do bhedoM kI prarUpaNA karate haiM darzana mohanIya karma ke kSaNa, upazama athavA kSayopazama se utpanna hone vAlA taccArtha zraddhAna rUpa Atma pariNAma darzana kahalAtA hai| (3) avadhijJAnavinaya (4) manaH paryavajJAnavinaya (4) ThevaNajJAnavinaya // 23 // 'saviNayata duvihe ' ityAdi / sutrA ---navinaya e prakAranA che-zuzruSAvinaya ane anatyA zAtanA vinaya // 24 !! tattvArthaM dIpikA-pahelA vinayatapa sAta prakAranA batAvavAmAM AvyA che jevAke jJAnavinaya, danavinaya Adi AmAMthI prathama jJAnavinAnA pAMca bhede tuM kathana karavAmAM AvyuM. have dazana vinaya tapanA be bhedAnI prarUpaNA karIe chIe daza namAhanIya kama nA kSaya upazama athavA kSaceApazamathI utpanna thanArA tatvA zraddhAna rUpa Atma pariNAma darzana kahevAya che. dazana sabaMdhI vinaya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.24 darzanavinayatapasaH nirUpaNam 669 stadrUpaM tapo darzana-vinayatapaH tad dvividhambhavati / tadyathA-zuzrUSaNAvinayaH 1 anatyAzAtanA vinayazceti, tatra-vidhivat (pUrvaka) sAmIpyena gurvAdInAM sevanaM zuzrUSA tadrUpaM tapaH zuzraSaNA vinayatapaH khalu-ucyate, anatyAzAtanA tapastAvat AMta-atIva-AyaH samyaktvAdi lAbhaH ityati zabdArthaH tasya A-AsamantAt zAtanA-dhvaMsanA atyAzAtanA / yadvA-ati-atIva AyaH samyaktvAdilAma: atyAyaH tasya zAtanA 'pRSodarAditvAd ya lope' atyAzAtanA tadabhAvo vinayo'natyAzAtanAvinayaH tadrUpaM tapo'natyAzAtanA vinaya tapa ucyate, gurvAderavarNavAdAdi nivAraNarUpamityevaM dvividhaM khalu darzanavinayatapo bhavatItibhAvaH // 24 // tattvArthaniyuktiH -pUrva khalu-saptavidheSu vinayatapAsu prathamopAttaM jJAnavinaya tapaH paJcavidhatvena prarUpitam, Aminivodhika jJAnavinayAdi bhedAt, sammatidarzana saMbaMdhI vinaya ko darzanavinaya kahate haiN| isake do bheda haiMzuzraSAvinaya aura anatyAzAtanA vinaya / yathocita vidhi ke anusAra gurU Adi kI sevA karanA zuzrUSA vinaya tapa kahalAtA hai| ati samyaktva Adi kA lAbha honA 'ati' kahalAtA hai| 'A' upasarga kA Azaya hai-khUba yA pUrI taraha aura 'zAtanA' arthAt naSTa karanA / 'an' niSedha kA sUcaka hai| isa prakAra anatyAzAtanA kA artha huA samyaktva Adi ke lAbha ko naSTa na karanA arthAt samya. ktva Adi kA vinAza karane vAlA koI kArya na krnaa| yahI anasyAzAtanA tapa kahalAtA hai, jaise gurU Adi kA avarNavAda na karanA Adi / isa prakAra darzana vinaya ke do bheda hote haiM // 24 // tatvArthaniyukti-pUrvokta vinaya tapa ke sAta bhedoM meM se jJAna vinaya tapa ke pAMca bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba darzana vinaya ne darzana vinaya kahe che enA be bheda che-zuSAvinaya ane atyAzAtanA vinaya gyavidhi anusAra gurU AdinI sevA karavI zuzraSAvinaya tapa kahevAya che ati samyakatva Adine lAbha tha "ati' kahevAya che. A upasargane Azaya che-ghaNuM athavA saMpUrNa rIte zAtanA arthAt nAza karavuM " ana ' niSedhanuM sUcaka che. A rIte anatyAzAtanAno artha tha samyakatva vagerenA lAbhane naSTa na karavA arthAt samyakatva Adine vinAza karanArUM kaI kRtya na karavuM A ananyAzAtanA vinaya tapa kahevAya che jevI rIte gurU vagerene avarNavAda na kara vagere. AvI rIte darzana vinaya tapanA be bheda hoya che 24 tatvArthaniyukita --pUrvokta vinayatapanA sAta bhede mAMthI jJAnavinaya tapanA pAMca bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have darzana vinaya tapanA be zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra dvitIya darzanavinayatapo dvaividhyena prarUpayitumAha-'daMsaviNayatave duvihe' sussU manAviNae aNaccAsAyaNAviNae ya' iti / darzanavinayatapaH-darzanamohanIyakSayAdi janitastatvArthazraddhAnarUpa AtmapariNativizeSo darzanam tatsa. mbandhI vinayo darzanavinayo pRSodarAditvAsiddhi stadrUpaM tapo darzanavinayatapaH khalu dvividha bhavati / tadyathA-zuzrUSaNA vinayatapaH 1 anatyAzAtanA vinayatapaH2 cetyevaM tAvad dvividha darzanavinayatapo bhavati / tatra-vidhipUrvakaM sAmIpyenA ''cAryopAdhyAyAdigurvAdeH sevanarUpA zuzrUSaNA tadrUpo vinayaH zuzrUSaNA vinayaH tatsvarUpa tapaH zuzravaNAvinaya tapa ucyate / azyAzAtanA tanniSevarUpo vinayA anatyAzAtanAvinayaH gudiravarNavAdAdi nivAraNarUpaH, tatsvarUpaM tapo'natyAzAtanA tapa ucyate / athavA-atizayenA''yaH samyaktvAdilAmo'dhyAyaH tasya zAtanAdhvaMsanA'tyAzAtanA tanniSedharUpo vinayo'natyAzAtanAvinayaH, tadrapaMtapo'natyAtapa ke do bhedoM ko prarUpaNA karate haiM darzana mohanIya karma ke kSaya, upazama yA kSayopazama kA utpanna tatvArtha zraddhAna rUpa Atma pariNAma darzana kahalAtA hai / darzana kA vinaya darzana vinaya tapa hai| darzana vinaya tapa do prakAra kA hai-zuzrUSaNA darzana vinaya tapa aura anatyAzAtanA darzana vinaya tapa / vidhipUrvaka, samIpa rahakara AcArya, upAdhyAya evaM guru Adi kI sevA karanA zuzrUSaNA vinaya hai, isI ko zuzrUSaNA vinaya tapa kahate haiN| guru Adi kA avarNavAdana karanA anatyAzAtanAvinaya athavA anatyAzAtanAtapa kahalAtA hai| athavA samyaktva Adi ke atizaya Aya (lAbha) ko 'atyAya' kahate haiN| isa 'atyA' kI zAsanA arthAt dhvaMsanA (vinAza) karanA atyAzAtanA hai| 'atyAzAtanA' kA niSedha 'anasyAzAtanA' tapa khbhedanI prarUpaNa karIe chIe dazamohanIya karmanA kSaya, upazama athavA kSaye pazamathI utpanna tatvArtha zraddhAna rU5 AtmapariNAma darzana kahevAya che. darzanane vinaya darzanavinayatapa che. darzanavinaya tapa be prakAranA i-zukUSaNadarzanavinaya tapa ane anatyAzAtanA darzanavinaya tapa vidhipUrvaka sAnnidhyamAM rahIne AcArya, upAdhyAya ane gurU AdinI sevA karavI zuzraSaNAvinaya che Ane ja zuzraNavinaya tapa kahe che. za3 vagerene avarNavAda na karavo ananyAzAtanA vinaya athavA ananyAzAtanA tapa kahevAya che athavA samyaka Adine atizaya Aya (lAbha) ne atyAya he che. A "atyAyanI zAtanA arthAt vaMsanA (vinAza) kara atyAzAtanA che. atyAzAtanA" ne niSedha 'ananyAzAtanA tapa kahevAya che. tA-parya e che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.25 zuzrUNAvinayatapasaH nirUpaNam 171 zAtanA tapo bhavati // uktazcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM daMsaNaviNae ? dasaNaviNae duvihe paNNatte, taM jahA-susmUsaNA viNae aNaccAsAyaNAviNae 2 iti / atha ko'sau darzanavinayaH 3 darzanavinayo dvividhaH prajJaptaH tadyathA-zuzrUSaNAvinayaH 1 anatyAzAtanAvinayaH 2 iti // 24 // mUlam-sussUsaNAviNayatave aNegavihe, abbhuTANAi bheyao // 25 // chAyA-zuzrUSaNAvinayatapo'nekavidham, abhyutthAnAdi bhedataH // 25 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvad-dvividhaM darzanavina yatapo bhavatItyuktam, zuzrUSaNAvinayA'natyAzAtanA vinayabhedAta, sampati-tatra prathamopAttaM zuzrUSaNA vinayatayaH prarUpayitumAha-'sumsUsaNAviNayatave' ityAdi / zuzrUSaNAvinayatapA-vidhi lAtA hai / tAtparya yaha hai ki koI kArya na karanA jisase samyaktvacAritra Adi guNoM kA nAza ho, vaha anatyAzAtanA vinaya hai| opapAtika sUtra meM kahA bhi hai prazna-darzana vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara-darzana vinaya tapa ke do bheda haiM- zuzrUSaNAvinaya aura anatyAzAtanA vinaya // 24 // 'sussUsaNAviNaya tave aNegavihe' ityAdi sUtrArtha--abhyusthAna Adi ke bheda se zuzrUSaNA vinaya aneka prakAra kA hai // 25 // tatvArthadIpikA--pahale kahA gayA thA ki darzana vinaya tapa do prakAra kA hai-zuzrUSaNA vinaya aura anasyAzAtanA vinaya, aba inameM se pahale zuzraSaNA vinaya tapa kI prarUpaNA karate haiNke evuM koI kArya na karavuM joIe ke jethI samyakatva-cAritra Adi guNone nAza thAya ane Aja anatyAzAtanAvinaya che. aupapAtika sUtramAM kahyuM che. prazna- navinayanA me cha ? uttara-darzanavinaya tapanA be bheda che-zuzraSaNAvinaya ane ananyA zAtanAvinaya che 24 che 'sussUsaNAviNayatave' tyAta savArtha-abhutthAna AdinA bhedathI zuzraSaNAvinaya aneka prakAranA che rapa tatvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvyuM. ke darzanavinaya tapa be prakAranA che zuzraSaNAvinaya ane ananyAzAtanAvinaya, have e baMnemAMthI pahelA zazna SaNAvinaya tapanI prarUpaNa karIe chIe. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre pUrvakaM gurvAdeH sevanarUpA zuzrUSaNA tadrUpaM tapaH zuzraSaNA vinayatapa ucyate, taccA'nekavidham / tadyathA-abhyutthAnAdibhedataH, tathAcA'bhyutthAnavinayatapaH 1 AdinA-AsanA'bhigrahavinayatapaH 2 AsanapradAnavinayatapaH 3 satkAravinaya tapaH 4 sammAnavinayatapaH 5 kRtikarmavinayatapaH 6 aJjalipagrahavinayatapaH 7 Agacchato'nugamanatArUpatapaH 8 sthitasya paryupAsanA vinayatapaH 9 gacchataH pazcAdanugamazIlatA rUpatapaH gacchataH pratisaMsAdhanatAtapa ucyate-10 ityevaM rItyA. 'nekavidha khalu zuzrUSaNAvinayatapo bhavatIti bhAvaH / tatrA''cAryAde rAgatasyA'bhimukham utyAnam vinayAhasyA''cAryAde dezanAdevA''sanatyAgo bhavati, tathAvidhA'bhyutthAnarUge vinayaH abhyutthAnapinayaH tadrUpaM tapo'bhyutthAnavinayatapo bhavatItibhAvaH / evam-AsanA'bhigrahavinayatapastu-AcArya-gurvAdiryatra yatropa vidhipUrvaka guru Adi kI sevA karanA zuzraSaNA vinaya kahalAtA hai| usake aneka bheda haiM, yathA-(1) abhyusthAnavinaya tapa (2) AsanAbhigraha vinaya tapa (3) Asana pradAna vinaya tapa (4) satkAravinaya tapa (5) sanmAna vinaya tapa (6) kRtikarma vinaya tapa (7) aMjalipragrahavinaya tapa (8) guru Adi baDe Ate hue ke sammukha jAnA rUpa vinaya tapa (9) sthita kI upAsanA rUpa vinaya tapa (10) jAte hue ke pIche jAnA rUpa tapa, isa prakAra zuzrUSaNA binaya tapa aneka prakAra kA hai| inakA svarUpa yaha hai___ (1) AcArya Adi para dRSTi paDate hI Asana tyAga denA, unakI ora mukha karake khaDA ho jAnA abhyutthAna vinaya kahalAtA hai / (2) AcArya yA guru Adi jahAM-kahIM baiThane kI icchA kareM vahIM Asana vidhipUrvaka gurU AdinI sevA karavI zugRSaNAvinaya kahevAya che tenA aneka bheda che jemake-(1) abhyAnavinaya tapa (2) AsanAbhithrahavinaya tapa (3) bhAsana pahAnavinayata5 (4) savinayata5 (5) sanmAnavinayata5 (6) katikarma vinayata5 (7) aMjalipragrahavinayata5 (8) gurU vagere vaDIla AvatA hoya tyAre temanI sanmukha javuM, (9) sthitanI upAsanA rUpa tapa (10) janAranI pAchaLa javA rUpa tapa, A rIte zuzraNAvinaya tapa aneka prakAra cha. menu 2135 mA pramANe cha (1) AcArya Adi para draSTi paDatA ja Asana choDI devuM temanI sanmukha ubhA thaI javuM abhyathAnavinaya tapa kahevAya che. (2) AcArya athavA gurU Adi jyAM koI rathaLe besavAnI icchA pradarzita kare tyAM ja zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.65 zuzrUNavinayatapasaH nirUpaNam 673 veSTumicchati tatra-tatrA''sanasthApanam-AsanAbhigrahavinayatapo bhavati / Asana pradAnavinayastu-acAryAdi guruSu samAgateSu satsu AsanadAnambhavati tadrUpo vinayastadAtmakaM tapa Asanavinayatapo bhavati / vinayAhasyA''cAryAde vandanAdinA''daraNaM satkAra ucyate tadrUpo vinayaH satkAravinayaH tadrUpaM tapaH satkAra vinayatapo vyapadizyate ? evaM-gupodInA mAhAravastrAdi prazastavastubhiH sammAnanaM sammAna sta drapo vinayaH sammAnavinaya stadAtmakaM tapaH sammAnacinayatapa ucyate / evaM-gurvAdInAM yathAvidhi nandanaM kRttikama tadrUpaM vinayatapaH kRtiko vinayatapa ucyate / evaM-gurusammukhe'JjalIkaraNam-aJjalipragrahaH tadpaM vinayatapo'Jjalipagraha vinayatapa ucyate / evam-mAgacchantaM gurvAdikaM prati sammukhe gamanam Agacchato'nugamanatA tadrUpaM vinaya tapaH Agacchato'nugamanatA vinayatapa ucyate / evamupaviSTasyA''cAryAdericchA'nukUlasevA sthitasya paryupAsanatAH tadrUpa vinayatapaH sthitasya payupAsanatA vinayatapa ucyate / evam-gacchata AcAryAdeH pazvAdanusaraNabichA denA AsanAbhigraha tapa kahalAtA hai| (3) AcArya, gurU Adi kA Agamana hone para Asana pradAna karanA Asana pradAna vinaya kahalAtA hai| (4) vinaya ke yogya AcArya Adi kA vandanA Adi dvArA Adara karanA satkAra vinaya kahalAtA hai / (5) guru Adi kA AhAra vastra Adi prazasta vastuoM dvArA sanmAnakaranA sammAna vinaya tapa kahalAtA hai| (6) guru Adi ko vidhi ke anusAra vandana karanA kRtikarma vinaya hai| (7) guru ke sAmane hAtha joDanA aMjalipragraha vinaya hai| (8) Ate hue gurU Adi ke sammukha jAnA bhI eka prakAra kA vinaya hai| (9) AcArya Adi kI icchA ke anusAra sevA karanA, baiThe kI upAsanA karanA paryupAsanatA vinaya hai / (10) isI prakAra AcArya Adi jAne Asana pAtharI devuM AsanAbhigrahitapa kahevAya che. (3) AcArya gurU Adi nA Agamana prasaMge Asana pradAna karavuM AsanapradAnaviya tapa kahevAya che. (4) vinayane cagya AcArya Adine vaMdaNa dvArA Adara kara satkAra vinaya kahevAya che. (5) gurU AdinuM AhAra-vastra Adi prazasta vastuo dvArA sanmAna karavuM sanmAnavinaya tapa kahevAya che. (6) gurU Adine vidhi anusAra vaMdana karavuM kRtikarmavinaya che. (7) gurUnI sAme hAtha joDavA aMjalipragrahavinaya che. (8) Agamana karatAM gurU AdinI sAmA javuM paNa eka prakArane vinaya che (9) AcArya AdinI IcchA anusAra sevA karavI, beselA hoya enI upAsanA karavI parya pAsanatA vinaya che. evI ja rIte ta085 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre zIlatA tadrUpaM vinayatapo gacchato'nugamanatA vinayatapa ucyate, ityevamanekavidhaM tAvat-zuzrUSA vinayatapo bhavati // 25 // tatvArthaniyukti:-pUrva khalu dvividhaM darzana-vinayatapaH pratipAditam, sampati tatra prathamopAttaM zuzrUSaNA vinayatapaH prarUpayitumAha-'sussUsaNA vigaya tave aNegavihe, abbhuTThANAha bheyao' iti suzrUSaNA vinayatapaH-vidhipUrvakaM sAmIpyenA''cAryAdInAM sevana zuzrUSaNA tadrUpaM vinayatapaH khalu-anekavidhaM bhavati abhyutthAnAdi bhedataH / tathA cA'bhyutthAnavinayatapaH1 AdinA''sanAbhigraha vinayatapaH 2 AsanapradAnavinayatapaH 3 satkAravinaya tapaH4 sammAnavinayatapaH kRtikarmavinayatapaH 6 aJjalipragrahavinayatapaH 7 anugamanatA vinayatapaH 8 paryupAsanA vinayatapaH 9 pratisandhAnatA vinayatapazce 10 ti rItyA zuzrUSaNAlage to unake pIche-pIche jAnA gacchato anugamanatA vinaya kahalAtA hai| isI prakAra zuzrUSaNatA vinaya tapa ke aneka bheda haiM // 25 // tasvArthaniyukti--pahale darzana vinaya tapa ke do bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba pahale zuzraSaNAvinaya tapa kI prarUpaNA karate haiM vidhipUrvaka, samIpa rahakara AcArya Adi kI zuzrUSA karanA zuzrUSaNA vinaya tapa kahalAtA hai| yaha tapa abhyutthAna Adi ke bheda me aneka prakAra kA hai| yathA-(1) abhyutthAna vinaya tapa (2) AsanAbhigraha tapa (3) Asana pradAna vinaya tapa (4) satkAra vinaya tapa (5) sammAna vinaya tapa (6) kRti karma vinaya tapa (7) aMjalIpranaha vinaya tapa (8) anugamanatA vinaya tapa (9) paryupAsanA vinaya tapa aura (10) pratisandhAnatA vinaya tapa / AcArya Adi javAnI taiyArI karatA hoya tyAre temanI pAchaLa pAchaLa javuM, gacchate anugAmanatAvinaya kahevAya che. AvI rIte zreSatAvinaya tapane aneka bheda che ke 25 tatvArthaniyaMti-pahelA darzanavinaya tapanA be bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have pahelA zuzraSAvinaya tapanI prarUpaNA karIe chIe vidhipUrvaka, pAMse rahIne AcArya AdinI zuzraSaNa karavI zuSaNAtapa kahevAya che. A tapa abhyasthAna AdinA bhedathI aneka prakAranA che. jevAke (1) mayutthAnavinayata5 (2) mAsanAlivinayata5 (3) bhAsanaprahAnavinaya ta5 (4) s4|2vinyt5 (5) sanmAnavinayata5 (6) timavinayata5 (7) aMjalipragrahavinayatapa (8) anugAmanatAvinayata 5 (I pathuM pAsanAvinayatA bhane (10) pratisandhAnavinaya ta5. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 2.25 zuzrUNavinayatapasaH nirUpaNam 675 vinayatapo'nekavidhaM bhavati / tatrA''gatAnA mAcAryAdInAmamimukha mutthAnamabhyutthAnam, vinayA'rhasya gudirdarzanAdevA''sanaparityAgaH tadrUpaM vinayatapo'bhyutthAnavinayatapo bhavati 1 evam-AcAryAdiyasmin yasmin sthAne-upaveSTumicchati tasmin-tasmin sthAne tadartha mAsanamApaNam AsanAbhigraha stadUpaM vinayatapa AsanAbhigraha vinayatapo bhavati2 evam-AcArya samAgate sati-Asana dAnaM khalu-AsanapradAnamucyate, tadrUpaM vinayatapa AsanapradAnavinayatapo bhavati 3 evam-vinayayogyA''cAyodInAM vandanAdinA-''darakaraNa-satkAra stadpaM vinayatapaH sata kAravinayatapo bhavati 4 evam-AcAryAdeH khalu AhAravastrAdi prazasta vastunA sammAna-sammAna stadrUpa vinayatapaH sammAnavinayatapo bhavati 5 evam-gurvAdonAM saratnAdhikAnAM kramaNa sAvadhi vandanAkaraNaM kRtikarma tadrayaM vinayatapaH kRtikarma vinayatapo bhavati 6 evam-gurvAdi sammukhA'JjAlakaraNam aJjalipagraha ucyate, tadrapaM vinayatapo-'Jjalipagrahavinayatapo bhavati 7 evamAyAntaM guvAdikaM prati-abhimukhe gamanam Agacchato'nugamanatAcyate tadrUpaM (1) Ate hue AcArya Adi ke sAmane khaDA honA, vinaya ke yogya AcArya Adi para dRSTi par3ate hI AsanatyAga denA abhyutthAna vinaya tapa kahalAtA hai (2) AcAryAdi jahAM kahIM baiThane kI icchA kareM usI-usI sthAna para unake lie Asana bichA denA AsanAbhigraha vinaya tapa kahalAtA hai| (3) AcArya ke Ane para Asana denA AsanapradAna vinaya tapa hai / (4) vinaya ke yogya AcArya Adi ko bandanA Adi karanA satkAra vinaya kahalAtA hai| (5) AcArya Adi kA AhAra vastra Adi prazasta vastuoM dvArA Adara karanA sammAna vinaya tapa hai| (6) ratnAdhika AcArya Adi ko vidhi pUrvaka vandanA karanA kRtikarma vinaya kahalAtA hai / (7) guru Adi ke sAmane aMjali karanA aMjali. (1) AvI rahelA AcArya AdinI sAme ubhA thaI javuM, vinayane gya AcArya Adi para najara paDatAnI sAthe ja Asana choDI devuM abhyaOAnavinaya tapa kahevAya che (2) AcArya Adi jyAM paNa besavAnI IcchA kare te ja sthAne temanA mATe Asana pAtharI devuM AsanAbhigrahavinaya tapa kahevAya che. (3) AcAryanA Agamana prasaMge Asana ApavuM AsanapradAna vinaya tapa che (4) vinayane yogya AcArya Adine vaMdana vagerethI Adara kare satkAravinaya kahevAya che (5) AcArya Adine AhAra vastra Ardi aceta vastuo dvArA Adara kara sanmAnavinaya tapa che (6) ratnAdhika AcArya Adine vidhipUrvaka vaMdaNa karavI kRtikarmavinaya kahevAya che (7) gurU AdinI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ EUE tattvAryasUtre vinayatapo'nugamanatA vinayatapo bhavati 8 evam-upaviSTAnA mAcAryAdInA micchA'nukUlA sevA, sthitasya paryupAsanatA vinayatapo-bhavati 9 evam-gacchatA mAcAryAdInAM pazcAdgamanazIlatA gacchataH patisaMsAdhanatocyate tadpa vinayatapaH pratisaMsAdhanatA vinayatapo bhavati / uktaJcaupapAtike 30 sUtre-'se kiM taM sussU. saNAviNae ? sustUsaNAviNae aNegavihe paNNatte, taM jahA-anbhuTThANehavA 1 AsaNAbhiggahe ivA 2 AsaNappadANe ivA 3 sakArei vA4 sammANe ivA 5 kiyakammeivA6 aMjalipparagahei cA 7 etassa aNugaccha NayA 8 Thiyassa pajjuvAsaNayA 9 gacchaMtassa paDi saMsAhaNayA 10 setaM sussUsaNAviNae' iti / atha ko'sau zuzrUSaNA vinayaH ? zuzrUSaNAvinayo'neka vidhaH prajJataH tadyathA-abhyutthAnamitivA''sanAbhigraha iti vA''sana pradAnamiti nA satkAra iti vA sammAna iti vA kRtikarma iti vA'Jjali pragraha iti vA''ga. chato'nugamanatA-sthitasya paryupAsanatA-gacchataH pratisaMsAdhanatA, eSa zuzrUSaNA vinaya iti // 25 // pragraha tapa kahalAtA hai| (8) Ate hue guru Adi ke sAmane jAnA anugamanatA tapa hai| (9) guru ke baiThane para icchAnukUla sevA karanA paryupAsanA vinaya tapa hai / (10) guru, AcArya Adi ke jAne para pIche. pIche jAnA pratisandhAna tapa kahalAtA hai / aupapAtika sUtra ke 30 veM sUtra meM kahA hai prazna-zuruSAvinaya kitane prakAra kA hai ? zuzrUSAvinaya aneka prakAra kA hai, yathA-abhyutthAna, AsanAbhigraha, AsanapradAna, satkAra, sammAna, kRtikarma, aMjalipragraha, anugamanatA, sthita kI paryupAsanA, jAte kA anusaraNa karanA, yaha saba zuzraSAvinaya hai // 25 // sAme hAtha joDavA aMjalipagraha tapa kahevAya che (8) AvI rahelA gurU Adi nI sAmA javuM anumanatA vinaya tapa che (9) gurUnA beThA pachI irachAnukULa sevA karavI paryuM pAsanA vinaya tapa che. (10) gurU, AcArya AdinA prasthAna prasaMge pAchaLa-pAchaLa javuM pratisanhAnatA tapa kahevAya che. papAtika sUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che prazna-zuzraSAvinaya keTalA prakAranA che ? uttara-zuzraSAvinaya aneka prakAranA che jevAke abhutthAna, AsanAbhigraha AsanapradAna, satkAra, sanmAna, kRtikarma, aMjalipragraha, anugAmanatA sthitanI paNuM pAsanA janArAnuM anusaraNa karavuM, A badhAM zuzraSA vinayanA bheda che rapA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8. sU.26 anatyAzAtanAyAH 45 bheda nirUpaNam 677 mUlam-aNaccAsAyaNA viNayatave paNayAlIsavihe, arahaMtAi bheyao // 26 // chAyA-'anatyAzAtanAvinayatapaH paJcacatvAriMzadvividham, ahaMdAdi bhedtH|26| tattvArthadIpikA-pUrva tAvad-darzanavinayatapasaH prathamabhedaH zuzrUSaNA vinayatapaH prarUpitam, sampati-anatyAzAtanA vinayatapaH svarUpaM dvitIyabhedaM pazcacatvAriMzada vidhatvena prarUpayitumAha-'aNaccAsAyaNA' ityAdi anatyAzAtanAvinayatapaH-gurvAderavarNavAdAdi rUpAtyAzAtanAnivAraNarUpaM tAvat pazca catvAriMzadvavidhaM bhavati, ahaMdAdi bhedataH / tathA cAhatA manatyAzAtanA 1 AdinA'hatmajJaptasya dharmasyA'natyAzAtanA AcAryANAmanatyAzAtanA 3 upAdhyAyAnA-manatyAzAtanA 4 sthavirANA manatyAzAtanA 5 kulasyA'natyAzAtanA6 'aNaccAsAthaNA viNayatave' ityAdi / sUtrArtha-- arhanta Adi ke bheda se anatyAzAtanA vinaya tapa paitA lIsa prakAra kA hai // 26 // tatvArthadIpikA-darzana vinaya tapa ke prathama bheda zuzrUSaNAvinaya tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA, aba usake dUsare bheda anasyAzAtanA vinaya tapa ke paiMtAlIsa bhedoM kI prarUpaNA karate haiM guru Adi kI AzAtanA-avarNavAda na karanA anatyAzatanAvinaya tapa kahalAtA haiN| arhanta Adi ke bheda se vaha paitAlIsa prakAra kA hai(1) ahenta kI AzAtanA na karanA (2) ahaM tpraNIta dharma kI AzA. tanA na karanA (3) AcArya kI AzAtanA na karanA (4) upA. dhyAya kI AzAtanA na karanA (5) sthaviroM kI AzAtanA na karanA (6) kula kI azAtanA na karanA (7) gaNa kI AzA. 'aNaccAsAyaNAviNayatave' tyAhi / sUvAtha--ahaMta Adine bhedathI atyAzAtanA vinaya tapa 45 prA2nA cha. // 26 // tattvArthadIpikA-darzanavinayatAnA prathama bheda zuzraSaNAvinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have tenA bIjA bheda ananyAzAtanA vinaya tapanA pistALIza bhedanI prarUpaNa karIe chIe-- gurU AdinI AzAtanA avarNavAda na karavI ananyAzAtanAvinaya tapa kahevAya che. ahaMnta AdinA bhedathI te pistALIza prakAranA che-(1) ahenatanI AzAtanA na karavI (2) ahaMta praNIta dharmanI AzAtanA na karavI (3) zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 tattvAryasUtre gaNasyA'natyAzAtanA7 saMghasyA'natyAzAtayA 8 kriyANA manatyAzAtanA 9 sambhogasyA-'natyAzAtanA 10 AbhinibodhikajJAnasyA-'natyAzAtanA 11 zrutajJAnasyA'natpAzAnanA avadhijJAnasyA'natyAzAtanA 13 manaHparyavajJAnasyA'natyAzAtanA 14 kevalajJAnasyA'natyAzAtanA15 ityevaM paJcadazaadAdivinayA bhavanti paJcadazacA'haMdAdInAM bhaktibahamAnapadamAzritya bhavanti 15 paJcadazacAhadAdInAM sadguNotkIrtanatArUpA varNa saMjvalanatA tAmAzritya bhavanti15 ityevaM sarva sammelanenA-'natyAzAtanA vinayatapaH paJcacatvAriMzavidhaM bhavatItibhAvaH // 26 // ___tatvArthaniyuktiH-pUrva khala zuzrUSaNAvinayataporUpa prathamaM darzanavinayatapaH tanA na karanA (8) saMgha kI AzAtanA ka karanA (9) kriyAo kI AzAnatA na karanA (10) sAmogika sAdhu kI AzAtanA na karanA (11) Abhiniyodhika (matijJAna) jJAna kI AzAtanA na karanA (12) zrutajJAna kI AzAtanA na karanA (13) avadhijJAna kI AzAtanA na karanA (14) manaH paryavajJAna kI AzAtanA na karanA (15) kevalajJAna kI AzAtanA na karanA / ye arhanta Adi ke vinaya ke pandraha bheda haiN| bhakti-bahumAna pada ko lekara aura sadguNotkIrtana rUpa varNasaMjva lanatA ko lekara pandrara-pandraha bheda karane se tIsa bheda aura hote haiN| jaise anta kI bhakti karanA arhatpraNIta dharma kI bhakti karanA Adi aura arhanta ke guNoM kA kIrtana karanA arhaspraNIta dharma ke guNoM kA kIrtana karanA adi / isa prakAra sabako milAne se anatyAzAtanA vinaya tapa ke paitAlIsa bheda samajhane cAhie // 26 // AcAryanI AzAtanA na karavI (4) upAdhyAyanI AzAtanA na karavI (5) sthavirAnI AzAtanA na karavI (6) kuLanI AzAtanA na karavI (7) gaNanI AzAtanA na karavI (8) saMghanI AzAtanA na karavI (9) kriyAonI AzAtanA na karavI (10) sAMgika sAdhunI azAtanA na karavI (11) Abhinibedhika matijJAnanI AzAtanA na karavI (12) zratajJAnanI AzAtanA na karavI (13) avadhijJAnanI AzAtanA na karavI (14) manaH5ryavajJAnanI AzAtanA na karavI (15) kevaLajJAnanI azAtanA na karavI A ahaMnta AdinA vinayanA para bheda che. bhakti-bahumAna padane laIne sadaguNakIrtana rUpa varNa saMjavalanatAne laIne paMdara-paMdara bheda karavAthI trIsa bheda bIjA thAya che jemake ahaMtanI bhakita karavI, ahaMpraNIta dharmanI bhakti karavI. ahaMwNIta dharmanA guNanuM kIrtana karavuM Adi AvI rIte badhAne saravALe karavAthI anatyAzAtanA vijaya tapanAM pistALIza bheda samajavA jeIe 26 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a08 su.26 anatyAzAtanAyAH 45 meda nirUpaNam 679 prarUpitam samprati-dvitIyamanazyAzAtanArUpaM darzanavinayatapaH prarUpayitumAha'aNaccAmAyaNAviNayatave paNayAlIsavihe, arahaMtAi bheyao' iti / anatyAzAtanAvinayatapaH- aIdAdInAmavarNavAdAdi niSedharUpaM paJcacatvAriMzadavidhaM bhavati / tadyathA - arhatAM tIrthakRtAm anatyAzAtanatA 1 AdinA'tmaptasya dharmasyA'natyAzAtanatA 2 AcAryANAmanatyAzAtanatA 3 upAdhyAyAnAmanAzAtanatA 4 sthavirANAmanatyAzAtanatA 5 kulasyA'natyAzAtanatA 6 gaNasyA'natyAzAtanatA7 saMghasyAsnatyAzAtanatA 8 kriyANAmantyAzAtanatA 9 sambhogasyA'nazyAzAtanatA 10 AbhinibodhikajJAnasyAnazyAzAnatA 11 zrutajJAnasyAnazyA zAtanatA 12 avadhijJAnasyAnatyAzAtanatA 13 manaH paryavajJAnasyAnatyAzAtanatA 14 kevala tatvArthaniyukti - isase pUrva darzanavinaya ke prathama bheda zuzrUSaNA vinaya tapa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba dUsare bheda anatyAzAtanA darzanavinaya kI prarUpaNA karate haiM arhanta Adi kA avarNavAda na karane Adi ke bheda se anatyA zAtanA vinaya tapa paiMtAlIsa prakAra kA hai - (1) arhanta bhagavAna kI anatyAzAtanA - AzAtanA na karanA (2) arhatpraNIta dharma kI AzAtanA na karanA (3) AcArya kI AzAtanA na karanA (4) upAdhyAya kI AzAtanA na karanA (5) sthaviroM kI AzAtanA na karanA (6) kula kI AzAtanA na karanA (7) gaNa kI AzAtanA na karanA (8) saMgha kI AzAtanA na karanA (9) kriyA kI AzAtanA ka karanA (10) sAMbhogika kI AzAtanA na karanA (11) Abhiniyo dhikajJAna kI AzAtanA na karanA (12) zrutajJAna kI AzAtanA na karanA (13) avadhijJAna kI AzAtanA tattvArthaniyukita-AnI agAu danavinayanA prathama bheda zuzrUSaNA vinaya tapatu nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have bIjA bheda anatyAzAtanA darzana vinayanI prarUpaNA karIe chIe-- anta AdinI AzAtanA na karavA vagerenA bhedathI anatyAzAtanA vinaya tapa pistALIza prakAranA che--(1) arjunta bhagavAnanI anatyAzAtanAAzAtanA na karavI (2) atpraNIta dharmanI AzAtanA na karavI (3) AcA nI AzAtanA na karavI (4) upAdhyAyanI AzAtanA na 12vI (5) sthavi. rAnI AzAtanA na karavI (6) kuLanI AzAtanA na karavI (7) gaNunI AzAtanA na karavI (8) saMghanI AzAtanA na karavI (9) kriyAnI AzAtanA na karavI (10) sAMleoginI mAzAtanA na 12vI ( 11) malinimo dhirajJAnanI aashaatanA na karavI (12) zrutajJAnanI AzAtanA na karavI (13) avadhijJAnanI AzAtanA na karavI (14) mana:paryavajJAnanI AzAtanA na karavI (14) kevaLa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre jJAnasyA'natyAzAtanatA 15 ityevaM paJcadazA'rhadAdi vinayA bhavanti / evAmevAdAdInAM bhaktibahumAnamAzritya ca paJcadaza bhavanti 15 / evameteSAM khala arha - dAdInAM sadbhUtaguNotkIrtanatArUpA varNa saMjvalanatAmAzritya paJcadaza bhavanti 15 ityevaM sarvamanatyAzAtanatAvinayatapaH paJcacatvAriMzadvidhaM bhavati / tatra - kulapadena, ekAcAryasya santatirUpa samAnAcArazramaNasamUho gRhyate, gaNapadena parasparasApekSA stokula bhramaNasamudAyo - bodhyate, saMghapadena ca samyagdarzanAdiyukta zramaNa zramaNI zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidhaH saMgho grAhyaH, kriyApadena cairyApathikAdikriyA grAhyaH sambhogapadena ca - ekasAmAcArikatA gRhyate, sam- ekatra bhogo-bhojanaM sambhogaH, samAnasAmAcArI tayA zramaNAnAM parasparamupadhyAdi dAnagrahaNavyApArasambhogaH 680 na karanA (14) manaH paryavajJAna kI AzAtanA na karanA (15) kevalajJAna kI AzAtanA na karanA, ye arhata Adi ke pandraha vinaya haiN| inhIM arhanta Adi pandraha ke prati bhakti- bahumAna karane se aura inhIM pandraha ke sadbhUta guNoM kA kIrtana-varNasaMjvalanatA se bhI pandraha bheda hote haiM / isa prakAra saba ko sammilita karane se anasthAzAtanA vinaya tapa paiMtAlIsa prakAra kA hai / yahAM kula kA artha hai eka AcArya kI santAna rUpa samAna AcAra vicAra vAle zramaNoM kA smuuh| gaNa kA artha hai paraspara sApekSa aneka kuloM ke zramaNoM kA samudAya / saMgha pada se sampadarzana Adi se yukta sAdhu sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha samajhanA cAhie / kriyA zabda se pratilekhana Adi kriyAoM ko grahaNa karanA caahie| sambhoga zabda kA abhiprAya hai samAna sAmAcArI vAle zramaNoM jJAnanI AzAtanA na karavI, A arjunta AdinA paMdara vinaya che. A ja ahunta Adi paMdaranA prati bhakti--mahumAna karavAthI ane Aja paMdara nA samudbhUta guNenu` kIttana-vaNuM sa'javalanatAthI pazu khIjA paMdara bheda thAya che, A rIte khadhAne bhegA karavAthI anatyAzAtanA vinaya tapa pistALIza prakAranA che, ahI' kuLanA atha che eka AcAnA parivAra rUpa samAna maayaarvicAravAlA zramaNeAnA samUha-gaNanA atha thAya che paraspara sApekSa aneka kuLAnA zramaNAnA samudAya saMgha padmathI samyakdarzIna AdithI yukta sAdhu sAdhvI zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidha saMdha samajavA joI e kriyA zabda thI pratilekhana Adi kriyAone g2aDaNu karavA joie. sambhAga zabdane-abhi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8. sU.26 anatyAzAtanAyAH 45 meda nirUpaNam 681 iti vyutpatteH / anyat sarvaM spaSTam // uktazcaupapAtike 30 sUtre-"se ki taM aNaccAsAyaNAviNae-? aNaccAsAyaNAviNae paNayAlIsavihe paNNatte, taM jahA--arahaMtANaM aNaccAsAvaNayA-1 arahaMtapaNNatta. rasa dhammassa aNaccAsAyaNayA-2 AyariyANaM aNaccAsAthaNayA-3 evam-uvajjhAyANaM-4 therANaM-5 kulassa-6 gaNassa -7 saMgha ssa-8 kiriyANa-9saMbhogassa-10 AbhiNiyohiyaNANassa-11 suyaNANassa 12 ohiNANassa 13 maNapajjavaNANassa-14 kevalaNANassa15 eesiM ceva bhattibahumANe-30, eesiM ceva vaNNasaMjalaNayA-45, se taM aNacyAsAyaNA viNae" iti / atha ko'sau-anatyAzAtanAdinayaH ? anatyAzAtanAvinayaH paJcacatvAriMzadavidhaH prajJapta:, tadyathA-'haMtAmanatyAzAta. natA 1 aItmajJaptasya dharmasyA'natyAzAtanatA 2 AcAryANAmanatyAzAtanatA 3 eva-mupAdhyAyAnAm 4 sthavirANAm 5 kulasya 6 gaNasya 7 saMghasya 8 kriyANAm 9 sambhogasya 10 AbhinibodhikajJAnasya 11 zrutajJAnasya 12 avadhiH kA pArasparika AhAra Adi vyavahAra arthAt Apama meM upadhi Adi ko lenA-denA eka sAtha baiThakara bhojana karanA yathocita vandana Adi karanA / anya sava spaSTa hI hai| aupapAtikasUtra ke 30ve sUtra meM kahA hai prazna-anatyAzAtanAvinaya kitane prakAra ke haiM ? uttara-anatyAzAta nAvinaya paiMtAlIma prakAra kA hai, yathA-(1) arhantoM kI AzAtanA na karanA (2) ahapraNIta dharma kI AzAtanA na karanA (3) AcAryoM kI AzAtanA na karanA (4) upAdhyAyoM kI AzAtanA na karanA (5) sthaviroM kI (6) kula kI (7) gaNa kI (8) saMgha kI (2) kriyAoM kI (10) sAMbhogikoM kI (11) AbhinipodhikajJAna kI (12) zrutajJAna kI (13) avadhijJAna kI (14) prAya che samAna samAcAravALA zramane pArasparika AhAra Adi vyavahAra arthAta aMdaroaMdara upadhi vagerenI levaDadevaDa, eka sAthe besIne bhejana karavuM, yAcita vaMdaNA vagere karavI. bIjuM badhuM spaSTa ja che. aupapAtika sUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che- prazana-anatyazAtanAvinaya keTalA prakAra che? uttara--manatyAzAtanAvinaya pistAnI prazna cha bha3-(1) ahaMntanI AzAtanA na karavI (2) arvapraNIta dharmanI AzAtanA na karavI (3) AcAryonI AzAtanA na karavI (4) upAdhyAyanI AzAtanA na karavI (5) sthavizanI (8) iganI (7) ganI (8) sadhanI (6) yAmAnI (10) sAmbhaginI (11) AbhinidhijJAnanI (12) zrutajJAnanI (13) avadhi ta0 86 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 tattvAryasUtre jJAnasya 13 manaH paryavajJAnasya 14 kevalajJAnasya 15 eteSAM caiva bhaktivahumAnAni 30 eteSA caiva varNasaMjvalanatA 45 sa eSo'natyAzAtanAvinayaH iti / 26 / mUlam - parittaviNayatave paMcavihe, sAmAiyazvarittaviNayAi bheyao ||27|| j chAyA cAritracinayatapaH paJcavidhaH sAmAyikacAritravinayAdi bhedataH // 27 // tatvArthadIpikA - pUrve tAvat - saptavidheSu vinayatapaHsu yathAkramaM prathamaM jJAnavitayatapaH, dvitIyaM darzanavinayatapazca savizadaM prarUpitam sampati - kramaprAptaM cAritra vinayatapaH prarUpayitumAha- 'caritaviNayata be paMcavihe' ityAdi / cAritravinayatapaH - aneka janma saJcitA'STavidhakarmacayasaMrakSayA'yacaraNaM sarvaviratilakSaNaM manaH paryavajJAna kI aura (15) kevalajJAna kI AzAtanA na karanA (30) ina pandraha kI bhakti aura bahumAna karanA aura (45) ina pandraha kI varNasaMjvalanatA arthAt vidyamAna guNoM kA utkIrttana karanA yaha paiMtAlIsa prakAra kA anatyAzAtanA vinaya hai ||26|| 'cArita viNayatave paMcavihe' ityAdi sUtrArtha - cAritra vinaya tapa pAMca prakAra kA hai - sAmAyika cAritravinaya tapa ityAdi // 27 // tattvArthadIpikA - sAta prakAra ke vinayatapoM meM se kramaza: pahale jJAna vinaya tapa kA aura dUsare darzanavinayatapa kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramAgata cAritravinayatapa kI prarUpaNA karate haiM - aneka janmoM meM saMcita ATha prakAra ke karmasamUha kA kSaya karane jJAnanI (14) manaH pavajJAnanI ane (15) kevaLajJAnanI AzAtanA karavI nahI. A paMdaranI bhakti ane bahumAna karavA (30) ane A paMdaranI vaNa saMjavalanatA arthAt vidyamAna guNenu' utkIrttana karavu. A pistALIza prakAranA anatyAzAtanA vinaya che 5ra(1 'caritaviNatave paMcavidde' ityAdi sutrA --cAritra vinaya tapa pAMca prakAranA che--sAmAyika cAritra vinaya tapa ItyAdi ArA tattvArthaM dIpikA-sAta prakAranA vinayatapeAmAMthI kramazaH pahelA jJAnavinaya tapanuM ane khIjA dana vinaya tapanuM' nirUpaNa karavAmAM Avyu, have kramA gata cAritravinaya tapanI prarUpaNA karIe chIe aneka janmAnA saMcita AThe prakAranA kama samUhane! kSaya karavA mATe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.82.27 cAritravinayatapo nirUpaNam 683 cAritraM, tatsambandhIvinayastadrUpaM tapaH paJcavidhaM bhavati, sAmAyikAdi bhedataH / tathA ca-sAmAyikacAritravinayatapaH 1 AdinA-chedopasthApanIyacAritravinaya tapaH 2 parihAravizuddhikacAritravinayatapaH 3 mUkSmasAmparAyacAritravinayatapaH4 yathAkhyAtacAritravinayatapaH 5 ceti| tatra-sarvajIveSu rAgadveSarahito bhAvaH samaH, tasya samasya pratikSaNapUrvApUrvakarmanirjarAhetubhUtasya vizuddhirUpasyA''yo lAbhaH samAyaH samAyaeva sAmAyikaM sAvadyayogaviratirUpam sAmAyikazca tat cAritraM sAmAyikacAritram , tadrUpaM vinayatapa: sAmAyikacAritravinayatapa ucyate / evaM-chedena pUrvaparyAyacche dena upasthApyate-Aropyate yanmahAnata. lakSaNaM cAritraM, tacchedopasthApanIya mucyate tadrUpaM cAritraM chedopasthApanIya ke lie sarvaviratirUpa kriyAkalApa cAritra kahalAtA hai| cAritra saMbandhI vinaya ko cAritravinaya tapa kahate haiN| yaha pAMca prakAra kA hai- (1) sAmAyika cAritra vinaya tapa (2) chedopasthApanIya cAritravinaya tapa parihAra vizuddha cAritravinaya tapa (4) sUkSmasAmparAya cAritra vinaya tapa aura (5) yathAkhyAtacAritra binaya tp| samasta jIvoM para rAga-dveSa rahita madhyasthabhAva honA 'sama' kahA lAtA hai| pratikSaNa apUrva karmanirjarA ke kAraNabhUta evaM vizuddhi svarUpa samabhAva ke Aya arthAt lAbha ko 'samAya' kahate haiM aura samAya ko hI sAmAyika kahate haiM, jisakA Azaya hai sAvadha yoga ko tyAga krnaa| sAmAyika rUpa caritra sAmAyika cAritra kahalAtA hai aura usakA vinaya sAmAyika cAritravinaya tapa hai| pUrvaparyAya kA cheda karake mahAvrata rUpa cAritra kA phira se AropaNa karanA chedopasthApana cAritra hai, sarvavirati rUpakriyAkalApa cAritra kahevAya che. cAritra saMbaMdhI vinayane cAritra vinaya tapa kahe che, A pAMca prakAranA che-(1) sAmAyika cAritra vinaya tapa (2) chede pasthApanIyacaritra vinaya ta5 (3) parihAra vizuddhi yAritra vinaya ta5 (4) suukssmsaa-52|5 yAstri vinaya ta5 mane (5) yathA. khyAta cAritra vinaya tapa. samasta jIvo pratye rAga-dveSa rahita madhyastha bhAva he-sama kahevAya che pratikSaNa apUrva-apUrva karmanirjarAnA kAraNabhUta ane vizuddhi svarUpa sama bhAvanA Aya arthAta lAbhane samAya kahe che ane samAyane ja sAmAyika kahe che jene bhAvArtha che sAvadya yogano tyAga kara. sAmAyikarUpa cAritra sAmAyika cAritra kahevAya che ane tene vinaya sAmAyika cAritra zrI tatvArtha sUtra 2
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvAryasUtre 9 cAritra tadAtmakaM vinayatapa ichedopasthApanIyacAritravinayatapo bhavati / evam pariharaNaM parihArastapo vizeSa stena karmanirjarArUpA vizzuddhiryasmin cAritre tat - parihAravizuddhikaM cAritra udrayaM vinayatapaH parihAravizuddhikacAritravinayatapa ucyate / evaM samaryeti saMsAra maneneti samparAyaH kaSAyodayaH, sUkSmolobhAMzA'vazeSaH samparAyo yatra tat = sUkSmasamparAyaM tadrUpaM yaccAritra tatsambandhi vinaya tapaH sUkSmasamparAyacAritravinayatapa ucyate / evaM yAthAtathyenA'bhividhinA ca yat khyAtaM tIrthakRmirupadiSTaM kaSAyarahitaM cAritraM tat yathAkhyAtacAritram tarasambandhi vinayatapo yathAkhyAtacAritra vinayatapa ucyate // 27 // tatvArthaniyuktiH- pUrva saptavidhaM vinayatapaH pratipAditam tatra - jJAnavinayatapa darzanavinayatapazca savizadaM prarUpitam samprati-tRtIyaM cAritravinayatapaH pazcausakA vinaya chedopasthApana cAritra vinaya tapa samajhanA cAhie / parihAra nAmaka tapa jisa cAritra meM viziSTa karmanirjarA ke lie kiyA jAtA hai, vaha cAritra parihAravizuddhi kahalAtA hai / usakA vinaya parihAravizuddhi cAritra vinaya hai / jisameM saMjvalana kaSAya kA sUkSma aMza hI zeSa rahajAtA hai vaha cAritra sUkSmasAmparAya cAritra kahalAtA hai / usakA vinaya sUkSma sAmparAyacAritra vinaya hai / tIrthakara bhagavAn dvArA upadiSTa kaSAya rahita cAritra yathAkhyAtacAritra kahalAtA hai, usakA vinaya yathAkhyAta cAritra vinaya samajhanA cAhie ||27|| I tatvArthaniyukti- pahale sAta prakAra ke vinaya tapa kA nirUpaNa kiyA gayA thA / usameM se jJAnavinaya aura darzanavinaya tapa kA vizad vivecana kiyA jA cukA hai / aba tIsare cAritra vinaya tapa kA prarUpaNa karate haiM- vinaya tapa che, pahelAnA paryAyAnA cheda karIne mahAvratarUpa cAritranu punaH ArApaNu karavu chedepasthApana cAritra che tenA vinaya chedepasthApana cAritra vinaya tapa samajavuM joIe parihAra nAmaka tapa je cAritramAM viziSTa kama nirAne mATe karavAmAM Ave che te cAritra parihAra vizuddhi cAritra kahe. vAya che, jemAM saMjavalana kaSAyanA sUkSma aMza ja zeSa rahI jAya che. te cAritra sukSmasAmparAya cAritra kahevAya che. tene vinaya sUkSmasAmparAya cAritra vinaya che. tIrthaMkara bhagavAna dvArA upardiSTa kaSAya rahita cAritra yathAkhyAtacAritra kahevAya che, tenA vinaya yathAkhyAta cAritravinaya samajave joIe rA tatvA niyukti--pahelA sAta prakAranA vinayatapanuM nirUpaNa karavAmAM Avyu che temAMthI jJAnavinaya ane davinaya tapanuM vizada vivecana karavAmAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 sU.27 cAritracinayatapo nirUpaNam I vidhatvena prarUpayitumAha- 'caritaviSayata ve paMcavihe, sAmAiya-caritta viNayAi bheyao' iti / cAritra vinayatapaH - nAnAjanma saJcitA'STavidhakarma caya saMkSayAya caraNaM sarvaviratisvarUpa cAritraM tatsambandhI vinayaH cAritravinaya stadrUpaM tapaH paJcavidhaM bhavati / sAmAyika - cAritra - vinayAdi bhedataH, tathA casAmAyika cAritravinayaH 1 AdinA - chedopasthApanIyacAstrivinayaH 2 parihAra vizuddhikacAritravinayaH 3 sUkSmasamparAyacAritravinayaH 4 yathAkhyAtacAritravinayaH 5 ceti / tatra sAvadyayogaviratirUpa sAmAyikaM tallakSaNaM cAritra sAmAyikacAritra' tadrUpaM vinayatapaH sAmAyikacAritravinayatapa ucyate / evaMpUrvaparyAMyacchedenopasthApyate - Aropyate yanmahAvratalakSaNaM cAritra, tat-chedopasthApanIya cAritra tatsamvandhivinayatapaH chedopasthApanIya cAritra vinaya tapa ucyate / evaM tapovizeSeNa parihAreNa karmanirjarArUpA vizuddhiryasmin cAritre aneka janmoM meM saMcita ATha prakAra ke karma samUha kA kSaya karane ke lie jo sarvavirati rUpa anuSThAna kiyA jAtA hai, vaha cAritra kahalAtA hai | cAritra kA vinaya cAritra vinaya tapa hai| isake bhI pAMca bheda haiM(1) sAmAyika cAritra vinaya (2) chedopasthApanIya cAritra vinaya (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya (4) sUkSmasAmparAya cAritra vinaya aura (5) yathAkhyAta cAritra vinaya / inameM se sAvadha yoga kI nivRtti ko sAmAyika cAritra kahate haiM, usakA vinaya sAmAyika cAritra vinaya tapa kahalAtA hai / jo mahAvratarUpa cAritra pUrva paryAya kA chedana karake Aropita kiyA jAtA hai vaha chedopasthApanIya cAritra kahalAtA hai usakA vinaya chedopasthApanIya cAritravinaya hai / jisa cAritra meM parihAra nAmaka AvI gayu. have trIjA cAritra vinaya tapanuM prarUpaNa karIe chIe-- aneka janmAmAM sa'cita mATha prakAranA kama samUhane kSaya karavAne mATe je sarva viratirUpa anuSThAna karavAmAM Ave che te cAritra kahevAya che. cAritranA vinaya cAritra vinaya tapa che enA pAMca bheda che-- 685 (1) sAmAyika cAritra vinaya (2) chedepasthApanIya cAritra vinaya (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya (4) sUkSmasAmparAya cAritra vinaya ane (5) yathAkhyAta cAritra vinaya AmAMthI saghayeAganI nivRttine sAmAyika cAritra kahe che, tenA vinaya sAmAyika cAritra vinaya kahevAya che. je mahA vrata rUpa cAritra pUCparyAyanuM chedana karIne punaH Apita karavAmAM Ave che te cheDhApasthApanIya cAritra kahevAya che tene vinaya chedepasthApanIya cAtri zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ ph tattvAryasUtre tatparihAravizuddhi cAritra tatsambandhivinayatapaH parihAravizuddhika cAritra vinayatapa ucyate / evam - samparyeti saMsAre paribhramati aneneti samparAyaH kaSAyAdayaH sUkSmo lobhA'vazeSarUpaH samparAyo yatra tat sUkSmasamparAyaM tadrUpaM yaccAritra tatsambandhi vinayatapaH sUkSmasamparAyacAritracinayatapaH ucyate / evaM yAthAtathyena A - samantAt yat rUpAtaM tIrthakradbhirupadiSTam kaSAyavarjitaM cAritraM tad yathAkhyAta cAritra tatsambandhi vinayatapo yathAkhyAtacAritra vinayatapa ucyate // uktapapAtike 30 sUtre - 'se kiM taM caritaviNae ? caritaviNae paMcavihe paNa te taM jahA - sAmAiyacaritaviNae1 chedovadvAvaNiyacaritaviNae 2 parihAravisuddhiyacaritavi gae3 suhRmasaMparAya carittaviNae 4 akkhAyacaritaviNa95 seyaM caritaviNae' iti atha ko'sau cAritravinayaH ? tapazcaryA ke dvArA karma nirjarA rUpa vizuddhi kI jAtI hai, vaha parihAra vizuddhi cAritra kahalAtA hai, usakA vinaya parihAravizuddhi cAritra vinaya hai| jinake kAraNa jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, una kaSAyoM ko samparAya kahate haiN| jisa cAritra kI dazA meM samparAya sUkSma lobhAMza ke rUpa meM zeSa raha jAtA hai, usa cAritra ko sUkSmasAmparAya kahate haiM / sUkSmasAmparAya cAritra kA vinaya sUkSmasAmparAya cAritra vinaya kahalAtA hai | tIrthaMkara bhagavAna ne yathArtha rUpa se jo cAriniSkapAya rUpa kahA hai, vaha yathAkhyAta cAritra hai / usakA vinaya yathAkhyAta cArivinaya kahalAtA hai| aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA haiprazna- cAritra vinaya ke kitane bheda hai ? uttara - cAritra vinaya ke pAMca bheda haiM- (1) sAmAyika cAritra vinaya vinaya che. je cAritramAM parihAra nAmaka tapazcaryA dvArA kani rArUpa vizuddhi karavAmAM Ave che te parihAra vizuddha cAritra kahevAya che, tenA vinaya -i hAra vizuddhacAritra vinaya che. jenA kAraNe jIva sa'sAramAM paribhramaNa kare che te kaSAyane samparAya kahe che. je cAritranI dazAmAM samparAya sUkSma-aAbhAMzanA rUpamA ja zeSa rahI jAya che te cAritrane sUkSmasAMmparAya kahe che. sUkSmasAmparAya cAritranA vinaya sUkSmasamparAya cAritra vinaya kahevAya che. tIthaMkara bhagavAne yathArtha rUpathI je cAritra vinaya niSkaSAya rUpa kahela che te yathAkhyAta cAritra che. tenA vinaya yathAkhyAta cAritra vinaya kahevAya che. aupapAtikasUtranAM trIsamAM sUtramAM kahela che prazna- - yAritra vinayanA DeMTalA leha che ? uttara--cAritra vinayanA pAMca bheda che-(1) sAmAyikacAritra vinaya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.28 manoSadhaH kAyavina yatapo nirUpaNam 187 cAritravinayaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA sAmAyikacAritravinayaH 1 chedopasthApa. nIyacAritravinayaH 2 parihAravizuddhikacAritravinayaH 3 sUkSmasamparAya cAritra. vinayaH 4 yathAkhyAtacAritravinayaH 5 sa eSa cAritravinayaH iti // 27 // mUlam-maNavaikAyaviNayatave pacceyaM duvihe, pasatthApasatthamaNavaikAyaviNayAi bheyao // 28 // ___ chAyA-manovacaH kAyavinayatapaH pratyekaM dvividham, prazastAprazasta manovacaH kAyavinayAdi bhedataH // 28 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat kramAgataM cAritravinayatapaH paJcavidhatvena prarUpitama, sampati-kramaprAptaM manovacaH kAyavinayatapaH pratyekaM dvaividhdhena prarUpa. yitumAha-'maNavarakAyaviNayatave' ityAdi / manovaca: kAyavinayatapa:-mano. (2) chedopasthApanIya cAritra vinaya (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya (4) sUkSmasAmparAya cAritra vinaya aura (5) yathArUpAta cAritra vinaya / yaha cAritra vinaya ke pAMca bheda haiM // 27 // 'maNavaikAyaviNayatave' ityAdi / sUtrArtha-prazasta aura aprazasta mana, vacana, kAya vinaya ke bheda se manovinaya, vacana vinaya aura kAyavinaya ke do-do bheda haiM // 28 // tatvArthadIpikA-isase pUrva cAritra vinaya ke pAMca bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta mana-vacana-kApavinaya meM se pratyeka ke dodo bhedoM kA prarUpaNa karate haiM mano vinaya tapa, vacana vinaya tapa aura kAya vinaya tapa meM se pratyeka ke do-do bheda haiM-prazasta mano vinaya tapa aura aprazasta mano (2) chehii59||5niiy yAtri vinaya (3) pari32 vizuddhayAtri. vinaya (4) sUmasAmparAya cAritra vinaya ane (5) yathAkhyAta cAritra vinaya A cAritra vinayanA pAMca bheda che. 2 nA 'maNavaikAyaviNayatave' tyA sUtrAtha-prazasta ane aprazasta mana vacana, kAyavinayanA bhedathI manovinaya, vacanavinaya ane kAyavinayanA babbe bheda che. 28 tatvArthadIpikA-AnI pahelAM cAritravinayanA pAMca bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvuM have krama prApta mana-vacana-kAyavinayamAMthI pratyekanA be-be bhedanuM prarUpaNa karI chIe mane vinaya tapa. vacanavinatapa ane kAyavinaya tapamAMthI pratyekanA be be bheda che-prazastamane vinayatapa ane aprazastamane vinaya tapa, prazasta vacana vinaya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fe tattvArthasUtre vinayatapaH 1 bacocinayatapaH 2 kAryAvinayatapaH 3 ca pratyekaM dvividhaM bhavati / tadyathA - prazastAmazasta manovacaH kAryAvinayAdiH bhedataH, tathA ca prazastamanovinayatapaH 3 aprazasta manovinayatapaH 2 prazastavacovinayatapaH 3 ayazastavacovinayatapaH 4 prazasta kAya vinayatapaH 5 aprazasta kAya vinayatapaH 6 cetyevaM prazastAmazasta bhedena pratyekaM dvaividhyAt manovacaHkAya vinayatapaH SaDvidhaM sampadyate / tatra - prazastam adyavarjitaM yanmano'ntaHkaraNam tatsambandhi vinayatapaH prazastamanovinayatapa ucyate / evam - apazastaM sAdhaM-sapApaM yanmano'ntaH- karaNaM tatsambandhi vinayatapo'pazasta manovinaya tapa ucyate / evaM prazastAprazasta vacovinayatapaH, prazasvAprazasta kAyavinayatazcApi svayamUhanIyam // 28 // svArthaniyuktiH- pUrvoktarItyA paJcavidhaM cAritracinayatapaH prarUpitam, samprati-kramaprAptaM manovaca:- kAyavinayatapaH pratyekaM dvaividhyena prarUpayitumAhavinaya tapa, prazasta vacana vinaya tapa aura aprazasta vacana vinaya tapa, prazasta kAya vinaya tapa aura aprazasta kAya vinaya tapa / isa taraha pratyeka ke do-do bheda hone se tInoM ke milakara chaha bheda hote hai / prazasta mana arthAt nirmala antaHkaraNa saMbaMdhI vinaya tapa ko prazasta manovinaya tapa kahate haiN| isI prakAra aprazasta arthAt pApayukta mana arthAt antaHkaraNa saMbaMdhI binaya tapa ko aprazasta manovinaya tapa kahate haiM / isI bhAMti prazasta aura aprazasta vacana aura kAya saMbaMdhI vinayoM kA bhI svarUpa samajha lenA cAhie ||28|| tatvArthaniyukti - pAMca prakAra ke cAritra vinaya tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA, aba kramaprApta manovinaya, vacana vinaya aura kAryAvinaya tapa ke pratyeka ke do-do bhedoM kA nirUpaNa karate haiM tapa ane aprazastavacana vinaya tapa, prazasta kAya vinaya tapa ane aprazasta kAryavinaya tapa A rIte pratyekanA e-e bheda hAvAthI traNenA maLIne cha bheda thAya che prazasta mana arthAt nimaLa antaH karaNu saMbadhI vinaya tapa ne prazastamane vinaya tapa kahe che. evI ja rIte aprazasta arthAt pApa yukta mana arthAt antaH karaNa saMbaMdhI vinaya tapane aprazastamane vinaya tapa kahe che, tevIja rIte prazasta ane aprazasta vacana ane kAyasaMbaMdhI vinayAnu' pazu svarUpa samajI levuM joie. // 28 rA pAMca prakAranA cAritravinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM Avyu'. have kramaprApta manevinaya vacanavinaya ane kAyavinaya tapanA pratyekanA che e bhedonu nirUpaNu karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 8.28 manovacaH kAyavinayatapo nirUpaNam 689 'maNavaikAyaviNayatave pacceyaM dubihe, pasasthApasasthamaNavaikAya viNayAi bheyao' iti / manovaca:-kAyavinayatapa:-manovinayatapaH, vacovinayatapaH, kAyavinayatapazca pratyekaM dvividhaM bhavati, tadyathA-prazastAprazastamanovacAkAyavina. yAdi bhedataH / tathA ca-prazastamanovinayatapaH1 aprazastamanovinayatapaH 2 prazastavacovinayatapaH3 apazastavaco vinayApA4 prazastakAyavinayatapaH5 aprazastakAya. vinayatapaH 6 cetyevaM pratyeka prazastAprazastabhedena dvaividhyAt SaDvidhaM tAvat mano. bacAkAyavinayatapo bhvtiitibhaanH| tatra prazastam-avayavajitaM pAparahitaM yanmanastatsambandhi vinayatapaH prazastamanovinayatapaH ucyate / evama aprazastaM sAvadhaM sapA-mANAtipAtAdhArambhakriyAyukta karkazatA-kaTukatA, niSThuratA-paSatAdi sahitazca yanmano'ntaHkaraNaM tatsambandhi vinayatapo'prazastamanovinayatapa ucyate / evam-prazastAprazastabacovinayatapaH, prazastA'prazastakAyavinayatapazcA'pyuktarItyA 'vagantavyam // uktazcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM maNaviNae? maNaviNae __mano vinaya tapa ke, vacanavinaya tapa ke aura kAyavinaya tapa ke do do bheda haiN| ve isa prakAra haiM-prazasta vacana vinaya tapa aura aprazasta mano vinaya tapa, prazasta manovinaya tapa aura aprazasta vacana vinaya tapa, prazasta kAya vinaya tapa aura aprazasta kAya binaya tapa / tInoM ke do-do bheda hone se saba milakara chaha bheda hote haiN| prazasta arthAt pApa rahita mana saMbaMdhI vinaya ko prazasta manovinaya tapa kahate haiN| apra. zasta arthAt pApayukta-prANAtipAta Adi se yukta, kazatA, kaTukatA, niSThuratA,paruSatA Adi sahita jo antaHkaraNa hai, usakA vinaya aprazasta manovinaya kahalAtA haiN| prazasta aura aprazasta vacana vinaya tathA kAyavinaya bhI isa prakAra samajha lenA caahie| aupapAtika satra ke tIsaveM satra meM kahA hai| mane vinaya tapanA vacanavinaya tapanA ane kAyavinaya tapanA babbe bheda che. je A pramANe che.--prazastamane vinaya tapa ane aprazastamane vinaya tapa prazastavacanavinatapa ane aprazastavacanavinaya tapa, prazasta kAyavinaya tapa ane aprazasta kAyavinaya tapa. traNenA babbe bheda hevAthI badhA maLIne 6 bheda thAya che. prazasta arthAt pAparahita manasaMbaMdhI vinayane prazasta mane vinaya tapa kahe che. aprazasta arthAta pApayukta prANAtipAta vagerethI yukta, karkaSatA kaTukatA niSpharatA, parUSatA Adi sahita je aMtaHkaraNa che. tene vinaya aprazasta manovinaya kahevAya che. prazasta ane aprazasta vacana vinaya tathA kAyavinaya paNa A pramANe samajI levA joIe. aupapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che ta0 87 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre duvihe paNNatte, taM jahA-pasatyamaNaviNae 1 appasasthamaNaviNae 2, se kitaM appasatyamaNaviNae ? appasatya maNaciNae-je ya maNe sAvajje 1 sakirie 2 sakakkale-3 kaDue 4 jihure-5 pharUse-6 aNhayare7 cheyakare-8 bheSakare9 paritAvaNakare 10 uddavaNakare-11 bhUovadhAie12 tahappagAraM maNo No pahArejA, se taM appasatthamaNaviNae, se ki taM pasasthamaNaviNae ? pasasthamaNaviNae taM ceva pasatthaM NeyavvaM, evaM ceva vaiviNaovi eehiM paehiM ceva Neyavyo, se taM vaiviNae, se kiM taM kAyaviNae ? kAyaviNae duvihe paNNatte, taM jahA-pasasthakAviNae 1 apasasthakAyaviNae-2 se kiM taM apasasthakAyaviNae-3 appasatyakAyaviNae sattavihe paNNatte taM jahA-aNAuttaM gamaNe-1 aNAuttaM ThANe-2 aNAuttaM nisIyaNe-3 aNAuttaM tuya?Ne-4 ANAuttaM ullaMghaNe-5 aNAuttaM pallaMghaNe-6 aNAuttaM sabdhidiyakAyajogajujaNayA-7 se taM appasasthakAyaviNae, pasatthakAyaviNae evaM ceva pasatthaM bhANiyavvaM, se taM pasattha kAyavirNae, se taM kAyaviNae" iti / athako'sau manovinayaH 1 manovinayo dvividhaH prajJaptaH tadyathA prazastamanovinayaH aprazastamanovinayaH2 atha ko'sau aprazastamanovinayaH 3 aprazastamano. vinaya:-yacca manaH sAvadhaM-sakriyaM-sa karkazaM-kaTukaM-niSThuraM-paruSam-Asravakara prazna-manovinaya ke kitane bheda haiM ? uttara-manovinaya ke do bheda haiM-prazasta manovinaya aura aprazasta mnoviny| prazna-aprazasta manovinaya kise kahate haiM ? uttara-jo mana pApayukta hai, kriyAyukta hai, karkaza hai, kaTuka hai, niSThura hai, paruSa hai Asravajanaka hai, chedakArI hai, bhedakArI hai, paritApakArI hai, prazna--manovinayanA mA cha ? uttara-mane vinayanA be bheda che. prazasta mane vinaya ane aprazastamane vinaya prazna--prazastabhanAvinaya ana 4 cha ? utta2-2 bhana pA5yuta cha, chiyAyuta cha, 445, 444 cha, niS2 cha, parUSa che. Asravajanaka che, chedakArI che, bhedakArI che, paritApakArI che, upadvavakArI che, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.28 manovacaH kAyavinayatapo nirUpaNam 691 chedakara-bhedakaraM-paritApanakaram-upadgavaNakaraM-bhUtopadhAtikam, tathAprakAraM mano na madhArayet, sa eSo'prazastamanovinayaH / atha ko'sau prazastamanovinayaH 1 prazastamanovinayaH taccaiva prazastaM jJAtavyam, evaJcaiva vacovinayo'pi etaiH padaizcaiva jJAtavyaH sa eva vacovinayaH, atha ko'sau kAyavinayaH? kAyavinayo dvividhaH, prAptaH, tadyathA-prazastakAyavinayaH aprazastakAyavinayaH, atha ko'ptau aprazastakAyavinayaH? apazastakAyavinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-anAyuktaM gamanam-1 anAyuktaM sthAnam 2 anAyuktaM niSadanam-3 anAyuktaM tvagvartanam 4 anAyuktam ullaMghanam5 upadravakArI hai, bhUtoM kA ghAtaka hai, aise mana kA vyApAra na hone denA aprazasta manovinaya hai| prazna--prazastamanovinaya kise kahate haiM ? uttara--pUrvokta aprazasta mana se viparIta arthAt niravadya, kriyA hIna Adi mana kA vyApAra honA prazastamanovinaya hai| pUrvokta padoM ke anusAra hI vacanavinaya bhI samajha lenA cAhie kevala 'mana' ke sthAna para 'vacana' zabda kA prayoga karanA caahie| prazna--kAyavinaya kise kahate haiM ? uttara--kAyavinaya do prakAra kA hai-prazastakAyavinaya aura apra. zastakAyavinaya / prazna-aprazastakAyavinaya kise kahate haiM ? uttara--aprazastakAvinaya sAta prakAra kA hai, yathA-(1) upayoga zUnya hokara calanA (2) upayogahIna hokara khaDA honA (3) upayogarahita prANIonuM ghAtaka che. evA manane vyApAra na thavA de aprazastamane vinaya che. prazna--prazastamane vinaya kene kahe che ? uttara-pUrvokata aprazasta manathI viparIta arthAt niravA, kriyArahita Adi manane vyApAra have prazastamane vinaya che. pUrvokta pada anusAra ja vacanavinaya paNa samajI levuM joIe. mAtra mananI jagyAe vacana zabdano prayoga karavo joIe. prazna--yavinaya na 4 cha ? uttara---kAyaviya be prakAranA che-prazastakA vinaya ane aprazasta kAyavinaya prazna--aprazastakAyavinaya kone kahe che? uttara--aprazastakAyavinaya sAta prakAranA che. jemake-(1) upayogazUnya thana yAsa (2) upayogahIna Gu l (3) upayogaDita asa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra tattvArthasUtre anAyuktaM maGganam 6 anAyuktaM sarvondriyakAyayogayojanatA 7 sa eSo'prazasta kAryAvinayaH prazasta kAya vinayaH evazcaiva prazastaM mANitavyam sa eSa prazastakAyavinayaH, sa eSa kAryAvinayaH iti // 28 // mUlam - logovayAraviNayatave sattavihe, anbhAsavattiyAda bheyao // 29 // chAyA - lokopacAra vinayatapaH saptavidham, abhyAsavRttivAdi bhedataH // 29 // tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvat - saptavidheSu vinayatapaHsu manovacaH kAya vinayatapaH savistaraM prarUpitam, sampati - lokopacAravinayatapaH saptavidhatvena prarUpayitumAha- 'logovayAraviNaghatave' ityAdi / lokopacAra vinayatapaHlokAnAmupacaraNaM lokopacAra statsambandhi vinayatapo lokavyavahArasAdhakavinaya baiThanA (4) upayogarahita leTanA (5) upayogarahita hokara ullaMghana karanA - eka vAra lAMghanA (6) upayogarahita hokara vAra-vAra lAMghanA aura (7) upayoga rahita hokara saba indriyoM kA kAyayoga kA vyApAra karanA, yaha aprazasta kAyavinaya hai / isase viparIta prazastakAyavinaya kahalAtA hai / 'logovadhAraviNayatave sattavihe' ityAdi sUtrArtha - lokopacAra vinaya tapa sAta prakAra kA hai-nikaTa meM rahanA Adi ||29|| tatvArthadIpikA - sAta prakAra ke vinaya meM se mana-vacana-kAya vinaya tapa kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA jA cukA, aba lokopacAra vinaya tapa ke sAta bhedoM kA pratipAdana karate haiM loka vyavahAra kA sAdhaka vinaya lokopacAra vinaya kahalAtA hai / (4) upayAgarahita suvuM (pa) upayAgarahita thaine ullaghana karavuM ekavAra lAMdhavu (6) upayAgarahita thaine vAraMvAra lAMghavu ane (cha) upayegarahita thaine badhI indriyAnA ane kAyayeAganA vyApAra karavA. A aprazastakAyavinaya che. AthI viparIta prAstAyavinaya kahevAya che. ! 28 !! 'logovayAraviNayatave sattavihe' ityAdi sutrA --leAkeApacAravinaya sAta prakAranA che-najIkamAM rahevuM vagere ArA tattvArthadIpikA--sAta prakAranA vinaya tapamAMthI mana-vacana-kAyavinaya tapanuM vistAra pUrvaka vivecana karavAmAM AvyuM. have leAkeApacAra vinaya tapanA sAta bheTThonuM pratipAdana karIe chIe lAkavyavahAranA sAdhaka vinaya leAkeApacAravinaya tapa kahevAya che. te sAta zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU.29 lokopacAravinayatapo nirUpaNam tapaH saptavidhaM bhavati, abhyAsavRttitAdi bhedataH / tathA ca - abhyAsavRttitAvinayatapaH 1 AdinA paracchandAnuvartitAvinayatapaH 2 kAryArtha zuzrUSAvinayatapaH 3 kRtapratikriyA vinayatapaH 4 ArtagaveSaNatA vinayatapaH 5 dezakAlajJatA vinayatapaH 6 sarvArtheSu - apratilomatA vinayatapa 7 ceti / tatra - kalA''cAryAdInAM madhuravacanAdirUpa mabhyAsavRcitA vinayatapa ucyate 1 parAbhiprAyAnuvartanazIlatArUpa paracchandAnuvartitAvinayatapa ucyate 2 vidyAdi prAptyarthaM bhaktapAnAdyAnayana dvArA zuzravAraNaM kAryahetuzuzrUSAvinayatapa ucyate3 bhaktAdinopacAre kRte sati prasannAH santo guravo me zrutadAnarUpAM pratikriyAM pratyupakAraM kariSyantIti buddhayA gurvAdInAM zuzrUSaNarUpa pratikriyAvinayatapa ucyate 4 Artasya - pIDitasya gaveSaNatAM, auSadha vaha sAta prakAra kA hai - (1) abhyAsavRttitA (2) paracchandAnuvartitA (3) (3) kAryArthazuzrUSA (4) kRta pratikriya (5) AtaMgaveSaNatA (6) dezakAlajJatA aura (7) sarva padArthoM meM apratilobhitA / inameM se (1) jJAnAcArya (jJAna kI zikSA denevAle zikSaka) ke prati madhura vacana Adi kA prayoga karanA abhyAsavRttitA vinaya tapa kahalAtA hai / (2) dUsare ke abhiprAya ko toDakara tadanusAra vartAva karanA paracchandAnuvartitA vinaya tapa haiM / (3) jJAna Adi kI prApti ke lie AhAra pAnI Adi lAkara sevA karanA kArya hetu zuzrUSAvinaya tapa kahalAtA hai / (4) AhAra-pAnI dvArA sevA karane para gurU prazanna hokara mujhe zruta kA dAna dekara pratyupakAra kareMge, aise abhimAya se guru Adi kI zuzrUSA karanA kRtapratikriyA vinaya tapa hai / (5) rogI ko auSadha bheSaja Adi dekara usakA upakAra karanA AtaMgave 693 prhaarne| che-(1) malyAsavRttitA (2) 52cha dhanuvRttinA (3) aAryArtha zuzrUSA (4) dhRtapratipriya (4) AttagaveSaNutA (6) deza avajJatA bhane (7) sarvapArtho bhAM apratilAlatA AmAMthI (1) jJAnAcAya (jJAnanA bedha ApanAra zikSaka) nI pratye madhura vacana vagerenA prayAga karavA abhyAsavRttitA vinayatapa kahevAya che. (2) khIjAnA abhiprAyane samajIne tadnusAra vartAva karavA parachaMdAnuvatti tA vinayatapa che. (3) jJAna vagerenI prAptine mATe AhArapANI vagere lAvIne sevA karavI kA hetu zuzruSAvinaya tapa kahevAya che. (4) AhArapANI dvArA sevA karavAthI gurU prasanna thaine mane zruta dAna daIne pratyupakAra karaze evA AzayathI gurU vagerenI zuzruSA karavI kRtapratikriyA vinayatapa che. (5) rAgIne auSadha bheSaja vagere ApIne temanA upakAra karavA Ata gaveSaNatA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre bhaiSajyAdinA duHkhitasyopakArarUpA tatkaraNam ArtagaveSaNatA vinayatapa ucyate5 dezakAlocitArthasampAdanarUpa dezakAlajJatA vinayatapa ucyate 6 sarvaprayojanedhvAnukUlyarUpaM sarveSu-apratilomatA vinayatapo bhavati 7 // // 29 // tatvArthaniyuktiH -pUrvoktarItyAsamavidhavinayatapAsu yathAkramamanovacaH kAya vinayatapaH savistaraM prarUpitam, samprati-saptamaM lokopacAravinayatapaH saptavidhatvena prarUpayitumAha-'logovayAviNapatave sattavihe anbhAsavattiyAibheyo-' iti / lokopacAravinayatapaH-lokavyavahArasAdhakavinayatapaH saptavidhaM. bhavati, abhyAsavRttitAdibhedataH / tathAca-abhyAsavRttitAvinayatapaH-paracchandAnu. vartitAvinayatapaH-2 kAryamAptyartha zuzrUSAdikaraNavinayatapaH-3 kRtamatikriyAvi. nayatapaH-4 AgaveSaNatAvinayatapaH -5 dezakAlajJatAvinayatapaH-6 sarvArtheSu SaNatA vinaya tapa hai / (6) deza aura kAla ke anurUpa artha sampAdana karano-kArya karanA dezakAlajJatA vinaya tapa hai| (7) samasta prayojanoM meM anukUlatA apratilobhatA vinaya tapa hai // 29 // tatvArthaniyukti-sAta prakAra ke vinaya tapa meM se kramAnusAra mana vacana-kAyavinaya tapa kA vistAra pUrvaka nirUpaNa kiyA gayA, aba sAtaveM lokopacAra vinaya tapa ke sAta bhedoM kA pratipAdana karate haiM loka byavahAra sAdhaka tapa lokopacAra vinaya tapa kahalAtA hai| abhyAsa vRttitA Adi ke bheda se usake sAta bheda haiM-(1) abhyAsa vRttitA vinaya tapa (2) paracchandAnu vartitA vinaya tapa (3) zuzraSAdi karaNavinaya rupa (4) kRtapratikriyA vinaya tapa (5) ArtagaveSaNatA vinaya tapa (6) dezakAlajJatA vinaya tapa aura (7) apratilobhatA vinaya tapa / vinayata5 cha. (6) he mAne jAne anu35 a pAhana 423 / - 427 dezakAlajJatA vinayata che. (7) samastaprajanamAM anukULatA, apratibhatA vinaya tapa che ! 29 che tattvArthaniyukti-sAta prakAranA vinaya tapamAMthI kamAnusAra mana vacana kAyavinaya tapanuM savistara nirUpaNa karavAmAM AvyuM have sAtamAM loko pacAra vinaya tapanA sAta bhedonuM pratipAdana karIe chIe lokavyavahAra sAdhaka tapa kepacAravinaya tapa kahevAya che. abhyAsavRttitA AdinA bhedathI tenA sAta bheda che-(1) abhyAsavRttitAvinaya tapa (2) parachandA navRttitAvinaya tapa (3) zuzruSA AdikaraNavinaya tapa (4) kRtapratikriyAvinaya ta5 (5) mAta gaveSatAvinaya ta5 (6) zisadvinaya ta5 bhane (7) zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.29 lokopacAravinayatapo nirUpaNam 195 apratilomatAvinayatapaH-7 ityevaM saptavidha lokopacAravinayatapo bhavatItibhAvaH / tatra-lokAnAmupacaraNaM lokopacArastambandhivinayatapo lokopacAravinayatapo bodhyam / tatra abhyAsavRttitA-kalAcAryAdInAM madhurabhASaNarUpA tadrUpaM vinayatapo'bhyAsavRttitAvinayatapaucyate-? paracchandAnuvartitA tAvat-parAbhimAyAnuvartanazIlatA tadrUpaM tapaH paracchandAnuvartitAtapa ucyate-2 vidyAdimAptinimittaM gurvAdInAM zuzruSAkaraNam, kAryasampAptihetukazuzrUSAkaraNavinayatapo bhavati3 bhaktapAnAdinopacAre kute sati guravaH prasannAH santo me zrutadAnarUpAM patikriyAM pratyupakAraM kariSyantIti buddhayA gurUgAM zuzrUSAkaraNarUpaM kRttapatikriyAvinayatapaH ucyate-4 Artasya-pIDitasyagaveSaNatA auSadhopacArAdinA duHkhitasyopakaraNaM tadpam yaha sAta prakAra kA lokopacAra vinaya tapa hai| logoM kA upacAra karanA lokopacAra kahalAtA hai| lokopacAra saMbaMdhI vinaya tapa ko lokopacAra vinaya tapa kahate haiN| usake bhedoM kA svarUpa isa prakAra hai-(1) jJAnAcArya Adi kA madhura bhASaNa abhyAsa vRttitAvinaya tapa kahalAtA hai| (2) dUsare ke abhiprAya ko tADa kara tadanusAra kArya karanA paracchandAnuvartitA vinaya tapa hai| (3) vidyA Adi kI prApti nimitta gurU Adi kI zuzrUSA karanA kAryasamprApti hetuka zuzrUSAkaraNa vinaya tapa kahalAtA hai| (4) AhAra pAnI Adi ke dvArA upacAra karane se prasanna hokara guru mujhe cuta kA dAna rUpa pratyupakAra kareMge, aise buddhi se gurU kI zuzrUSA karanA kRtapratikriyA vinaya tapa kahalAtA hai| (5) jo rugNa hai usake lie auSadha bheSaja lA denA, duHkhI kA upacAra karanA ArtagaveSaNatA vinaya tapa hai| (6) apratibhatAvinaya tapa A sAta prakAranA loke pacAra vinaya tapa che. lekene upacAra kare lokapacAra kahevAya che. kapacAra saMbaMdhI vinaya tapane kepacAra vinaya tapa kahevAya che. tenA bhedanuM svarUpa A pramANe che-(1) jJAnAcArya AdinA madhurabhASaNa abhyAsavRttitA vinaya tapa kahevAya che. (2) bIjAnA abhiprAyane pAmI jaIne tadanusAra karma karavuM paracchandAnuvatitAvinaya tapa che (3) vidyA AdinI prAptinA nimittathI zarU AdinI zuzraSA karavI kAryaprApti hetuka zuzraSAkaraNavinaya tapa kahevAya che. (4) AhAra-pANI vagere dvArA upacAra karavAthI prasanna thaIne gurU mane zratanA dAna rUpa pratyupakAra karaze evI buddhithI gurUnI zuzruSA kutapratikriyA vinaya tapa kahevAya che. (5) je gI che tene mATe auSadha-bheSaja lAvI ApavA duHkhIne zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre ArtagaveSaNatAvinayatapo bhavati-5 dezakAlocitArya sampAdanarUpa dezakAlajJatAvinayatapa ucyate 6 sarvaprayojaneSu AnukUlyaM sarvArtheSu apatilobhatAcinayatapa-7 zvocyate // uktazcaupapAtike 30 sUtre-"se kiM taM logovayAraviNae-? logovayAravinae sattavihe paNNatte, taM jahA-abhAsavattiyaM 1 paracchaM. dAnuvattiyaM-2 kajjaheo. 3kayapar3ikiriyA-4 attagavesaNayA-5 desakAlaNNuyA-savvaDhesu appaDilobhayA-7 se taM logozyAraviNae se taM viNae-" iti / atha ko'sau lokopacAravinayaH ? lokopacAravinayaH saptavidhaH prajJaptaH-abhyAsavRttitA-1 paracchandAnuvatitA 2 kArya hetu (zuzrUSA) 3 kRtapratikriyA-4 ArtagaveSaNatA-5 dezakAlajJatA-6 sarvArtheSu apratilomatA-7 sa eSa lokopacAravinayaH sa eSa vinaya iti // 29 // mUlam-viusagge tave duvihe, dvybhaavbheyo||30|| chAyA--"vyunsargatapo dvividham, dravyabhAvabhedataH-" 30 // deza aura kAla ke anurUpa arthasampAdana karanA deza kAlajJatA vinaya tapa kahalAtA hai| (7) saba prayojanoM meM anukUla honA apratilomatA vinaya tapa hai| aupatipAtika sUtra ke tIsave sUtra meM kahA hai prazna-lokopacAra vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara-lokopacAra vinaya ke sAta bheda haiM, yathA-(1) abhyAsa vRttitA (2) paracchandAnuvartitA (3) kArya hetuzuzrUSA (4) kRtapratikriyA (5) ArtagaveSagatA (6) dezakAlajJatA aura (7) sarvArthoM meM apratilo. bhtaa| yaha saba lokopacAra kahalAtA hai // 29 // 'viussagge tave duvihe' utyAdi / upakAra kara AnaMgaSaNutAvinaya tapa che. (6) deza ane kALane anurUpa artha sampAdana karavuM dezakAlajJatA vinaya tapa kahevAya che (7) badhA prajanomAM anukULatA rahevI apratile bhatA vinaya tapa che. papAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazra- 5yA2 vinayA se che? uttara-leke pacAra vinayanA sAta bheda che jevAke-(1) abhyAsavRttitA (2) 5227-hAnupatitA (3) Aya tuzuzrUSA (4) kRtapratiyA (5) maataaviSaNutA (6) dezakAlajJatA ane (7) savarthika apratibhatA. A badhAM lekepacAravinaya kahevAya che. ! 29 | 'viusagge tave duvihe' tyAdi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.30 Abhyantaratapaso vyutsargAjyasya ni. 697 tatvarthIdIpikA- pUrva tAvad-saptamAdhyAye vaiyAvRtya-svAdhyAyo-dhyAnaM cA''bhyantaratapaH savistaraM prarUpitam, sAmpataM SaSThasyAbhyantaratapaso vyutsargarUpasya vizeSataH prarUpaNaM kartumAha-viussagge tave duvihe, vvabhAvameyao-' iti / vyutsarga:-vi-vizeSeNa ut utkRSTabhAvanayA sargaH-tyAgo vyutsargaH, etadrUpaM tapo vyutsargavapa ucyate / tad-dravyobhAktazceti dvividham, tatra-dravyacyutsarga:bAhya vastUnAM tyaagH| bhAkavyutsargaH AbhyantaravastunastyAgaH uktazcaupapAtike 30 sUtre-se ki taM viusamage ? ghiussagge duvihe panatte, taM jahA-davyaviussarage1 bhAvaviussarage2 ya-" iti, atha ko'sau vyutsargaH 1 yu. rasoM dvividhaH prajJaptaH tadyathA-dravyayutsarga:-1 bhAvavyutsargazca-2 iti // 30 // sUtrArtha---vyutsarga tapa ke do bheda haiM-dravyavyutsarga aura bhAvavyu. tsarga // 30 // tatvArtha dIpikA-sAtaveM adhyAya meM pahale vaiyAvRtya, svAdhyAya aura dhyAna, ina Abhyantara tapoM kA vistAra pUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba chaThe Abhyantara tapa vyutsarga kI vizeSarUpa se prarUpaNA karate haiM 'vyutsarga' zabda kA vizleSaNa isa prakAra hai-vi+ut+srg| 'vi' arthAt vizeSa rUpa se, 'ut' arthAt utkRSTa bhAvanA se, 'sarga' arthAt tyAga karanA vyutsarga kahalAtA hai| vyutsarga tapa ke do bheda haiMdravyavyutsarga aura bhaacvyutsrg| bAhya vastuoM kA tyAga karanA dravyavyutsarga tapa hai aura Abhyantara vastuoM kA tyAga bhAvavyutsarga hai| aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA haiM prazna-vyutsarga ke kitane bheda haiM ? uttara-vyutmarga ke do bheda haiM-dravya vyutmarga aura bhAvavyutsarga // 3 // sUvAtha-butsarga tapanA be bheda che-dravyabutsarga ane bhAvavyutsarga 30 tattvArthadIpikA-sAtamA adhyAyamAM prathama vaiyAvRtya, svAdhyAya ane dhyAna-A Abhyantara tapanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have chA Abhyantara ta5 vyutsarganI vizeSa rUpathI prarUpaNa karIe chIe vyuttsA zamana vizleSaNa mA prabhAdhe thAya cha-vi++ sa va' arthAt vizeSa rUpathI ut arthAt utkRSTa bhAvanAthI, "sarga' arthAta tyAga kara vyutsaga tapa che jyAre Abhyantara vastuone tyAga bhAvayutsarga che aupapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna-butsarganA keTalA bheda che uttara-vyutsarganA be bheda che dravyabutsarga ane bhAvaLyutsarga 30 ta088 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 tattvArtha sUtre tattvArthaniyuktiH - spaSTA - dIpikA gamyAceti // 30 // mUlam - davvaviussaggatave cauvvihe, sarIravisaggAi bhaiyao // 31 // chAyA - dravya vyutsargatapazcaturvidham zarIravyutsargAdibhedataH - " // 31 // tatvArthadIpikA - pUrva tAvat-vyutsargatapaso haividhyaM marUpitam, tatra vyutsargatapaso dvaividhyaM pratipAdayannAha - " davvaviusaggatave-" ityAdi / dravya vyutsargatapa:- dravyasya zarIrAde vyutsargaH mamatvatyAgaH, tadrUpaM tapastAvad caturvidhaM bhavati / tadyathA zarIravyutsargAdibhedataH, tathA ca-zarIravyutsarga tapaH 1 AdinAgaNavyutsarga tapaH - 2 upadhivyutsargatapaH - 3 bhaktapAnavyutsargatapazca-4 ityevaM caturvidhaM dravyavyutsargatapo bhavati / tatra zarIrasya mamatvatyAgaH zarIravyutsarga tapa ucyate, vizeSeNotkRSTabhAvanayA tyAgasyaiva vyutsargapadArthatvAt / evaM dvAdaza tatvArthaniyukti - spaSTa hai aura dIpikA TIkA se samajhI jA sakatI hai // 30 // 'davya vissaggatave cauvhei' ityAdi / sUtrArtha - dravvavyutsargaM tapa cAra prakAra kA hai - zarIra vyutsarga Adi // 31 // tatvArthadIpikA - isase pahale vyutsarga tapa ke do bhedoM kA nirdeza kiyA gayA thA, aba usake do bhedoM kA vyAkhyAna karate haiM- zarIra Adi dravya kA mamatva tyAganA dravyavyutsarga hai / isake cAra meda haiM- (1) zarIravyutsargatapa (2) gaNavyutsargatapa (3) upadhivyutsarga tapa / zarIra saMbandhI mamatA kA tyAga karanA arthAt apane zarIra ko bhI apane se bhinna mAnanA zarIravyutsargatapa kahalAtA hai| vizeSarUpa se aura utkRSTa bhAvanA se tyAga karanA hI vyutsarga zabda kA artha hai / tattvArtha niyukti- --spaSTa che ane dIpikA TIkAthI ja samajI zakAya che 30na 'davvavigge tave cauvvidde' tyAhi sUtrA--dravyatyutsaga tapa cAra prakAranA che zarIrazrusraga Adi|31| tattvArthaM dIpikA-AnAthI pahelA vyutsaga tapanA e bhedonA nirdeza karavAmAM AnyA hatA have tenA be bhedonuM nirUpaNa karIe chIe zarIra Adi dravyanu' mamatva cheDavuM dravyatyutsaga che. AnA cAra bheda che (1) zarIravyutsargItaya (2) gaNuvyutsargatam ( 3 ) (padhivyutsarga taya bhane (4) bhaktapAnayutsaga tapa. zarIra saMbadhI mamatAnA tyAga karavA arthAt peAtAnA zarIrane paNa peAtAnAthI bhinna gaNavu zarIrabyulsaga zabdane artha thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.31 dravyavyutsargatapo nirUpaNam 699 patimA ArAdhanAya gaNasya sAdhu samudAyasya manatvatyAgo gaNavyutsargatapa ucyate / evam vastrAdi rupasyopadhermamatvatyAgarUpam upadhivyutsarga tapa ucyate / evam azanAdi tyAgarUpaM bhaktapAnavyutsargatapa ucyate // 31 // tavArtha niyuktiH-pUrva tAvat-mAyazcittAdi SaSTvidhA bhyantaratapaHsu vaiyAvRtyasvAdhyAyadhyAnarUpANi paJca tapAMsi savistara prarUpitAni, sampati-SaSTha sya vyutsarganAmakA'bhyantaratapasaH savistara vizeSa prarUpayitumAha-'dayaviusagga tave caubihe, sarIraviusaggAibheSo-" iti / dradhyavyutsargatapaHdravyasya zarIravastrAdi vyutsargoM vizeSaga-utkRSTabhAvanayA sargoM mamatvatyAgaH dravyavyutsarga stadrUpaM tapo dravyavyutsarga tapastAvacaturvidhaM bhavati, zarIravyutsargA dibhedtH| tathA ca-zarIravyutsarga tapaH-1 AdinA-gaNavyutsargatapaH-2 upadhi vyutsarga tapaH-3 bhaktapAnavyutsargatapaJca-4 tyevaM caturvidhaM dravyavyutsarga tapo isI prakAra dvAdaza pratimAoM kI ArAdhanA Adi ke lie gaNa arthAt sAdhu samudAya kA tyAga karanA-ekAkI vicaranA gaNabyussaga hai| vastra Adi upadhi kA tyAga kara denA upadhivyutsarga hai| isI prakAra azanAdi kA tyAga karanA bhaktapAnavyutsagetapa kahalAtA hai // 31 // tatvArthaniyukti-pahale chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM se vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna Adi pAMca kA vistArapUrvaka prarUpaNa kiyA jA cukA, aba chaThe Abhyantaratapa vyutsarga kA vistRta evaM vizeSa rUpase nirUpaNa kiyA jAtA hai vizeSa rUpa se, uskRSTa bhAvanA se, zarIra Adi dravyoM kI mamatA kA tyAga karanA dravyatyutsarga tA kahalAtA hai| isa tapa ke cAra bheda haiM(1) zarIravyutsarga tapa (2) gaNavyutsarga tapa (3) upadhivyutsargatapa (4) evI ja rIte bAra paDimAnI ArAdhanA Adine mATe gaNu arthAt sAdhu samudAyane tyAga kara-ekalavihArI vicaravuM gaNavyutsaga che. vastra Adi upadhino tyAga karI de upadhiyutsarga che evI ja rIte azana Adine tyAga kara bhaktapAnabutsarga tapa kahevAya che. e 31 tatvArthaniryukti-pahelA cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI vaiyAvRtya svAdhyAya, dhyAna Adi pAMcanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM. have chaThA AdhyArapa vyutsarganuM vistRta temaja vizeSa nirUpaNa karavAmAM Ave che. vizeSarUpathI utkRSTa bhAvanAthI zarIra Adi dravyanI mamatAne tyAga 42. dra0yavyutsagata543vAya che. yA tapanA yAra se che-(1) shrii20yuts| ta5 (2) vyutsata5 (3) 75dhiyutsata5 mana (4) matAna0yutsa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre bhayatIti bodhyam / tatra zarIrasya audArikAdirUpasya vyutsargaH vizeSeNa-utkRSTamASanayA mamatvatyAgaH zarIravyutsarga stadrUpaM tapaH zarIravyutsargatapa ucyate / evaM pratimA dhArAdhanAya gaNasya zramaNasammadAyasya vyutsargoM viziSTotkRSTa mAyanayA mamatvatyAgo gaNavyutsargaH mamatvatyAgaH upadhivyutsargaH tadrUpaM tapa upaghi vyutsarga tapaH ucyte| evaM-bhaktasyA''hArasya pAnasya jalasya ca vyutsargaH parityAgo bhaktapAnavyutsagai stadrUpaM tapo bhakta-pAna vyutsarga tapa ucyte|| uktazcau. papAtike 30 satre-se kiM taM dadhaviutsagge-? davdhaviussagge caubihe paNNatte, taM jahA-sarIraviusagge1 gaNaviusagge2 uvahiviussagge-3 bhatsapAnaviussagge-4 se taM davavi ussagge' iti / atha ko'sau dravyavyu. tsargaH? dravya vyutsargacaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA zarIravyutsarga:-1 gaNavyutsargaH2 upadhivyutsargaH-3 bhaktapAnavyutsargaH-4 sa eSa dravyavyutsargaH // 31 // bhaktapAnavyutsargatapa dravyavyutsarga ke yaha cAra bheda samajhane cAhie / audArika zarIra ke prati vizeSa rUpa se, utkRSTa bhAvanA pUrvaka mamatva na rakhanA zarIravyutsarga tapa kahalAtA hai| pratimA kI ArAdhanA Adi ke lie gaccha ko tyAga denA gaNavyutsarga tapa hai / vastra Adi upadhi kA tyAga kara denA upadhi vyutsarga tapa hai / AhAra aura pAnI kA tyAga kara denA bhaktapAnavyutsarga tapa hai / auSapAtikasUtra ke 30 ve sUtra meM kahA hai-'zarIravyuttarga gaNavyutsarga upadhivyutsarga aura bhaktapAnavyutsarga yaha cAra prakAra kA dravyavyuttargatapa hai // 31 // 'bhAvaviussagga tave tivihe' ityAdi bhAvavyutsarga tapa tIna prakAra kA hai-(1) kaSAyavyutsarga (2) saMsAra tapa dravyabutsarganA A cAra bheda samajavA joIe. dArika zarIranI prati vizeSarUpathI utkRSTabhAvanA pUrvaka mamatva na rAkhavuM zarIravyutsargatapa kahevAya che. paDImAMnI ArAdhanA vagerenA kAraNe ga7ne tyAga karI de gaNavyutsargatapa che. vastra Adi upadhine tyAga kare upadhivyutsarga tapa che. AhAra ane pANI tyajI devA bhaktapAnabutsatapa che. papAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che zarIravyutsarga, gaNatrutsarga ane bhaktapAna vyutsarga A cAra prakAranA dravyutsarga tapa che. 31 che 'bhAvaviussage tave tivihe' tyA sUtrAtha-lApavyutsata5 traya prA2nA cha-(1) pAyavyutsama (2) zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.32 bhAvavyutsargatapasaH nirUpaNam 01 mUlam-bhAvaviussaggatave tivihe, kasAyasaMsArakammaviussagga bheyao // 32 // chAyA-mAtavyutsargatapastrividhaM kaSAya saMsAra-kama vyutsrgbhedtH-"32|| tatvArthadipIkA-pUrva tAbad-dravyavyutsargatapazcaturvidhaM savistaraM prarUpitam sammati-bhAvyutsarga tapaH prarUpayitumAha-'bhAvaviussagga tave-" ityAdi / bhAvavyutsarga tapaH-bhAvasya kaSAyAde vyutsargaH vizeSeNotkRSTabhAvanayA tyAgobhAvavyutsarga stadrUpaM tapo bhAvavyutsargatapaH khala trividhaM bhavati / tadyathA-kaSAyavyutsargatapaH 1 saMsAravyutsargatapaH2 kamavyutsarga tapazca 3 ityevaM vividha bhAvavyutsarga tapo bhavati / tatra-kapAyAnAM krodhAderbhAvasya vyutsargaH parityAgaH kaSAya. vyutsarga stadrUpa sapaH kaSAyavyutsarga tapa ucyate / evaM-saMsArasya naraka-tiryagamanuSya-devagatirUpasya vyutsargaH saMsAravyutsarga tapa ucyate / evaM-karmaNAM jJAnAvaraNAghaSTavidhAnAM vyutsargaH parityAgaH karmavyutsarga stadrUpa tapaH karmavyutsargatapa ucyate // 32 // vyutsarga aura (3) karmavyutsarga // 32 // tatvArthadIpikA-pahale dravyavyutsarga kA vistArapUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba bhAvavyuttargatapa kI prarUpaNA karate haiM kaSAya Adi bhAva kA vyutsarga karanA arthAt utkRSTa bhAvanA se viziSTa tyAga karanA bhAvavyutsarga tapa kahalAtA hai| isa tapa ke tIna bheda haiM -kaSAyavyutsargatapa, saMsAravyutsarga tapa aura karmavyutsarga tapa krodha Adi kaSAyabhAva kA tyAga karanA kaSAyacyutsarga tapa kahalAtA hai| narakagati tiryaMcagati manuSyagati aura devati rUpa caturvidha saMsAra kA tyAga karanA saMsAravyutsargatapa kahalAtA hai aura jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM kA tyAga karanA kamavyutsarga tapa kahalAtA hai||32|| saMsA20yut (2) ara (3) bhavyutsama // 32 // tattvArthadIpikA-pahelA dravyayutsarganuM vistArapUrvaka prarUpaNa karyuM. have bhAvavyutyargatapanI praraNA karIe chIe kaSAya Adi bhAvane vyutsarga karo bhAvavyutsarga tapa kahevAya che A tapanA traNa bheda che-kaSAyavyatsargatapa, saMsAraDyutsargatapa ane karmavyutsargatapa krodha Adi kaSAya bhAvane tyAga karavo kaSAyabrutsargatapa kahevAya che. naraka gati, tiryaMcagati, manuSyagati ane devagatirUpa caturvidha saMsArane tyAga kare saMsAra vyutsargatapa kahevAya che ane jJAnAvara Adi ATha prakAranA karmone tyAga karavo karmayutsargatapa kahevAya che. 32 che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 702 tattvArthasUtre tatvArthaniyukti-pUrva tAvad-dravyabhAvabhedena dvibidheSu vyutsargatapAsu caturvidhatvena dravyavyutsargatapaH prarUpitam, sammati-bhAvavyutsarga tapastravidhyena prarUpayitumAha-'bhAvaviuslaggatave tivihe, kasAya-saMsAra kammavi ustagga bheSao' iti / bhAvabyutsargatapaH-bhAvasya krodhAdikaSAyAdeH khalu vyutsargaH vizeSeNotkRSTabhAvanayA tyAgo bhAvavyutsarga stadrUpaM tapa stAvat trividhaM bhavati, tadyathA-kaSAyavyuttarga tapaH 1 saMsAravyutsargatapaH 2 karmavyutsargatapazce-3 ti / tatra-kaSAyasya krodhAdirUpasya bhAvasya vyutsargaH viziSTotkRSTabhAvanayA parityAgaH kaSAyavyutsarga stadrUpaMtapaH kapAyavyutsargatako vyapadizyate / evaM saMsArasya naraka-tiryaGmanuSya-devagati rUpasya vyutsargaH parityAgaH saMsAravyutsarga stadrapa tapaH saMptAravyutsargatapo vyapadizyate evaM karmaNAM jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaNAM vyutsargaH parityAgaH karmavyutsarga stadrUpaM tapaH karmavyutsarga tapo vyapadizyate / uktazcaupapAtike 30 sUtre-'se kiM taM bhAvaviugge? bhAvaviussagge tivihe tatvArthaniyukti-vyutsarga tapa ke do bhedoM meM se dravyavyutsargatapa ke cAra bhadoM kI prarUpaNA kI gaI, aba bhAvavyutsargatapa ke tIna bhedoM kA vyAkhyAna kiyA jAtA haiM vizeSa rUpa se utkRSTa bhAvanApUrvaka krodhAdi kaSAya-bhAva kA syAga bhAvavyutsarga kahalAtA hai| usake tIna bheda haiM-(1) kaSAyavyutsarga (2) saMsAravyutsarga aura (3) karmavyutsarga / krodha Adi kaSayoM kA tyAga karanA kaSAyavyutsarga tapa hai / isI prakAra nAraka-tiyaM ca-manuSya devagati rUpa saMsAra kA parityAga karanA saMsAravyutsargatapa hai aura jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmo kA parityAga karanA karmavyutsarga tapa kahalAtA hai| aupapAtikasUtra ke tIsave sUtra meM kahA hai tatvArthaniryukti-vyutsargatapanAM be bhedapaikI dravyabutsadgatapanA cAra bhedanI prarUpaNa karavAmAM AvI. have bhAvavyutsargatapanA traNa bhedanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. vizeSa rUpathI, utkRSTabhAvanA pUrvaka krodhAdikaSAyabhAvane tyAga bhAvavyutsarga kahevAya che. tenA traNa bheda che (1) kaSAyabyulsaga (2) saMsAravyuMtsarga ane (3) karmabutsarga krodha Adi kaSAyano tyAga kare kaSAyavyatsargatapa che evI ja rIte naraka-tiyaca-manuSya devagati rUpa saMsArane parityAga karavo saMsAra vyutsargatapa che. jyAre jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmone parityAga kare karmayatsargatapa kahevAya che. aupapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.33 kaSAyadhyutsargatapasaH nirUpaNam 703 paNNatte, taM jahA kasAyaviussagge? saMsAraviussagge2 kammaviussagge' iti| atha ko'sau bhAvavyunsargaH ? bhAvavyutsarga trividhaH prajJaptaH, tadyathA-kaSAyavyutsarga 1 saMsAravyutsargaH 2 karmavyutsargaH 2 iti // 32 / / mUlam-kasAyaviussaragatave cauvihe, kohakasAyAi viussaga bheyao // 33 // chAyA-kaSAyavyu sargatapazcaturvidha, krodhakaSAyAdi vyunsargabhedataH // 33 // tattvArthadIpikA-pUrvasUtre-kaSAyasaMsArakarmabhedena trividhaM bhAvavyutsargatapaH prarUpitama, sampati-teSu kaSAyavyutsargatapazcAturvidhyena prarUpayitumAha-kasAyaviussaggatave' ityAdi / kaSAyavyutsargataH khalu caturvidhaM bhavati, tadyathA-krodhakaSAyAdi bhedtH| tathA ca-krodhakaSAyavyutsargataH 1 mAnakaSAyavyutsargatapaH prazna-bhAvavyutsarga ke kitane bheda hai ? uttara-bhAvavyutsarga ke tIna bheda hai-(1) kaSAyavyutsarga (1) saMsAra vyutsarga aura (3) karmavyutsarga // 32 // 'kasAyaviussagga tave' ityAdi sUtrArtha-krodha kaSAyavyutsarga Adi ke bheda se kaSAyavyutsarga tapa ke cAra bheda haiM // 33 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtra meM bhAvavyutsarga tapa ke kaSAya saMsAra aura karma ke bheda se tIna bhedoM kI prarUpaNA kI gaI thI aba unameM se kaSAyavyutsarga ke cAra bhedoM kI vyAkhyA karate haiM kaSAya vyutsarga tapa cAra prakAra kA hai, yathA-(1) krodha kaSAyavyu: tsarga (2) mAnakaSAya vyutsarga (3) mAyAkaSAya vyutsarga aura (4) lobha prazna--lA0yutsamana Baa me cha ? uttara--bhAvyutsama nA 1 le che-(1) pAyavyutmA (2) sasAra vyutsama bhane (3) mayutsaga // 32 // sUvAtha- krodhakaSAyavyatsarga AdinA bhedathI kaSAyavyutsatapanA cAra bheda che 33 tatvArthadIpikA---pUrvasUtramAM bhAvavyutsargatapanA kaSAya saMsAra ane karmanA bhedathI traNa bhedanI prarUpaNa karavAmAM AvI. have te paikI kaSAyabrutsarganA cAra bhedanI vyAkhyA karIe chIe pAyavyutsama ta5 yAra nA che. bha-(1) oghaayvyuts| (2) mAnakaSAyavyatsarga (3) mAyAkaSAyabsarga ane (4) lebhakaSAyabrutsarga. tAtparya e che ke kaSAyabrutsarga tapanA cAra bheda hoya che. 33 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 tatvArtha sUtre mAyAkaSAyaNyutsargatapaH 3 lomakaSAyavyutsargatapazca 4 ityevaM caturvidhaM tAvat kaSAyavyutsarge tapo bhavatItibhAvaH // 33 // tatvArthaniyukti: pUrva tAvat trividhaM bhAvavyutsarga tapaH prarUpitam, kaSAya saMsAra - karmavyutsargabhedAt, sammati - teSu prathamopAttaM kaSAyavyutsargatapacaturvidhatvena prarUpayitumAha- 'kasAtha biussaggatave-caDavdhihe, kohakasAyAi viussaggabheyao' iti / kaSAyanyutsargatapaH kaSAyasya - krodhAdirUpasya vyutsargaH parityAga svadrUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati tadyathA - krodhakaSAyAdi oyer bhedataH / krodhakaSAyavyutsarga tapaH 1 AdinA - mAnakaSAya vyutsargatapaH 2 mAyAkaSAyavyutsargatapaH 3 lobhakaSAya vyutsargatapaca 4 ityevaM caturvidhaM khalu - kaSAyavyutsargatapo bhavatIti bhAvaH // uktaJcopapAtike 30 sUtre - ' se liM sarafaresagge ? kasAya viussagge cauccihe paNNatte, taM jahAkohaka sAyavisagge 1 mANaka sAvaussagge 2 mAyAkasAyaviusagge ? lohaka sAyavissagge 4 se taM kasA pavi ugge' iti / atha - aisir kaSAyavyutsargaH 3 kaSAyanyutsarga caturvidhaH prajJaptaH tdythaa--krodhkssaaykssaayvyutsrg| Azaya yaha hai ki kaSAya vyutsarga tapa ke cAra bheda hote haiM // 33 // tatvArthaniyukti - kaSAya, saMsAra aura karma ke bheda se bhAva vyusa ke tIna bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba unameM se prathama kaSAya vyutsarga tapa ke cAra bhedoM kA kathana karate haiM krodha Adi kaSAyoM kA tyAga karanA kaSAya vyutsarga tapa kahalAtA hai / yaha kaSAyavyutsargaM tapa, kaSAyoM ke cAra bheda hone ke kAraNa cAra prakAra kA hai / ve cAra prakAra ye haiM- (1) krodha vyurasarga tapa (2) mAna nyuvyutsarga tapa (3) mAyA vyutsarga tapa aura (4) lobha vyumsarga tapa / aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai tattvAtha niyukti----kaSAyasa'sAra ane ka'nA bhe6thI bhAvanyutsaga tapanA traNa bheDhAnuM pahelA nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have temAnA prathama kaSAyajyusaga tapanAM cAra bhedonuM kathana karIe chIe kroSa Adi kaSAyeAnA tyAga karavA kaSAya vyutsaga tapa kahevAya che. A kaSAyavyutsaga tapa, kaSAyAnA cAra bheda hAvAnA kAraNe cAra prakAranu che > mApramANe che-- (i) Dodhavyutsarga tapa (2) mAnavyutsarge tapa ( 3 ) bhAyA dravyajyusa tapa ane (4) laibhavyutsaga tapa aupapAtikasUtranA trIsamAM sUtramAche zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU. 34 saMsAravyutsargatapasaH nirUpaNam 705 vyussargaH mAnaka pAyanyutsargaH - mAyAkaSAyabhyutsargaH lomakapAyanyutsargaH ma eSa kaSAyavyutsargaH iti // 33 // mUlam - saMsAravi ussaggatave cauvvihe, NeraiyasaMsAraviusaggAi bheyao // 34 // chAyA - saMsAracyutsargatapazcaturvidham nairayikasaMsArabhyutsargAdi bhedataH ||34| tatvArthadIpikA--' pUrva tAvat trividhasya bhAvavyutsargatapasaH prathamamedaM kaSAyabhyutsarga tapazcAturvidhyena parUpitam, sampati - dvitIyaM saMsAravyutsargatapazcAtuvidhyena prarUpayitumAha-'saMsAravisaggatace' ityAdi / saMsAravyutsargatapaHsaMsArasya nairayikAdi gatirUpasya vyutsargaH vizeSeNa- utkRSTataH sarvathA parityAgaH prazna- kaSAya vyutsarga ke kitane bheda haiM ? uttara- kaSAya vyutsarga ke cAra bheda haiM- (1) krodhaka bAyanyutsarga (2) mAnakaSAyavyutsarga (3) mAyAkaSAyavyutsarga aura lobha kaSAya vyutsrg| yaha kaSAyavyutsarga tapa kA varNana hai // 33 / 'saMsAravisaggatave ca utrihe' ityAdi / sUtrArtha - saMsAra vyussarga tapa cAra prakAra kA hai- nairadhikasaMsAravyutsarga Adi ||34|| tatvArthadIpikA - isase pUrva bhAvavyutsarga tapa ke prathama bheda kaSAya vyutsarga tapa ke cAra bhedoM kA kathana kiyA gayA, aba dUsare saMsAravyutsarga tapa ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai nairamikagati Adi rUpa saMsAra kA vizeSa rUpa se utkRSTa bhAvanA prazna--kaSAyajyusanA keTalA bheda che ? uttara- SAyavyutsarganA yAra leha che - ( 1 ) dhakaSAyavyutsarga (2) mAna kaSAyavyuRRga (3) mAyAkaSAyajyuMtsaMga ane (4) leAbhakaSAyavyutsaga' A rIte A kaSAya vyusama tapanuM varNana che // 33 // 'sa'sAravi urasara gatave caubihe' tyAhi sutrA-sasArachyutsaga tapa cAra prakAranA che.nairayikasa sAra byulsa 24168.... 113811 tattvArthaM dIpikAnaAnI pUrva bhAvabutsa tapanA prathama bheda kaSAyavyutsaga tapanA cAra bhede nuM kathana karavAmAM Avyu' have bIjA soMsArathrusra tapanA cAra bheddenuM nirUpaNa karavAmAM Ave che nairacikragati advirUpa sa'sArane vizeSa rUpathI utkRSTa bhAvanAthI tyAga ta0 89 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasaje saMsAravyutsarga stadrUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati / tadyathA-nairayikasaMsAravyutsargAdi bhedtH| nairayikasaMsAravyunsargatapaH-1 tiryak saMsAravyutsargatapaH-2 manuSyasaMsArakhyunsargatapaH-3 devasaMsAravyutsargatapazce4 tyevaM caturvidhaM khalu saMsAravyutsarga tapo bhavati / tatra nairikagatirUpasya saMsArasya vyutsargaH parityAgo nairayikasaMsAghyutsargatapa ucyate / evaM-liyaggatirUpasya saMsArasya vyutsargaH parityAgaH tiryak saMsAravyutsarga tapa ucyne| evaM-manuSyagatirUpasya saMsArasya vyutsargaH parityAgo manuSyasaMsAravyutsagaitapa ucyate / evaM-devagatirUpasya saMsArasya vyutsarga: parityAgo devasaMsAravyutsarga tapa ucyate iti, // 34 // tatvArthaniyukti:--pUrva khalu bhAvavyutsargatapastrividhaM prarUpitam, tatraprathamaM kaSAyavyutsargatapo rUpaM bhAvayutsargatapazcaturvidhatvena pratipAdha sampatidvitIyaM saMsAravyutsargatapaH prarUpayitumAha-"saMsAraviussage tave cau. vdhihe, raiyasaMsAraviussaggAi bheyao-" iti| saMsAravyutsargatapa:se tyAga karanA saMsAravyutsarga tapa kahalAtA hai| vaha cAra prakAra kA hai-(1) nairayika saMsArabyutsarga tapa (2) tiryaka saMsAravyutsarga napa (3) manuSya saMsAravyutsargatapa aura (4) devasaMsAra vyutsarga tapa / isa prakAra saMsAravyutsarga ke cAra bheda haiN| inameM se nairayika gati rUpa saMsAra kA parisyAMga karanA nairathika saMsAracyatmagatapa kahalAtA hai| tiryacagati rUpa saMsAra kA parityAga tiryakrasaMsAra vyutsarga tapa kahalAtA hai| manuSya gatirUpa saMsAra kA parityAga manuSya saMsAravyutsargatapa kahalAtA hai aura devagati rUpa saMsAra kA parityAga deva saMsAravyutlaga kahalAtA hai|||34|| tattvArthaniyukti-pahale bhAva vyutsarga tapa ke tIna bheda kahe gae the| unameM se pahale kaSAya vyutsage tapa rUpa bhAva vyutsarga tapa ke cAra karo saMsAratrutsarga tapa kahevAya che. te cAra prakAranA che-(1) narayikasaMsAra vyutsaga tapa (2) tiryaMcasaMsAra vyutsarga tapa (3) manuSyasaMsArabutsarga tapa ane (4) devasaMsArabyunsa tapa AvI rIte saMsAragyusarga tapanA cAra bheda che, AmAMthI nairavikagatirUpa saMsArane parityAga karavo narayikasaMsArayutsarga tapa kahevAya che. tiryaMcagatirUpa saMsArane parityAga tiryaMca saMsArabhutsarga kahevAya che. manuSyagati rU5 saMsArane parityAga manuSyasaMsArabyunsaga tapa kahevAya che, ane devagati rU5 saMsArane parityAga devasaMsAratrutsarga kahevAya che. tatvArthaniryukti-pahelAM bhAvavyutsarga tapanA traNa bheda kahevAmAM AvyA hatA temAMthI prahelA kaSAyavyasatapa rUpa bhAvaburga tapanA cAra bhedonuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.34 saMsAravyutsargatapasaH nirUpaNam 707 saMsArasya narakAdi rUpasya vyutsargaH parityAga stadrUpaM tapaH khalla caturvidhaM bhavati, tadyathA-nairayikasa sAravyutsargAdi bhedtH| nairayikasaM sAravyutsargatapaH 1 AdinA-tiryaksa sAravyulsargatapaH-manuSyasa sAravyutsargatapaH-3 devasaMsArabyutsatapazca-4 ityevaM caturvidhaM khalu saMsAravyutsarga tapo bhavati / tatra-nairayika gati. rUpasya saMsArasva parityAgarUpaM tapo nairayikasaMsAra vyutsargatapo vypdishyte| evaM-tiryaggati rUpasya sasArasya parityAgarUpaM tayo tiryag saMsAravyutsarga tapo vyapadizyate / evaM manuSya gatirUpasya saMsArasya parityAgarUpaM tapo manuSyasaMsAra. vyutsargatapo vyapadizyate / evaM devagatirUpasya saMsArasya parityAgarUpaM tapo devasaMsAravyutsargatapo vyapadizyate // uktaJcauSapAtike 30 sutre-se kiM taM bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba dUsare saMsAra vyutsarga tapa kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM naraka Adi svarUpa vAle saMsAra kA vyura sarga arthAt parityAga saMsAra vyutsarga kahalAtA hai| yaha cAra prakAra kA hai (1) nairayika saMsAra vyutsarga (2) tiryak saMsAra vyutsarga (3) manuSya saMsAra vyutsarga aura(4) devasaMsAra byutsrg| inameM se nairayika gatirUpa saMsAra kA parityAga nairayika saMsAra vyutsarga tapa kahalAtA hai| tiyaMcagati rUpa saMsAra kA parityAga tiryak sAra vyutsarga tapa kahalAtA hai| manuSya gati rUpa saMsAra kA parityAga manuSya sasAra vyutsarga kahalAtA hai / devagati rUpa saMsAra kA parityAga deva saMsAra vyutpsarga kahalAtA hai / aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA haipratipAdana karavAmAM AvyuM have bIjA saMsArabhutsarga tapanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe naraka Adi svarUpavALA saMsArane vyutsarga arthAt parityAga saMsAra vyutsarga kahevAya che. te cAra prakAra che-(1) narayikasaMsAratrutsarga (2) tiryakasaMsArayutsarga (3) manuSyasaMsArabhutsaga (4) devasaMsAravyutsarga A mAMthI narayikagatirUpa saMsArane parityAga nairavikasaMsArabyunsarga tapa kahevAya che. tiryaMcagatirUpa saMsArane parityAga tiryaMcasaMsAratrutsarga tapa kahevAya che. manuSyagatirUpa saMsArane parityAga manuSyasaMsAraDyusarga tapa kahevAya che. devagatirUpa saMsArano parityAga devasaMsAratrutsarga kahevAya che. papAtika sUtranA 30mAM sUtramAM krazuM che- zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre saMsAravisagge -? saMsAra biussagge cauccihe paNNatte, taM jahANeraiya saMsAraviu lagge -1 tiriyalaM sAravi ussagge - 2 maNupasaMsAraviusage - 3 devasaMsAravisagge-4 se taM saMsArabiussagge' iti, atha kosal saMsAravyutsargaH - saMsAravyutsargazcaturvidhaH prajJasaH, tadyathA - naiyika saMsAravyutsargaH tiryak saMsAra vyutsargaH, manuSyasaMsAra vyutsargaH, devasaMsAravyuttargaH, sa eSa saMsAravyutsargaH iti / ||34|| mUlam - kammaviussaggatave aTUvihe, NANAvaraNijAI kamma visaggabheo // 35 // 708 chAyA - karmavyutsargatapo'STavidhaM jJAnAvaraNIyAdi karmavyutsargabhedataH ||35| tatvArthadIpikA - pUrva khalu bhAvabhyutsargatapo vizeSarUpa saMsArabyutsargatapazcaturvidhaM pratipAditam, sampati - bhAvanyurasatapo vizeSarUpaM karmanyussarga tapo'STavidhaM pratipAdayitumAha- 'kamma viussaggatave' ityAdi / karmanyutsargatapaH prazna - saMsAravyutsarga ke kitane bheda haiM ? uttara - saMsAravyutsargatapa ke cAra bheda haiM, yathA- (1) nairayika saMsAra yutsarga (2) tiryak saMsAravyutsarga (3) manuSya saMsAravyutsarga aura (4) devasaMsAra vyutsrg| yaha saMsAra vyutsarga tapa kA varNana huA ||34|| 'kammavisaggatave' ityAdi / sUtrArtha - karma vyutsarga tapa ke ATha bheda haiM-jJAnAvaraNa karmavyutsarga Adi ||35|| tatvArthadIpikA - isase pahale saMsArakhyussarga nAmaka bhAvavyutsarga tapa vizeSa ke cAra prakAra pradarzita kiye gaye, aba usI ke antima bheda karma vyutsarga ke bhedoM kA pratipAdana karate haiM prazna-~sa sArvyutsaMganA keTalA bheka che ? uttara--sa MsArabhyutsarga' tathanA yAra leDa, zevA! - (1) nairyims'saarvyutsaga (2) tiya sa`sAravyutsaga (3) manuSyasa sAravyutpranga ane (4) deva sasAravyuRRga A saMsArajyusa tapanuM varNana thayuM|34A 'kammaviggatave' tyAhi / sUtrArtha --kavyuMtsaga tapatA ATha bheTa che jJAnAvaraNu ka vyutsaga 3pA tattvArthadIpikA-AnI pahelA sa`sAravyujha nAmaka bhAvabyulsaga tapa vizeSanA cAra prakAra pradarzita karavAmAM AvyA che, tenA ja antima bheda krama vyutsaganA bhaTTAnuM pratipAdana karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.35 karmavyutsargatapasa: nirUpaNam 709 karmaNAM jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhAna vyutsargaH vizeSeNotkRSTatayA parityAgaH karmavyu. tsarga stadrUpaM tapaH khaldhaSTavidhaM bhavati / tadyayA-jJAnAvaraNIyAdi karmavyutsargabhedataH tathA ca-jJAnAvaraNIyakarmavyutsargataH 1 AdinA-darzanAvaraNIyakarmavyunsarga tapaH 2 vedanIyakarmavyutsargatapaH 3 mohanIyakarmavyutsargatapaH AyuSyakarmavyutsarga tapaH 5 nAmakarmavyutsargatapaH 6 gotrakarmavyutsargatapaH 7 antarAyakarmavyutsarga tapazca 8 ityevaM tAvadaSTavidhaM karmavyutsargatapo bhavatIti bhaavH| tatrajJAnAvaraNIyasya karmaNaH parityAgarUpa jJAnAvaraNoya karmavyutsargatapa ucyate / darzanAvaraNIyasya karmaNaH parityAgarUpa darzanAvaraNIyakarmavyutsarga tapa ucyate / evaMvedanIyasya karmaNaH parityAgarUpa vedanIyakarmavyutsargata ucyate / evaM mohanIya. stha darzana cAritramohanIyarUpasya karmaNaH parityAgarUpa mohanIyakarmavyutsarga tapa jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA vyutsarga arthAt vizeSa rUpa se, utkRSTa bhAvanA se, parityAga karanA karma vyutsarga tapa kahalAtA hai| ___ yaha tapa ATha prakAra kA hai, yathA-(1) jJAnAvaraNIyakarmavyutsargatapa (2) darzanAvaraNIya karma vyutsargatapa (3) vedanIya karma vyunsarga tapa (4) mohanIya karma vyutsarga tapa (5) AyuSya karma vyutsarga tapa (6) nAmakarma vyutsarga tapa (7) gotra kameM vyutsagaM tapa aura antarAya kama vyutgaM tapa / isa taraha karma vyutmarga tara ATha prakAra kA hai| jJAnAvaraNIya karma kA parityAga karanA jJAnAvaraNIya karma vyutmaga tapa kahalAtA hai / isI prakAra darzAnAvaraNIya karma kA parityAga darzanA dharaNIya karma vyatsarga, vedanIya karma kA parityAga vedanIya karma vyutsarga. darzana-cAritra mohanIya rUpa mohanIya karma kA parityAga mohanIya karma jJAnAvaraNIya Adi ATha kone vyasarga arthAt vizeSarUpathI utkRSTa bhAvanAthI parityAga karave karmavyutsarga tapa kahevAya che. A tapa ATha prakAranA che, jema ke-(1) jJAnAvaraNIya karmabhusane tapa (2) darzanAvaraNIya karmacurga tapa (3) vedanIyakarmavyutsarga tapa (4) mohanIyakarma bulamAM ta5 (5) AyuSya vyutta 5 (6) nAmabhayutsama ta5 (7) gotra. karmabhusatsa tapa ane (8) antarAyakarmayutsarga tapa A rIte karmavyutsarga tapa ATha prakAranA che. - jJAnavarazIkamane parityAga kara jJAnAvaraNIya karmabusarga tapa kahe. vAya che, evI ja rIte darzanAvaraNIya karmane parityAga darzanAvaraNIya karma busarga, vedanIya karmane parityAga vedanIyakarmayuga, darzana-cAritramehanIya rUpa mehanIyakarmane parityAga mehanIyakarmabhutsarga. AyuSyakarmane parityAga zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 tattvArthasUtre ucyate / evam-AyuSya rUpasya karmaNaH parityAgarUpam AyuSya karmavyutsarga tapa ucyate / evaM nAmarUpasya karmaNaH parityAgarUpaM nAmakarmavyutsargatapa ucyate / evaM gotrarUpasya karmaNaH parityAgarUpaM gotrakarma vyutsarga tapa ucyate elam-anta. rAyarUpasya karmaNaH parityAgarUpam antarAyakarmavyutsarga tapa ucyate // 35 // ___tattvArthaniyuktiH -pUrva tAvat-saMsAravyutsarga saporUpa bhAvavyutsarga tapa caturvidharavena marUpatam, sampati-karmavyutsarga taporUpa bhAvavyutsarga tapo'STavidha tvena prarUpAyitumAha-'kamma viussaggatave avihe NANAvaraNijjAi kamma viussaggabheyA' iti| karmavyutsargatapaH-karmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAM vyutsargaH parityAga stadrUpaM tapaH khalbaSTavidhaM bhavati, tadyayA-jJAnAvaraNIyAdi karmavyutsargabhedataH jJAnAvaraNIyakarmavyutsargatapaH 1 AdinA-darzanAvaraNIyakarmavyutsargatapaH 2 vedanIyakarmavyutsargatapaH 3 mohanIyakarmavyutsargatapaH-4 vyutsarga, AyuSya kama kA parityAga AyuSya kama vyutsarga, nAmakarma kA parityAga nAmakarma vyutsarga, gotra karma kA parityAga gotra karma vyutsarga aura antarAya karma kA parityAga antarAya karma vyutsarga kahalAtA hai // 35 // __tatvArthaniyukti-isase pUrva saMsAra vyutsarga rUpa bhAvavyutsarga tapa ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA thA, apa kamavyutsarga tapa ke ATha bhedoM kI prarUpaNA kI jAtI hai jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke parityAga ko karmavyutsarga tapa kahate haiN| karma ke bheda se isa tapa ke bhI ATha bheda hote haiM, yathA-(1) jJAnAvaraNIya karmayutsarga tapa (2) darzanAvaraNIya karmaputsarga tapa (3) vedanIya kamanghutsarga tapa (4) mohanIya kamavyutsarga tapa (5) aayussyAyuSyakamabutsarga, nAmakarmane parityAga nAma karmasutsarga, zetrakamane parityAga gotrakama vyutsarga ane attarAyakarmane parityAga antarAyakarmathutsa tapa kahevAya che. rUpA tatvArthaniryukita-AnI pahelA saMsAragyusarga rU5 bhAvayutsarga tapanA cAra bhenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have karmayurbhata rUpa bhAvavyutsarga tapanA ATha bhedanI prarUpaNa karavAmAM Ave che jJAnAvaraNa Adi ATha karmonA parityAgane karmabhusa tapa kahe che. karmabhedathI A tapanA paNa ATha bheda hoya che, jemake-(1) jJAnAvaraNIyakarmavyasaMgatapa (2) darzanAvaraNIyakarnabutsargatapa (3) vedanIyakarma vyargatapa (4) mohanIya kabutsargatapa (5) AyuSkarmacusatapa (6) nAmakarma vyutsarga zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re s erve dIpikA-niyukti TIkA a.8 .35 karmavyutsargatapasaH nirUpaNam 11 AyuSyakarmavyutsargatapaH 5 nAmakarma vyutsarga tapaH 6 gotrakarma vyutsargatapaH 7 anta. rAyakarmavyutsargatapazca-8 ityevaM khalvaSTavidhaM kamavyutsargatapo bhavatIti bhaavH| tatra jJAnAvaraNakarmaNaH parityAgo jJAnAvaraNIyakarmavyutsargatapo vyapadizyate / darzanAvaraNIyakarmaNaH parityAgo darzanAvaraNIyakarmavyutsargatapo bhavati / evaM vedanIyakarmaNaH parityAgarUpa vedanIyakarmavyutsargatapo bhvti| evaM cAritramohanIyasya darzanamohanIyasya ca karmaNaH parityAgarUpaM mohanIya karmavyutsargatapo bhavati / evaM khalu-AyuSpakarmaNaH parityAgarUSam AyuSyakarmavyutsarga tapo bhavati evaM-nAmakarmaNaH parityAgarUpa nAmakarma vyutsarga tapo bhavati / evam-gotrakarmaNa: parityAgarUpa gotrakarmavyutsargatapo bhavati, evamevA'ntarAyakarmaNaH parityAga rUpam antarAyakarmavyutsarga tapo bhavati / uktaJca auSapAtike30 sUtre-se kitaM kammaviussagge ? kammavi ussagge avihe pannatte, taM jahA-NANAgharaNijjakammaviussagge 1 darisaNAvaraNijja kammaviussagge-2 veNijja kamma viussagge3 mohaNijja kamma viussagge 4 Aukamma karmavyutsarga tapa (6) nAmakarma vyutsarga tapa (7) gotrakarmavyu. tsarga tapa aura (8) antarAya karma vyutsarga tp| -ha ATha prakAra kA kamavyutsaga tapa hai| jJAnAvaraNa karma kA parityAga jJAnAvaraNIya karmaputsarga kahalAtA hai, darzanAvaraNa karma kA parityAga darzanAvaraNIya karma gatsarga kahalAtA hai, vedanIya karma :ko parityAga vedanIya karma gutsarga kahalAtA hai, darzana mohanIya aura cAritra mohanIya karma kA parityAga mohanIya karma gutsarga kahalAtA haiM, AyuSya karma kA parityAga ApuSya karma vyuttarga kahalAtA hai, gotrakarma kA parityAga gotra karma vyatsarga kahalAtA hai aura antarAya karma kA parityAga antarAya karma vyutsarga kahalAtA hai| aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA haitapa (7) gotrakarmabutsargatapa ane (8) attarAyakarmayutsargata A ATha prakAranA kama vyutsarga tapa che. jJAnAvaraNakarmane parityAga jJAnAvaraNayakarmabhusarga kahevAya che. darzanA varaNa kamane parityAga darzanAvaraNIyakarmabutsarga kahevAya che. vedanIyakarmane parityAga vedanIyakarmabusarga kahevAya che darzana mehanIya ane cAritra mehanIya karmane parityAga mehanIyakarmabhutsarga kahevAya che. AyuSyakamane parityAga AyuSyakarmayutsarga kahevAya che, nAmakarmane parityAga nAmakarmavyutsarga kahevAya che, gotrakarmane parityAga gAtrakarmayutsarga kahevAya che ane atarAyakarmane pari. tyAga antarAyakarmavyutsarga kahevAya che. papAti sUtranA trIsamAM sUramAM kahyuM che zrI tatvArtha sUtra 2
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasne viussagge 5 NAmakamma viustamge 6 goyakamma viussagge 7 aMsarAya kammaviussagge 8 se taM kammaviussagge, se taM bhAvaviussagge, iti, atha ko'sau karmavyutsargaH 1 karmavyutpargo'STravidhaH prajJaptaH, tadyathA-jJAnAvaraNIya karmavyutsargaH-darzanAvaraNIyakarmavyutsargaH vedanIyakarmavyutsargaH mohanIyakarmavyu. sargaH-AyuSyakarma vyutsargaH-nAmakarmavyutsargaH gotrakarmavyutsargaH antarAyakarmavyutsargaH iti / evaJcatad dvividhamapi bAhyAbhyantarazca pratyekaM Savidhatvena dvAdaza pakArakaM to nUtanakarmAsravanirodhahetutvAt saMvarakaraNaM bhavati pUrvopArjita karmapuJjarajovinana nimittatvAcca nirjarAhetudha bhavatIti bhAvaH / evaJca-jJAnAvaraNa darzanAvaraNoH kSayAd anantajJAna-darzane bharataH, vedanIyakarmakSa yAd indriyajanita prazna-karma tsaga ke kitane bheda hai ? uttara-karmaputsarga ke ATha bheda haiM, yathA-(1) jJAnAvaraNIya karma vyunsarga (2) darzanAvaraNIya karma putsarga (3) vedanIya karma vyutsarga (4) mohanIyakarmavyutsarga (5) Ayukamavyatsarga (6) nAmakarmavyutsarga (7) gotrakarma vyutsarga aura (8) antarAya kama vyutsrg| isa prakAra chaha bAhya aura chaha Abhyantara tapa milakara bAraha hote haiN| yaha bAraha karmoM kA tapa navIna karmoM ke Asrava ke nirodha kA kAraNa hone se saMvara kA hetu hai aura pUrvasaMcita karmoM ke kSaya kA kAraNa hone se nirjarA kA bhI hetu hotA hai / jaba pUrvopArjita karmoM kA kSaya aura nUtana karmoM ke Asrava kA nirodha ho jAtA hai to AtmA kI svabhAvika zaktiyAM abhivyakta ho uTatI hai| jJAnAvaraNa ke kSaya se ana nta jJAna aura darzanAvaraNa ke kSaya se ananta darzana kI prAptI hotI hai| pra -karmavyutsarganA keTalAM bheda che? utta2-bhavyutsanA 18 se che, rema-(1) jJAnA12jIya vyu. rasa (2) zanAvaraNIya bhavyutsa (3) 26nIyavyutsA (4) mAunIya 40yutsan (5) mAyuyutsa (6) nAmamanyu saga (7) 4 vyutsama (8) antarAya: 0yutsama - A rIte cha bAhya ane cha AbhyanAra tapa maLI ne bAra thAya che A bAra prakAranA ta pa navIna karmonA AzvaranA nirodhanA kAraNa hovAthI saMvaranA hetu che ane pUrva saMcita karmono kSayanA kAraNa hovAthI vijerAnA paNa hetu che. jyAre pUrvopa jita karmone kSaya ane nUtana karmonA Asavano nirodha thaI jAya che tyAre AtmAnI svAbhAvika zakitao abhivyakata thaI jAya che. jJAnAvaraNanA kSayathI anAjJAna ane darzanAvaraNanA kSayathI anannadarzanane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSampAyA 713 mukha-duHkhakSayo bhavati, mohanIyakarmakSayAt anantasukhaM bhavati, AyuSyakarmakSayAt janma-maraNakSayo bhavati, nAmagotrakSayAd amUrtatvaM bhavati, gotrakarmakSayAt nIcoccagotrakSayo bhavati, antarAyakarmakSayAdanantavIryaM bhavati itibhAvaH / / 35|| mUlam-micchAdiTriAi cauddasaguNaTANaTriyANaM jahakkama asaMkhejaguNanijarA // 36 // ___ chAyA-mithyAdRpyAdi caturdazaguNasthAnasthitAnAM yathAkramam asaMkhyeya. guNanirjarA // 36 // tamArthadIpikA-pUrva tAvad bAhyAbhyantara dvAdaza tapobhirdezataH karmakSayalakSaNA nirjarA bhavatItyuktam , sampati sA sarveSAM mithyAdRSTipabhRtInAM kiM samAnaiva bhavati Ahosvidasti kazcit pativizeSaH 1 iti jijJAsAyAmAha-'micchAdihi' vedanIya karma ke kSaya se indriyajanita sukha aura duHkha kA anta ho jAtA hai| mohanIya karma ke kSaya se ananta sukha kI prAptI hotI hai / Ayu karma ke kSaya se janma-maraNa kA anta pA jAtA hai| nAmakarma ke kSaya se AtmA kA amUrtatva guNa prakaTa ho jAtA hai| gotra karma kA kSaya hone para nIca aura ucca gotroM kA kSaya ho jAtA hai| antarAya karma ke kSaya se ananta vIrya prakaTa hotA hai // 35 // micchAdiTTi Ai' ityaadi| sUtrArtha-mithyAdRSTi Adi caudaha guNasthAnoM meM sthita jIvoM ko anukrama se asaMkhyAta-pasaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai // 36 // tatvArthadIpikA--pahale batalAyA gayA hai ki bAhya aura Abhyantara tapa se karma kI nirjarA hotI hai, aba isa jijJAsA kA samAdhAna karate prApti thAya che. vedanIyakarmanA kSayathI indriyajanita sukha ane duHkhane anta thaI jAya che. mahanIyakarmanA kSayathI ananta sukhanI prApti thAya che. AyuSya karmanA kSayathI janma-maraNane anta AvI jAya che. nAmakarmanA kSayathI atmA no amUrta vaguNa prakaTa thaI jAya che. netrakarmane kSaya thavAthI nIca ane ucca getrane kSaya thaI jAya che. antarAyakarmanA kSayathI anantavIrya prakaTa thAya che. 35 'micchadidi Ai' tyAdi suvArtha-mithyASTi Adi cauda guNasthAnamAM sthita chane anukramathI asabhyAta-mayAtI ni / thAya che / / 36 / / tatvArthadIpikA-pahelA batAvavAmAM AvyuM ke bAhA ane abhyatara tapathI karmanI nirjarA thAya che, have e jijJAsAnuM samAdhAna karIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 tattvArthasatra ityAdi / mithyAdRSTeH prathamaguNasthAnasthitasya, AdinA sAsvAdana samyagdRSTeH2, samyagmithyAdRSTeH3, aviratasamyagdRSTeH4, vistAviratasya 5, pramattasaMyatasya 6, apramattasaMyatasya7, nivRttibAdaras58, anivRttivAdarasya 9, sUkSmasaMparAyasya 10, upazAntamohasya 11, kSINamohasya 12, sayogikevalina:13, ayogikevalinazca, ityeteSAM sarveSAM yathAkramaM kramazaH pUrvapUrvasmAdutarottareSAmasaMkhyeyaguNA nirjarA bhavatIti suutrsNkssepaarthH| athaikaikae ete pradazyante-tatra prathamaM tAvad jIvaH anAdikAlato mithyAdRSTireva, tatra yaH paJcandriyaH saMjJIparyAptakaH pUrvakAlikalabdhyAdi sahAyaH sa haiM ki vaha nirjarA mithyAdRSTi Adi ko samAna hotI hai yA kucha antara paDatA hai ? (1) mithyAdRSTi (2) sAsvAdana samyagdRSTi (3) samyag mithyAdRSTi (4) avirata samyagdRSTi (5) viratAvirata (6) mamattasaMyata (7) apramattasaMyata (8) nivRttivAdara (9) anivRttivAdara (10) sakSamasAmparAya (11) upazAnta moha (12) kSINamoha (13) sayogi ke zlI aura (14) ayogi kevalI, inameM se pahale-pahale vAle kI apekSA Age-Age vAle ko asaMkhyAta-asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / tAtparya yaha hai ki mithyA dRSTi kI apekSA sAsvAdana samyagra asaMkhpAta guNI adhika nirjarA karatA hai, sAsvAdana samyagdRSTi kI apekSA miadRSTi asaMkhyAta guNI nirjarA karatA hai aura mizradRSTi ko apekSA sampAdaSTi asaMkhyAta guNI nirjarA karatA hai, isI prakAra ayogi kevalI taka samajhanA caahie| ke te nirjarA mithyAdRSTi vagerenI mAphaka hoya che ke temAM kaI phera paDe che? (1) miyA (2) sApAna sabhyaSTi (3) sabhya mithyAlTi (4) aviratasabhyaSTi (5 vi2tAvirata (6) prayattasayata (7) apramattasayata (8) nivRtti bAdara (9) anivRttibAdara (10) sUkSmasAparAya (11) upazAntamoha (12) kSINamA (13) sonijI ane (14) ayogiNI, mAthA paratA -pahelAvALAnI apekSA pachI-pachIvALAne asaMkhyAta asaMkhyAta guNI vadhAre nirA thAya che. tAtparya e che ke mithyAdRSTinI apekSA sAravAdana samyakudaSTi asaMkhyAtagaNi nirjarA kare che. sAsvAdana samyapha dRSTinI apekSA mizraSTi asaMkhyAtagaNI nijA kare che ane mizradaSTinI apekSA sampaphadaSTi asaMkhyAtagaNI nirja kare che. evI ja rIte agi kevaLI paryanta samajavuM joIe, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 su.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 15 kramazaH pariNAmavizuddhayA varddhamAnapariNAmaH san apUrvakaraNAdi sopAnapatayA samutplavamAnaH karmanirjarAM kartuM yatate ?, sa ema punaH prathamaM zubhakarmavazAt samyatvamApti hetusAnnidhye sati samyaktvamAsAditumichuH sAsvAdanasampadRSTi. bhavati, sAsvAdanasamyagdRSTiriti ko'rthaH ? saha AsvAdanena tatvazraddhAnarUpeSadrasAsvAdarUpeNa vartate yattat sAsvAdanam , tAdRzasamyaktvavAn saasvaadnsmygdRssttirucyte| ayaM hi bhuktakSIrAviSayacyalIkacittaH puruSo'rucikzAttadvamana. kAle: yAdRzaM kSIrAnarasasyAsvAdanubhabati tathaiva samyaktvasya tathAvidhamAsvAdamAtramanubhavati, asya kAla ekasamayA dArabhyotkRSTataH SaDAvalikAparimito aba ina saba kA svarUpa pradarzita karate haiM-(1) jo jIva darzana mohanIya karma ke udaya se yukta hai aura isa kAraNa tatvazraddhA se rahita hai, vaha mithyAdRSTi kahalAtA hai| (1) kisI mithpAdRSTi jIva ne paMcendriya, saMjJI aura paryApta avasthA prApta karake tathA apUrva Adi pariNAmoM ko prApta karake evaM darzanamohanIya karma kA upazama karake sampa darzana prApta kiyA, kintu antarmuhUrta ke pazcAt (kyoMki aupazamika samyaktva antarmuhUrsa taka hI rahatA hai) vaha samyaktva se cyuta ho gayA magara mithyAtva kI sthiti meM nahIM pahuMcA usa samaya kI usakI dazA sAsvAdana samyagdRSTi avasthA kahalAtI hai| jaise koI manuSya kisI prAsAda kI chata se nIce gire aura pRthvI para na pahuMca pAe, vaisI hI dazA sAsvAdana samyagdRSTi kI hotI hai| jaise kisI ne khIra kA bhojana kiyA ho aura vaha usakA vamana kare have A badhAnA svarUpa pradarzita karIe chIe-(1) je jIva darzana mohanIyakarmanA udayathI yukta che ane A kAraNe tatvazraddhAthI rahita che te mithyAdaSTi kahevAya che (2) kaI mithyAdaSTi jIve paMcendriya saMsI ane paryApta avasthA prApta karIne tathA apUrvakaraNa Adi pariNAmone prApta karIne ane darzanamohanIya karmane upazama karIne samyadarzana prApta karyuM paraMtu antarmuhUrta bAda (kAraNa ke pazamika samyakatva antamuhUrta sudhI ja rahe che) te samyakatvathI bhraSTa thaI gayuM paraMtu mithyAtvanI sthitimAM pahoMcyo nathI. te samayanI tenI dazA sAsvAdana samyakdRSTi avasthA kahevAya che. jema ke manuSya koI mahelanI chata parathI nIce paDe ane pRthvI para na pahoMcI zake, evI ja dazA sAsvAdana samyagadaSTinI thAya che. dhAre che keIe khIranuM bhojana karyuM hoya ane te tenuM vamana kare tyAre ulaTInA samaye je khIrane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 tattvArtha sUtre bhavati / tato mithpAdRSTerapekSayA'rama saMkhyeyaguNanirjarAvAn bhavati 2 / tataH paramasau samyaktvAsvAdapabhAvAd varddhamAnapariNAmaH san SaDAvalikAkAlAnantara mithyAtvabhAvamalpIkurvan samyagmithyAdRSTi : ( mizradRSTiH) bhavati / samyaksamIcInA ca mithyAca dRSTiryasyAmau samyaG mithyAdRSTiH, midhyAtvapudgalA eva ISad vizuddhAH samyaGgamithyAtvavyapadezabhAjo bhavanti / yadudayavazAt jinapraNItaM to vamana ke samaya jaise khora kA svAda AtA hai, usI prakAra sAsvadana samyaktva ke samaya samyagdarzana kA kucha-kucha AsvAdana rahatA hai / jIva kI yaha dazA caudaha guNasthAnoM meM se dvitIya guNasthAna kahalAtI hai / yaha dazA samyaktva se girate samaya hI hotI hai / isakA utkRSTa kAla chaha AvalikA hai| mithyAdRSTi kI apekSA sAsvAdana samyagdRSTi asaMkhyAta guNI adhika nirjarA karatA hai| (3) mizramohanIya karma ke udaya se jIva na to pUrI taraha tatva zraddhAna karatA hai aura na tattvoM ke prati ekAnta azraddhA hI karatA hai / usake pariNAma usa samaya mile-jule arthAt samyaktva- mithyAtvamaya hote haiN| isa milI-julI avasthA ko mizradRSTi kahate haiN| jisakI dRSTi arthAt zraddhA AMzika rUpa meM samIcIna aura AMzika rUpa meM asamIcIna hai vaha mizradRSTi bandha ke samaya mithyAtva ke hI pudgaloM kA bandha hotA hai, kintu ve pudgala hI jaba ardhavizuddha avasthA ko prApta hote haiM taba mizra kahalAte haiM / una mizra pudgaloM ke udaya se jIva kI svAda Ave che tevIja rIte sAsvAdana samyakatvanA samaye samyag darzInanuM kaMI i AsvAdana rahe che. jIvanI A dazA cauda guNasthAnAmAMthI dvitIya guNusthAna kahevAya che. A dazA samyakatvathI paDatI vakhate ja thAya che. AnA utkRSTa kALa cha AvalikA che. mithyAdaSTinI apekSA sAsvAdana samyakdaeNSTi asa khyAta gaNI adhika nirA kare che. (3) mizramehanIyakamanA udayathI jIva na te pUrI rIte tatvazraddhAna kare che ane na tatvAnI prati ekAnta addhA ja kare che tenA pariNAme te samaya seLabheLa arthAt samyakatva mithyAtvamaya hAya che. A mizra avasthAne mizrardaSTi kahe che. jenI dRSTi arthAt zraddhA AMzika rUpamAM samIcIna ane AMzika rUpamAM asamIcIna te mizraSTi, anyanA samaye mithyAtvanA ja puddagalA baMdhAya che parantu te pudgala ja jyAre avizuddha avasthAne prApta thAya che tyAre mizra' kahevAya che. A mizra puThUgalAnA udayathI jIvanI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 717 tatvaM na samyaka zraddhatte, nApi nindati, matidobala pavazAtsamyagasamyagvA' ityekA ntato nizcayaM na karoti, tadviziSTadRSTiH samyagmithyAdRSTiH / asau sAsvAdana samyagdaSTerapekSayA-'saMkhyeya guNa nirjarAvAnbhavati 3 tathA puna: sa eva samyaktvAMzAsadbhAvAd vardhamAnapariNAmaH san aviratasamyagdRSTi bhavati na virataH sAvadha vyApArebhyo yaH so'viratA, sa cA'pau sampaSTiH , yaH paramamunipraNItAM sAvadha yogavirati siddhimAsAdaparyArohaNasopAnabhUtAM jAnannapi apratyAkhyAnakaSAyodayavighnavazAt tAM nAdhigacchati, nApi tat pAlanAya prayatate ityasAvaviratabuddhi meM eka prakAra kI durbalanA paidA ho jAtI hai jisake kAraNa vaha samyaka aura asamyaka kA viveka nahIM kara pAtA / jaise dahI aura zarkarA kA mizraNa karane para na khaTTA rahatA hai, na mIThA hI, milA-julA svAda hotA hai, usI prakAra mizra mohanIya karma ke udaya se mizrita pariNAma hote haiN| sAsvAdana samyaktva ko sthiti kI apekSA isa sthiti meM asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| jo jIva mithyAtvamohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama se samyaktva ko prApta kara letA hai, vaha samyagdRSTi kahalAtA haiM kintu apratyAkhyAna kaSAya ke udaya se ekadeza virati ko bhI prApta nahIM kara pAne se avirata hotA hai| usakI avasthA avirata samyagdRSTi guNasthAna hai| aisA jIva sarvajJapaNIta vizati ko siddhi rUpI mahala meM praveza karane ke lie mopAna ke samAna samajhatA hai, magara apatyAkhyAna kaSAya ke udaya rupa vinta ke kAraNa use prApta nahIM kara paataa| usakA buddhimAM eka prakAranI durbaLatA utpanna thaI jAya che ke jenA kAraNe te samyapha tathA asamyakrano viveka karI zakatuM nathI. jevI rIte dahI ane sAkaranuM mizraNa karavAthI na te khATo vAda rahe che, na maTha, mizra svAda hoya che. evI ja rIte mizramehanIya karmanA udayathI mizrita pariNAma thAya che. sAsvAdana samyakatvanI rithatinI apekSA A sthitimAM asaMkhyAtagaNI nirjarA thAya che (4) je jIva mithyAtva mohanaya karmanA upazama kSaya athavA kSapazamathI samyakatvanI prApta karI le che te samyak daSTi kahevAya che. paraMtu apratyAkhyAna kaSAyanA udayathI ekadezaviratIne paNa prApta nahIM thavAthI avirata hoya che. tenI avasthA avirata samadaSTi guNasthAna che. A jIva sarvajJapraNIta vira tIne siddhi rUpI mahelamAM praveza karavA mATenI sIDI samAna samaje che. paraMtu apratyAkhyAna kaSAyanA udarUpa vighanA kAraNe tene prApta karI zakyuM nathI. tenuM pAlana karavA mATe prayatna paNa nathI karatA te aviratasamyakdaSTi kahevAya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 tattvArtha sUtre samyagdRSTi rucyate / yathA kathit puruSo nyAyopArjitadhanadhAnyaH pracurabhogavilAsasukha saundaryasamutpannaH sukulasamutpanno'pi durantadyUtAdi vyasanajanitA. parAdhalabdha rAjadaNDaH saMkhaNDitAbhimAnazcaNDadaNDapAzikai viDamnyamAnaH svakaMkutsitaM karma pratiSThApatikUla jAnan svakuLasaundarya sampadabhilaSannapi daNDapAkisamIpe kimapi vaktu N na zaknoti, tathaivA'yaM jIvo'viratiM kutsitakarma kalpAM jAnan sudhopamavirati sukhasaundarya mabhilaSannapi daNDapAzikakalpA dvitIyA pratyAkhyAnaRpAyANAM samIpe vratotsa imapi kartuM na zaknoti ityavirata - samyadRSTi manubhavati ayaM samyagmithyAdRSTayapekSayA'saMkhyeya guNa nirjarAvAnmapAlana karane ke lie prayatna bhI nahIM krtaa| vaha avirata samyagdRSTi kahalAtA hai / koI puruSa nyAya- nIti se dhana upArjana karatA thA, pracura bhoga-vilAsa evaM sukha-sAmagrI meM utpanna huA, sukula meM janma pAyA kintu jugAriyoM kI saMgati meM par3akara juA khelane lagA / phalasvarUpa use rAjadaNDa kI prAptI huii| usakA abhimAna khaMDita ho gyaa| daNDapAzika use satAte haiM / vaha apane kukRtya ko apanI pratiSThA ke pratikUla samajhatA hai / apane kula kI pratiSThA ko kAyama rakhanA cAhatA hai| magara daNDapAzikoM ke sAmane usakI eka nahIM cltii| isI prakAra yaha jIva avirati ko kukRtya ke samAna samajhatA hai / vaha amRta ke samAna virati-sukha kI abhilASA bhI karatA hai| magara daNDapAzika ke samAna apratyAkhyAna kaSAya ke udaya ke kAraNa virati ke lie utsAha bhI prakaTa nahIM kara sktaa| aisA avirata samyagdRSTi puruSa mizradRSTi kI apekSA asaMkhyAta guNI karmanirjarA karatA hai / che. kAI purUSa nyAyanItithI pAja na karatA hatA, pracura bhAgavilAsa ane sukhasAmagrImAM utpanna thayeA. uttama kuLAmAM janmyA paraMtu jugArIonI sobatamAM ja paDIne jugAra ramavA lAgyo pariNAme tene rAjakaDanI prApti thaI tenuM abhimAna esarI gayuM. daDapAzika tene satAve che. te peAtAna kRtyane peAtAnI pratiSThAnI pratikULa samaje che. peAtAnA kuLanI pratiSThAne kAyamI rAkhavA Icche che. paraMtu daMDapAzike AgaLa tenI eka paNa yukti kAraNugata nivaDatI nathI. tevI ja rIte A jIva aviratIne kuSkRtyanI kharAkhara samaje che. te amRta jevA viratI sukhanI jhaMkhanA paNa kare che paraMtu daMDapAzikanI jema apratyAkhyAna kaSAyanA udayane kAraNe viratIne mATe utsAha paNa pragaTa karI zakateA nathI. Ave avirata samyakdRSTi purUSa mizradRSTinI apekSA asa`khyAtagaNI krama nija rA kare che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.ma.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 19 vati / sa eva punazcAritramohanIyakarmavikalpA'patyAkhyAnAvaraNakSayopazamakAraNapariNAmamAptikAle vizuddhi prakarSayogAda viratAvirato dezaviratizrAvako bhavana ciratA'virata iti-sthU mANAtipAtAdi pApebhyo virataH sUkSmebhyo'virata etA. dRzaH sana pUrvApekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn bhavati 5 evamagre'pi caturdazaguNa. sthAnaparyantaM svayamUhanIyam 6 // 36 // ___ tasvArthaniyukti:- pUrva khalu anazanAdi SaDvidhavAhya tapo'nuSThAnAsmAyazcittAdi SavidhAbhyantaratapo'nuSThAnAcca karmaNaH phala bhogalakSaNavipAkAca dezataH karmakSayalakSaNA nirjarA bhavatIti pratipAditam, samprati sA khalu nirjarA kiM sarveSAM mithyAdRSTayAdInAM samAnaiva bhavati ? Ahokhit-kazcitmativizeSo. (5) avirata sampAdRSTi jIva apratyAkhyAna kaSAya ke kSaya yA upazama se jaba kucha vizuddhi prApta karatA hai aura dezavirati AMzika cAritra pariNAma ko prApta karatA hai taSa viratAvirata kahalAtA hai| vaha sthUla prANAtipAta se nivRtta ho jAtA hai kintu sUkSma prANAtipAta se nivRtta nahIM hotaa| aisA jIva zrAvaka kahalAtA hai aura vaha avirata samyagdRSTi kI apekSA asaMkhyAta guNI karmanijerA kA bhAgI hotA hai| isI prakAra Age bhI caudahave guNasthAna paryanta svayaM hI samajha lenA cAhie // 36 // tatvArthaniyuktiH-pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki anazana Adi bAhya tarSoM ke anuSThAna se, prAyazcitta Adi Abhyantara tapoM ke anuSThAna se tathA karma ke vipAka se nirjarA hotI hai| kintu vaha nirmaga mithyAdRSTi Adi sabhI ko samAna hI hotI hai yA isameM kucha vizeSatA (5) aviratasamyaphadaSTi jIva apratyAkhyAna kaSAyanA kSaya athavA upazamathI jyAre thoDI vizuddhi saMpAdana kare che ane dezaviratI-AMzikacAritra pariNa mane prApta kare che tyAre viratAvita kahevAya che. te sthUla prANAtipAta AdithI nivRtta thaI jAya che. paraMtu sUkSma prANAtipAta AdithI nivRtta thata nathI. A jIva zrAvaka kahevAya che ane te avirata samyaphadaSTinI apekSA asaMkhyAtagaNI karmanirjarane bhAgI thAya che. Aja rIte pachI paNa caudamA guNasthAna paryata jAte ja samajI levuM ghaTe.36 tatvArthaniyukita--pahelAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke anazana Adi bAhya tapazcaryAnA anuSThAnathI prAyazcita Adi Abhyantara tapanA anuSThAnathI tathA karmanA vipAkathI nijA thAya che. paraMtu te nirjarA mithyAdaSTi Adi badhAne sarakhI ja thAya che. ke emAM koI vizeSatA che e zaMkAnuM nivAraNa karavA arthe kahIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra 'sti ? iti zaGkAnivAraNArthamAha-'micchAdihi AicauddasaguNaTThANaTThiyANaM jahakama asaMkhejjaguNanijjarA' mithyAdRSTeH1 AdinA-sAsvAdana samyadRSTeH2 samyagdRSTeH3 aviratasamyagdRSTeH4 viratAviratasya5 prazattasaMyatasya6 apamattasaMyatasya 7nivRttibAdarasya 8 anivRttibAdarasya 9 sukSmasamparAyasya 10 upazAntamohasya 11 saMyogi kelina14zva yathAkrama- kramazo'saMkhyeyaguNanirjarA bhavati / ete caturdaza kramazo'saMkhyeya guNanirjarAvanto bhavantItibhAvaH / athaikaikaza ete pradarzyante-tatra prathamaM tAvanIvo'nAdikAlato mithyAdRSTireva, tatra-yaH pazcendriyaH saMzIparyAptakA pUrvakAlika labdhyAdi sahAyaH sa kramazaH pariNAma vizuddhayA varddhamAnapariNAmaH san apUrvakaraNAdi sopAnapaGyA samutplavamAnaH kamanirjarA katai yatate 1 sa eva punaH prathamaM zubhakarmavazAt samyaktvamAptihetuhai, isa zaMkA kA nivAraNa karane ke lie kahate haiM (1) mithyAdRSTi (2) sAsvAdana samghagdRSTi (3) sampagmiyAdRSTi (4) avirata samyagdRSTi (5)viratAvirata (6) pramattasaMyata (7) apramattasaMyata (8) nivRtti bAdara (9) anivRtti bAdara (10) sUkSmasAmpa. rAya (11) upazAnta moha (12)kSINamoha (13) sayogikevalI aura (14) ayogi kevalI ke anukrama se asaMkhyAta-asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| aba inameM se eka eka kA svarUpa dikhalAte haiM (1) jisa jIva ke darzana mohanIya aura anantonubaMdhI kaSAya kA udaya hotA hai aura isI kAraNa jisameM tattvazraddhAna rUpa pariNAma utpanna nahIM hotA, vaha mithyAdRSTi kahalAtA hai / mithyAdRSTi jIva do prakAra ke hote haiM-anAdimithpAdRSTi aura sAdimithyAdRSTi / miyAdRSTi jIva sabase kama nirjarA karatA hai| (1) mithyATi (2) sAsvAhanasabhya5:58 (3) sabhyabhithyATi (4) maviratasabhya (5) vi2tAvirata (6) pramattasayata (7) apramatasayata (8) nivRttimA (6) anivRttimA42 (10) sUkSbhasa 521ya (11) S5zAMtamADa (12) kSINameha (13) sagIkevaLI ane (14) agIkevaLIne anuMkamathI asaM. khyAta-asaMkhyAtagaNI nirjarA thAya che. have emAMthI ekaekanuM svarUpa batAvIe chIe (1) je jIvane darzana mehanIya ane anaMtAnubaMdhikaSAyane udaya thAya che ane e kAraNe ja jenAmAM tatvazraddhAna rUpa pariNAma utpanna thatuM nathI te mithyAdaSTi kahevAya che. mithyAdRSTi jIva be prakAranAM hoya che anAdimiyA daSTi ane sAdI miAdaSTi mithyASTijIva badhAMthI ochI karmanirjarA kare che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 sU.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 721 sAbhiye sati samyaktvamAstrAditumicchuH sAsvAdanasamyagdaSTirbhavati, sAsvAdana samyagdRSTiritiko'rthaH 1 saha-AsvAdanena tatvazraddhAnarUpeSad rasAsvAdarUpeNa vartate yattat sAsvAdanam tAdRza samyaktvavAn sAsvAdanasamyagdRSTirucyate / ayaM hi bhuktakSIrAnnaviSayavyalIkacittaH puruSo'ruvivazAdvamanakAle yAdRzaM kSIrAnarasasyA''svAdamanubhavati tathaiva samyaktvasya tathAvidhamAsvAdamAtra manubhavati, asya kAlaH- ekasamayAdArampotkRSTataH paDAvalikAparimito bhavati / tato mithyAdRSTerapekSayA'yama saMkhyeyaguNanirjarAvAn bhavati 2 tahaH paramasaumyaktvAsvAdaprabhAvAd varddhamAnapariNAmaH san SaDAvalikAkAlAnantaraM mithyAtvabhAvamalpIkurvan sabhya mithyAdRSTiH (mizradRSTiH bhavati / samyak samIcInA ca mithyA ca (2) dUsarA guNasthAna sAsvAdana samyagdRSTi hai / yaha guNasthAna samyaktva se cyuta hote samaya hI hotA hai / jIva jaba samyaktva rUpI parvata se gira jAtA hai kintu mithyAtva rUpI dharAtala para nahIM pahuMcatA vamana kiye hue sampakva kA kiMcit AsvAdana hotA rahatA hai, usa samaya kI sthiti sAsvAdana guNasthAna kahalAtI hai| isa guNasthAna kA kAla eka samaya se lekara adhika se adhika chaha AvalikA hai / sAsvAdana samyagdRSTi kI apekSA asaMkhyAta guNI karmanirjarA karatA hai / (3) mizra mohanIyakarma ke udaya se na ekAntamithyAsvarUpa aura na ekAnta samyaktvarUpa pariNAma hotA hai kintu mizritapariNAma hotA hai / jIva kI vaha sthiti mizradRSTiguNasthAna kahalAtI hai / mithyAttha ke (2) khIjI' guNasthAna sAsvAdanasamyak peTa che A guNumyAna samyaktvathI bhraSTa thatI vakhate thAya che jIva jyAre samyakavarUpI pava ta uparathI paDI jAya che, paNa mizrAvarUpI dharAtala sudhI pahoMcateA nathI-vamana karelA samyakatvanuM kicita AsvAdana thatuM rahe che. te samayanI sthiti sAsvAdana guNusthAna kahevAya che. A gurusthAnanA kALa eka samayathI laine vadhumAM vadhu che AvalikAnA che. sAsvAdana samyakUSTi jIva, mithyArdaSTinI apekSA asakhyAta gaNI kanirA kare che. (3) mizra mAhanIya kA~nA udayathI na te ekAMta mithyAtvarUpa ke na ekAMta samyakatvarUpa pariNAma thAya che. paraMtu mizrita pariNAma thAya che. jIvanI te sthiti mizradRSTi guNusthAna kahevAya che. mithyAtvanA pudgala ja ta0 91 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre dRSTiryasyA'sau samyagmithyAdRSTiH, midhyAtvapudgalA eva ISad vizuddhAH samyaGUmidhyAtvavyapadezabhAjo bhavanti / yadudayavazAt - jinapraNItaM tatra na samyak zraddhate nApi nindati matidaurbalyavazAt - 'samyagasamyagyA' ityekAntato nizvayaM na karoti tadviziSTAdRSTiH samyagmithyAdRSTiH / asau sAsvAdanasamyagdRSTerapekSayaSsaMkhyeyaguNa nirjarAvAn bhavati 3 tathA punaH sa eva samyaktvAMzasadbhAvAd varddhamAna pariNAmaH san sarvayAmidhyAtva mapanIya aviratasamyagdRSTirbhavati na virataH sAvadha vyApArebhyo yaH so'virataH sa cAsau samyagdRSTizcA'viratasamyagdRSTiH, yaH paramamunimaNItAM sAvadha yogaviratiM siddhimAsAdaparyArohaNa sopAnabhUtA jAnannapi pudgala hI kiMcit vizuddha hokara samyamidhyAtva kahalAte haiM, jinakI udaya hone para jIva na to jinapraNIta tatva para zraddhA karatA hai aura na unakI nindA karatA hai / usakI mati itanI durbala ho jAtI hai ki vaha samyak - asamyakU kA viveka nahIM kara paataa| aisI dRSTi samyagmithyAdRSTi kahalAtI hai / samyagmithyAdRSTi jIva sAsvAdanasa paSTi kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA karatA hai / (4) jo jIva mithyAtvamohanIya aura anantAnubaMdhI kaSAya ke kSaya upazama athavA kSayopazama hone para mithyAtva ko sarvathA haTA haTA kara zuddha tattvazraddhAna prApta kara letA hai kintu sAvayavyApAroM se tanika bhI virata nahIM hotA arthAt sthUla hiMsA Adi kA bhI tyAga nahIM kara sakatA, ava avirata samyagdRSTi kahalAtA hai| aviratasatureSTi jIva sAvadyayogavirati ko mokSa - mahala meM praveza karane ke lie sopAna ke samAna samajhatA huA bhI apratyakhyAna kaSAya rUpa 722 ki'cita vizuddha thaIne samyak mithyAtva kahevAya che. jenA udaya thavAthI jIva na tA jInapraNIta tatva para zraddhA kare che ke nathI tenI niMdA karatA. tenI buddhi eTalI duba La thaI jAya che ke te samyak-asamyakdnA viveka paNa karI zakatA nathI. AvI iiSTa samyaka mithyArdaSTi kahevAya che. samyak mithyAdRSTi jIva sAsvAdana sampaLSTinI apekSA asakhyAta gaNI kamA~ nija rA kare che. (4) je jIva mithyAtva mAhanIya ane anaMtAnubaMdhI kaSAyaneA kSaya upazama athavA kSayApazama thavAthI mithyAtvane sava thA dUra karIne zuddha tazraddhAna prApta karI le che. paraMtu sAvadya vyApArAthI thADA paNa vita thatA nathI arthAt sthUla hi'sA vagerenA paNa tyAga karI zakatA nathI. te avirata samyak dRSTi kahevAya che. avirata samyakdRSTi jIva sAvacegaviratine mekSa mahela mAM praveza karavA mATenI sIDI mAphka samajhatA thako paNu apratyAkhyAna kaSAya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 723 apatyAkhyAnakaSAyodayavinAzAd to nAdhigacchati-nA'pi-tat pAlanAya prayatate ityasAvaviratasamyagdRSTi rucyate / yathA kazcit puruSo nyAyopAjitadhanadhAnyaH pracuramogavilAsasukhasaundaryasamutpannaH mukulamutpanno'pi durantadyUtAdi vyasanajanitA'parAdhalabdharAjadaNDaH saMkhaNDitA'bhimAnazca daNDapAzika viDambyamAnaH svakaM kutsitaM karma svapratiSThApatikUla jAnan svakulasaundaryasampadamilapannapi daNDapAzikasamIpe kimapi vaktuM na zaknoti, tathaivAya jIvo'virati kutsitakarmakalpAM jAnan sudhopamaviratisukhasaundaryamabhilapannapi daNDapAzikakalpadvitIya kaSAyANAM sakAze vratotsAhamapi kartuM na zaknoti ityaviratasamyagdRSTitva manubhavati ayaM samyamithyAdRSya pekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn vighna ke sadabhAva se use prApta nahIM kara sakatA aura na usakA pAlana karane kA prayatna hI karatA hai| jaise koI puruSa nyAyapUrvaka dhanopAjaina karatA thA, vipula vaibhava evaM sukhasAmagrI vole ucca parivAra meM utpanna huA, kintu saMsarga doSa se jubhArI ho gayA // juA khelane ke aparAdha meM use rAjadaNDa kA bhAgI honA pdd'aa| usakA abhimAna khaMDita ho gyaa| daNDapAzika use satAte haiM / vaha apane kukarma ko apanI pratiSThA ke pratikUla samajhatA hai aura apane kula kI pratiSThA ko kAyama rakhane kI abhilASA karatA hai, magara daNDapAzikoM ke sAmane kucha kara nahIM sakatA, usI prakAra yaha jIva avirati ko kukarma ke samAna samajhatA hai aura sudhA ke samAna virati ke sukhasaundarya kI abhilASA karatA hai, kintu daNDapAzika ke samAna dvitIya kaSAya apratyArUpAnAvaraNa ke udaya ke sAmane usakI kucha bhI nahIM rUpa vighanA sadUbhAvathI tene prApta karI zaktA nathI. temaja tenuM pAlana karavAne paNa prayatna karato nathI. jema ke purUSa nyAyapUrvaka dravyopArjana karatA hoya vipula, vaibhava tathA sukhasAmagrI saMpanna ucca parivAramAM utpanna thayA hoya paraMtu saMsarga deSathI jugAra ramavAnA aparAdha badala tene rAjadaMDana bhAgI thavuM paDayuM hoya tethI tenuM abhimAna khaMDita thaI jAya che. daMDa pazvika tene satAve che te pitAnA kukarmane pitAnI pratiSThAthI pratikuLa samaje che temaja potAnA kuLanI pratiSThAne kAyama rAkhavAnI abhilASA kare che. paraMtu daMDapAzvika AgaLa te kazuM karI zaktA nathI. barAbara evI ja rIte A jIva avipatine kukarmanI barAbara samaje che ane amRta jevI viratinA sukhasauMdaryanI AkAMkSA seve che paraMtu daMpazvikanI mAphaka dvitIya kaSAya apratyAkhyAnanA udayanI AgaLa tenuM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 tattvArthasUtre bhavati 4 sa eva punazcAritramohanIyakarmavikalpA'patyAkhyAnA''caraNakSayopazama kAraNapariNAmamAptikAle vizuddhipakarSayogAt -viratAvirato dezaviratizrAvako bhavan viratAvirata iti sthUla prANAtipAtAdi pApebhyo virataH sUkSmebhyo'virataH etAdRzaH san pUrvA'pekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn bhavati-5 tatazca sa eva pariNAmavizuddhayA pravarddhamAnaH sarvaviratitvaM svIkurvan prathamaM pramattasaMyataH kizcitmamAdayuktaH sarvavirato bhavati / ayaM viratAviratApekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn bhavati sa eva punastatrApi pariNAmavizuddhivazAt pramAdaM parityajan apramatta saMyataH sarvamamAdarahitaH sarvasaMyato bhavati pUrvApekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn calatI-vaha brata ke prati utsAha bhI pradarzita nahIM kara sktaa| isa kAraNa aviralasamyAdRSTi kahalAtA hai| yaha mizradRSTi kI apekSA asaMkhpAtaguNI nirjarA karatA hai| (5) avirataptamyagdRSTijIva java kucha adhika vizuddhi prApta karatA hai aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA upazamAdi karatA hai taba usameM dezaviralipariNAma utpanna hotA hai| vaha sthUla prANAtipota adi pApoM se nivRtta ho jAtA hai taba viratAvirata yA dezavirata kahalAtA hai| isa avasthA meM vaha avirata samyagdRSTi kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA karatA hai| (6) tatpazcAt jaya pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya bhI hada jAtA hai aura pariNAmoM meM vizeSa zuddhi utpanna hotI hai taba vaha sarvavirati ko aMgIkAra karatA hai kintu bAhya kriyAoM meM nirata hone se kiMcit pramAdayukta hotA hai| yaha viratAvirata kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai| kai nivaDatuM nathI. te vrata pratye utsAha paNa pradarzita karI zakatuM nathI. AthI te avirata samyakdaSTi kahevAya che. A mizradaSTinI apekSA asaMkhyAta gaNI nirjarA kare che. (5) avirata samyaka daSTi jIva jyAre DI vadhAre vizuddhi prApta kare che. ane pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyano upazamAdi kare che tyAre tenAmAM dezavirati pariNAma utpanna thAya che. te sthUla prANAtipAta Adi pApothI mukata thaI jAya che. tyAre viratAvirata athavA dezavirata kahevAya che. A avasthAmAM te avirata samaSTinI apekSA asaMkhyAtagaNI karmanirjarA kare che. (6) tyArabAda jyAre pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya paNa dUra thAya che. ane pariNAmamAM vizeSa zuddhi utpanna thAya che tyAre te sarvaviratine aMgIkAra kare che. paraMtu bAhya kriyAomAM nirata hovAthI thoDe pramAdayukta hoya che. A viratAviratanI apekSA asaMkhyAtagaNI nirjarA kare che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 033 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 725 bhavati 7 itthaM pariNAma vizuddhayA kramaza uttarottaraM pravarddhamAno nivRttivAdaraH, 8 anivRttivAdaH 9 sUkSmasaMparAyaH 10 upazAntamohaH 11 kSINamohaH 12 sayogikevalI - 13 bhavati / ete pUrva pUrvasmAduttarottarama saMkhpeyA saMkhyeya-guNakarmanirjarA vanto bhavanti 13 tato'sau sayogikevali caturdaza guNasthAnamArohana tatra yoganirodhaM kRtvA zailezyavasthAM prAptaH san ayogikevalI bhUtvA sarvakarmakSayarUpAM nirjarAM karotIti // 14 // eteSAM vistarato varNanaM samavAyAGgamUtrasya caturdazasamavAye matkR tAyAM bhAvabodhinITIkAyA matralokanIyam / tathAcoktam- 'kammavisohi (7) pramattasaMyata puruSa jaba pariNAma vizuddhi ke kAraNa pramAda kA parityAga kara detA hai - AtmAbhimukha hokara bAhyavikalpoM se zUnya hotA hai taba apramattasaMyata kahalAtA hai / yaha pramattasaMyata kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai / isa prakAra pariNAmoM kI zuddhi se kramazaH uttarottara vRddhi ko prApta hokara (8) nivRttivAdara (9) anivRttibAdara (10) sUkSmasamparAya (11) upazAntamoha (12) kSINamoha aura (13) sayogi kevalI bhI asaMkhyAta - asaMkhyAtaguNI nirjarA vAle hote haiM / sayogi kevalI jaba yoga kA virodha karake ayogikevalI avasthA me pahuMcate haiM to sarva karmakSaya rUpa nirjarA karate haiM / 1 ina satra kA vizada varNana samavAyAMgasUtra kI mere dvArA racita bhAvabodhinI TIkA ke caudahaveM samavAya meM dekha lenA cAhie / kahA bhI hai (7) pramattasayata purUSa jyAre pariNAma vizuddhine kAraNe pramAdane parityAga karI de che AtmAbhimukha thaine kha hya vikalpathI zUnya thAya che tyAre apra mata sayata kahevAya che. A pramatasayatanI apekSA asakhyAtagaNI nija rA kare che. A rIte pariNAmenI buddhithI kramaza uttarettara vRddhine prApta thaine (8) nivRtti bAhara (s) anivRtti 1:2 (10) sUkSmasa parAya (11) upazAnta meha (12) zIzumeha (13) ceAgIkevaLI paNu asakhyAtagaNI nirjarAvALA hAya che. sayegIkevaLI jayAre ceAganA nirAdha karIne ayIkevaLI avasthAmAM paheAMce che. tyAre sa ka kSayarUpa nirjarA kare che. A badhAnu vizada vana samavAyAMga sUtranI mArI racelI bhAvapremInI TIkAmAM, caudamA samavAyamAM jovA bhalAmaNu che. kahyu paNa che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 tattvArthasUtre mamgaNaM paDucca caudasa jIvaTThANA paNNasA taM jahA-micchAdiTThI 1 sAsAyaNasammaTTiI 2 sammAmicchAdiTThI 3 aviraya sammaTThiI 4 virayAvirae 5 pamattasaMjae 6 appamattasaMjae 7 niyaTTIvAyare 8 aniyahovAyare 1 suhamasaMparAe 10 uvasAmaevA-khavaevA-uvasaMtamohe 11 khINamohe 12 sajogIkevalI 13 ajogIkeSalI 14 iti' karmaSizuddhimArgaNaM pratItya caturdazanovasthAnAni pajJaptAni tadyathA-mithyASTiH 1 sAsvAdana samyagdRSTiH 2 samyamithyAdRSTiH 3 aviratasamyagdRSTiH 4 viratAvirataH 5 pramatta saMyataH 6 apamattasaMthata 7 niyantritabAdaraH 8 aniyantritabAdaraH 9 sUkSmasaMparAyaH 10 upazamako vA-kSapako vA, upazAntamohaH11 kSINamohaH 12 sayogikevalI 13 ayogikevalI 14 iti // 36 // mUlam-sammadaMsaNa nANacarittAi taveya mokkhamaggo // 37 // chAyA-samyagdarzanajJAnacAritrANi tapazca mokSamArgaH // 37 // tasvArthadIpikA--'pUrva tAvad-caturdaza jIvasthAnAnyAzrityottaramasaMkhyeya 'karma vizuddhimArgaNA kI apekSA caudaha jIvasthAna kahe gae haiM, ke isa prakAra haiM-(1) miyAdRSTi (2) sAsvAdanasamyagdRSTi (3) samyamizyAdRSTi (4) aviratasamyagdRSTi (5) viratAvirata (6) pramatta. saMyata (7) apramattasaMyata (8) nivRttivAdara (9) anivRttiSAdara (10) sUkSmasAmparAya (11-12) upazamaka, kSapaka, upazAntamoha, kSINamoha (13) sayogi kevalI (14) ayogi kevalI // 36 // 'sampradasaNanANacarittAi' ityAdi sUtrArtha-samyagdarzanajJAnacAritra aura tapa mokSa kA mArga hai // 37 / tattvArthadIpikA--isase pahale batalAyA gayA hai ki caudaha jIva. karmavizuddhimAgaNAnI apekSA cauda varasthAna kahevAmAM AvyA che te yA pramANe che-(1) thyATa (2) sApAna sabhyaSTi (3) sabhya mithyA (4) maviratasabhyaSTi (5) viratAvi23 (6) pramatasayatta (7) ma.pra. matasayata (8) nivRttimA62 (6) manivRttimA42 (10) sUkSmasA-52rAya (11-12) S54154 75AltabhAra, kSIrabhADa (13) sayAjI (14) ayonijI // 6 // 'sammadasaNaNANacarittAi' tyAha sUvAtha-saggadarzana-jJAna-cAritra ane tapa mokSanA mArga che 37 tatvArthadIpikA-AnI pahelA batAvavAmAM AvyuM ke cauda avasthAmAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.82.37 mokSamArgasvarUpa nirUpaNam 727 guNanirjarA bhavatIti proktam, sA ca-samyagdarzanAdirUpamokSamArgAzraya Nenaiva bhavatIti mokSamArgasvarUpaM nirUpayitumAha-'sammadaMsaNa' ityAdi / samyagdarzanajJAnacAritrANi tapazca, samyagdarzanaM-samyagjJAna-samyaka cAritraM- tapazcetyetacca. tuSTayaM samuditaM mokSamArgaH muktisAdhanaM vartate, tatrApi-samyagdarzanaM mokSasAdhaneSu pradhAnaM sAdhana mastIti sUcayituM sarvaprathamaM samyagdarzanapadopAdanaM kRtam / evaJca samyagdarzanajJAnacAritravata tapo'pi mokSasAdhanaM bodhyam, ataeva-tapo'pi mokSamArgatayopAttaM tacca-tapo dvAdazavidham bAhyAbhyantarabhedaminnaM bodhyam / samyagdarza tAvat-yena rUpeNA'nAdi siddhAH jIvAdipadArthAH santi tena rUpeNa tIrthakadbhiH pratipAdite tatvArthe-tadaviparItAbhinivezarAhityena zraddhAnaM samyagsthAnoM meM uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai vaha nirjarA samyagdarzana Adi mokSa mArga kA avalambana lene se hI hotI hai, ata eva mokSamArga kA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM samyagdarzana, samyagjJAna, samparucAritra aura (samyaka) tapa, yaha cAroM milakara mokSa kA mArga haiN| ina cAroM meM samyagdarzana pradhAna mokSa-sAdhana hai, yaha sUcita karane ke lie sarvaprathama samyagdarzana, pada kA prayoga kiyA hai| samyagdarzana jJAna aura cAritra ke samAna tapa bhI mokSa kA mArga hai ataeva usakA bhI yahAM grahaNa kiyA gayA hai| tapa ke bAraha bheda haiM-chaha bAhya tapa aura chaha Abhyantara tapa / / jisa rUpa meM anAdi siddha jIvAdi padArtha haiM, usI rUpa meM tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita tatvArtha para zraddhA rakhanA, unake viSaya meM uttarottara asaMkhyAta-asaMkhyAtagaNI nirjarA thAya che. te nirjarA samyagdarzana Adi mokSamArgane AdhAra hevAthI ja thAya che, AthI mokSamArganuM nirUpaNa karavA mATe kahIe chIe sAmyagdarzana samyagRjJAna samyagucAritra ane (samyapha) tapa A cAre maLIne mokSane mArga bane che. A cAreyamAM sAmyakrazana pradhAna mekSa sAdhana che, e sUcita karavA mATe sarva prathama samyakdarzana padane praga karavAmAM Avyo che samyakdarzana jJAna ane cAritranI mAphaka tapa paNa mekSa no mArga che AthI tenuM paNa ahIM grahaNa karavAmAM AvyuM che. tapanA bAra bheda che cha bAhyatA ane cha Abhyantara tapa. je svarUpe anAdisiddha jIvAdi padArtha che te ja svarUpe tIrthakaro dvArA pratipAdita tatvArtha para zraddhA rAkhavI temanA viSayamAM kaI prakArane viparIta zrI tatvArtha sUtra 2
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 BaeBORRIOR tattvArthasce vizvAsarUpaM bodhyam, taca nisargeNa-gurorabhigamena vA bhavati / evaM yena yena prakAreNa svabhAvena jIvAdi vastUni santi tena tena prakAreNa svabhAvena saMzayaviparItA'nadhyavasAya rUpa doSatrayarahitatvenA'vagamaH samyagbodhaH samyagjJAna mucyate / evaM bhramaNakAraNabhUtakarmaNaH samUla munmUlayituM samudyatasya zraddadhAnasya saMsArakAntArabhIro bhavyasya pANAtipAtAdi pazcAzravanivAraNakAraNIbhUta paJcasaMvara samyagAcaraNaM samyak cAritra mucyate / tathAcatAni-samyagdarzanajJAnacAritra tapAMsi kulAladaNDacakracIvarAdi nyAyena saGghIbhUya mokSarUpaM phalaM sAdhayanti / na tu-tRNAraNi maNinyAyena pratyekaM pRthagbhUyeti bhAvaH // 37 / / kisI prakAra kA viparIta abhiniveza dhAraNa na karanA samyagdarzana samajhanA caahie| samya-darzana nisarga se yA guru ke abhigama se utpanna hotA hai| isI prakAra jIvAdi padArtha jisa-jisa rUpa meM rahe hue haiM, usI rUpa meM, saMzama viparyaya aura anadhyavasAya-ina tIna doSoM se rahita unheM samyak prakAra se samajhanA-jAnanA samyagjJAna hai| bhavabhramaNa ke kAraNabhUta karmoM kA unmUlana karane ke lie udyata zraddhAvAn saMsAra-kAntAra se bhayabhIta bhavyajIva prANAtipAta Adi pAMca AsravoM kA nivAraNa karane ke kAraNabhUta pAMca saMvaroM kA AcaraNa karatA haiM vaha samyaka cAritra hai| yaha samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa kumAra ke daMDa cakra aura cIvara Adi ke nyAya se milakara mokSarUpI phala ko siddha karate hai, pRthaka-pRthakU mokSa ke sAdhana nahIM hote // 37 // abhiniveza dhAraNa na kare samyagdarzana samajavuM joIe samyagdarzana nizagathI athavA gurUnA abhigamathI udbhave che. evI ja rIte jIva di padArtha je-je svarUpamAM rahelA che te ja rUpe, saMzaya viparyaya ene anAvAya. A traNa doSothI rahita temane samyaka prakArathI samajavA jANavA e samyajJAna che. bhavabhramaNanA kAraNabhUta karmone nAza karavA mATe udhata zraddhAvAn saMsAra kA-tArathI bhayabhIta bhavyajIva prANAtipAta Adi pAMca AavenuM nivAraNa karava nA kAraNabhUta pAMca saMvaronuM AcaraNa kare che te samyakyAritra che. A samyakradarzana jJAna cAritra ane tapa, kuMbhAranA daMDacaka ane cIvara vagerenA nyAyathI maLIne mokSarUpI phaLane prApta kare che, pRthaka pRthak mokSanA sAdhana hatA nathI 5 37 che zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ %Domm - d dIpikA-niryukti TIkA a.8 2.37 mokSamArgasvarUpanirUpaNam 729 tatyArthaniyukti:-pUrva tAvat-tapo vizeSAnuSThAnAdinA sakalakarmakSaya. lakSaNamokSasya matipAditasvAna, sampati-tasya mokSasya hetutvena sampagdarzanajJAnacaritratapolparatnacatuSTayaM marUpayitumAha-'sammadaMsaNanANacarittAI tave ya mokkhamaggo' iti / samyagdarzanajJAnacAritrANi tapazca mokSamAgoM ghartate, tatra-samyak padasya dvandvAdau zrUyamANatayA pratyekapamisambandhAt samyagda. rzanaM-samyagjJAna-samyak cAritraM-tapazcetyetaccatuSTayaM tApata-mokSasAdhanaM vartate / tatra-samyagdarzana tAvat-pena rUpeNA'nAdisiddhaM jIvAditatva masti tena rUpeNa bhagamistIrthaGkaraiH prajJapte jIvAdi tatvArthe viparItAbhinivezarAhityena samyaka tatyArthaniyukti-tapovizeSa ke anuSThAna Adi se sakala karma kSaya rUpa mokSa kA pahale pratipAdana kiyA gayA hai, aba yaha pratipAdana karate haiM ki samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa, yaha ratna catuSTapa mokSa kA kAraNa hai samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra tathA samyak tapa mokSa kA mArga haiN| 'samyaka' pada dvandva samAsa kI Adi meM prayukta hone se pratyeka pada ke sAtha juDanA hai, isa kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa, yaha cAroM mokSa ke sAdhana haiM / anAdi siddha jIvAdi tatva jisa rUpa meM haiM, usI rUpa meM tIrthaMkaroM dvArA kathita una jIvAda tatvoM para viparItAbhiniveza se rahita sampaka zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| isI prakAra jIvAdi padArtha jisa rUpa meM haiM, usI rUpa meM, saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya se rahita unheM jAnanA samyagjJAna hai| kahA bhI hai tatvArthaniryukita-tapavizeSanA anuSThAna AdithI sakaLa karmakSaya rU5 mekSanuM pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM have e pratipAdana karIe chIe ke samyaphadarzana, jJAna, cAritra ane tapa A rana catuSTaya mekSanA kAraNa che samyakdarzana samyakajJAna sammacAritra (samyapha) tapa mekSanA mArga che. "samyapha' pada dva samAsanI AdimAM vaparAyela hovAthI pratyeka padanI sAthe joDAya che AthI samyaka darzana samyafajJAna samyaka cAritra ane tapa e cAreya mokSanA sAdhana che. anAdi siddha jIvAdi tatva je rUpe che, te ja rUpamAM tIrthakara dvArA kathita te jIvAdi tatve para viparItAbhinivezathI rahita samyaka zraddhAna karavI samyagadarzana kahevAya che. evI ja rIte jIvAdi padArtha je rUpamAM che teja rUpamAM saMzaya viparyaya ane adhyavasAyathI rahita temane jANavA samyakajJAna che kahyuM paNa che. ta0 92 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre zraddhAnarUpamagantavyam / evaM samyag jJAnaM khalu yena yena prakAreNa svabhAvena jIvAdayaH padArthAM santi tena tena prakAreNa svamAvena saMzaya viparyayAnadhyavasAyadoSa jaya rahitasvenAvabhAsAtmakaM samyagbodhamava seyam / tathAcoktam rucirjinoktatatveSu samyakU zraddhAna mucyate / jAyate tannisargeNa guroradhigamena ca // 1 // yathAvasthitatakhAnAM saMkSepAd vistareNa vA / yosectdha stamatrAhuH samyagjJAnaM manISiNaH // 2 // iti evaM samyak cAritraM tAvad saMsAracakrabhramihetu jJAnAvaraNAdi karmaNAM samUlo nmUlanArthamucatasya zraddhAnazIlasya bhavATavI bhayabhItasya bhavyasya prANiprANavyaparopaNa mRSAbAda steyamaithunaparigraharUpa paJcAstravanivAraNakAraNIbhUta pazca 730 'jinendra bhagavAn dvArA kathita tatvoM para rUcI honA samyak zraddhAna kahalAtA hai / vaha zraddhAna yA to nisarga se hotA hai yA gurU ke upadeza se hotA hai // 1 // vAstavika tatvoM kA vistAra se athavA saMkSepa se jo jJAna hotA hai use maniSI jana samyagjJAna kahate haiM // 2 // bhavabhramaNa ke kAraNa jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA sUkSma unmUlana karane ke lie udyata, zraddhAna zIla aura bhava-aTavI se bhayabhIta bhavya - prANI hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha rUpa pAMca AsravoM kA nivAraNa karane vAle pA~ca saMbaroM kA jo samIcIna AvaraNa karatA hai, vaha samyak cAritra kahalAtA hai / kahA bhI hai 'sAvadyayoga kA sarvathA tyAga kara denA cAritra kahalAtA hai / yaha cAritra ahiMsA Adi vratoM ke bheda se pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| 1 | jinendra bhagavAna dvArA kathita tatvA para rUci hAvI samyakzraddhA kahevAya che. A zraddhA karyAM te nisagathI thAya che athavA gurUnA upadezathI thAya che (1) vAstavika tAvAnu vistArathI athavA sakSepathI je jJAna thAya che, tene manISI jana samyajJAna kahe che // 2 // bhavabhramaNunA kAraNu jJAnAvaraNIya Adi karmanA samULage kSaya karavA mATe udyata zraddhAvAna ane bhava aTavIthI bhayabhIta bhavya prANIhiMsA asatya cArI maithuna ane parigraharUpa pAMca Asrave nu nivAraNa karanAra pAMca sa MvaratuM je samIcIna AcaraNa kare che te sabhyacAritra kahevAya che. kahyuM paNa che sAvadyayeAganA sarvathA tyAga karavA cAritra kahevAya che. A cAritra ahiM'sA, Adi vratAnA bhedathI pAMca prakAranA kahevAmAM AvyA che ! 1 ! zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 sU.37 mokSamArgasvalpanirUpaNam 731 saMbara samyagAcaraNarUpa bodhyam / tathAvoktam-'sarvasA'vadyayogAnAM tyAgazcAritra mucyate / kIrtitaM tadahiMsAdi bhedena pazcadhA // 1 // ahiMsA manRtA'steya brahmacaryA'parigrahAH / na yatmamAdayogena jIvita vyaparopaNam // 1 // carANAM sthAvarANAM ca tadahiMsAvataM matam // 2 / / priyaM pathyaM vacastathyaM manRtaM vrata mucyate / tattathyamapi no tathyama priyaM cA'hitaM ca yata // 3 // anAdAna madattasyA'steya vrata mudIritam / bAyA prANAH nRNAmoMharatA taM htaahite||4|| divyaudArikakAmAnAM kRtaanumtkaaritH| manovAkkAyata styAgo brahmA'STAdazadhA matam // 5 // sarvabhAveSu macchIyA styAgaH syAdaparigrahaH / yadasatsvaSi jAyeta mUrchayA cittaviplavaH // 6 // bhAvanAmi bhAMvitA 'cAritra ke pAMca kAraNa ye haiM-(1) ahiMsA (2) satya (3) asteya (4) brahmacarya aura (5) aprigrh| pramAda ke yoga se trasa aura sthAvara jIvoM ke prANoM kA vyaparopaNa na karanA ahiMsA vrata mAnA gayA hai| jo vacana priya, pathya aura tathya ho vaha satya kahA gayA hai| jo vacana apriya aura ahitakara hai, vaha tathya hone para bhI satya nahIM hai||3|| ___ 'adatta vastu ko grahaNa na karanA asteya vrata kahA gayA hai| artha arthAt dhana manuSyoM kA bAhya prANa kahalAtA hai, jo use haraNa karatA hai vaha mAno prANaharaNa karatA hai // 4 // ' 'divya aura audArika zarIra saMbaMdhI kAyayogoM kA kRta, kArita aura anumodanA se tathA mana, vacana aura kAya se tyAga kara denA aThAraha prakAra kA brahmacarya vrata kahalAtA hai // 5 // 'samasta padArthoM meM mamatA kA tyAga karanA aparigraha vrata hai| asat yAtrina pAya rthe| mAche-(1) maDisA (2) satya (3) asteya (4) brahmacarya ane (5) aparigraha, pramAdanA yogathI trasa ane sthAvara jInA prANanI hiMsA na karavI ahiMsAgrata mAnavAmAM AvyuM che . 2 che je vacana priya, pathya ane tathya hoya tene satya kahevAmAM AvyuM che. je vacana apriya ane ahitakara che te tathya hovA chatAM paNa satya nathI 3 che adatta vastune grahaNa na karavI asteyavrata kahevAmAM AvyuM che. artha arthAta dhana manuSyane bAhya prANa kahevAya che. je tenuM haraNa kare che te jANe ke prANaharaNa kare che ? | 4 | | divya ane audArika zarIra saMbaMdhI kAmagone kRta, kArita ane anamedanAthI tathA mana vacana ane kAyAthI tyAga karI de aDhAra prakAranuM brahAcaryavrata kahevAya che. 5 che samasta padArthonI mamatAne tyAga karavA aparigrahavata che. asata padArthomAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 tattvAryasUtre ni paJcabhiH paJcadhA kramAt / mahAvratAni lokasya sAdhayantyavyayaM padam // 7 // iti, tapastAvada-bAhyAbhyantarabhedena dvAdazavidham , tathA ca dvAdazavidha khalu tapo mokSasA. dhanaM vartate, evaJca-samyagdarzana samyagjJAnasamyakcAritra tapAMsi ityetacatuSTayaM khalu daNDacakracIvaranyAyena sammilitameva mokSasAdhanaM bhavati natu-tRNAraNimaNinyAyene ti bodhyam / uktazcottarAdhyayane 28 adhyara ne 1=3 gAthAsu-'mokkhamaggapadArthoM meM bhI mUrchA hone se citta meM vikalatA utpanna hotI hai / / 6 / / 'pratyeka vrata kI pAMca-pAMca bhAvanAoM se bhAvita yaha pAMca mahAvata sAdhakoM ko avyaya pada (mokSa) pradAna karate haiM // 7 // chaha bAhya aura chaha Abhyantara tapa mila kara bAraha hote haiN| ye pAraha tapa bhI mokSa ke sAdhana haiM / isa prakAra sampagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura samyak tapa, ye cAroM daNDa, cIvara ke nyAya se sammilita hokara mokSa ke sAdhana haiM, arthAt jaise kumAra kA DaMDA, cAka aura cIvara milakara hI ghaTa ke kAraNa hote haiM, pRthak-pRthak nahIM, usI prakAra samyagdarzana Adi milakara ho mokSa ke sAdhana hote haiM, pRthakpRthaka nahIM tRNa, araNi aura maNI kI taraha ye kAraNa nahIM haiM arthAta jaise agni akele tInake se, akele araNi nAmaka kASTha se yA akele maNI se utpanna ho jAtI hai, vaise akele samyagdarzana yA jJAnAdi se mukti prApta nahIM ho sktii| paNa mUcha hovAthI cittamAM vikalatA utpanna thAya che | 6 | pratyeka vratanI pAMca-pAMca bhAvanAothI bhAvita A pAMca mahAvrata sadhakAne avyaya pada (mokSa) pradAna kare che 7 che cha bAdo ane cha Abhyantara tapa maLIne bAra thAya che A bAra tapa paNa mokSanA sAdhana che. AvI rIte samyakdarzana samyaphajJAna samyaphacAritra ane samyak tapa A cAreya daMTha, cakra mATInA nyAyathI sammilita thaIne mokSanA sAdhana che. arthAta jevI rIte kuMbhArane DAMDe cAka ane mATI e traNe maLIne ja ghaDAnA kAraNa bane che judA judA nahI evI ja rIte sAmyakdarzana Adi paNa maLIne mokSanA sAdhana bane che, svataMtra svataMtra nahI tRNa agni ane maNinI mAphaka A kAraNa nathI arthAt jema agni ekalA taNakhalAthI ekalA araNi nAmaka kASThathI athavA ekalA maNithI utpanna thaI jAya che evI rIte ekalA samyak darzana athanA jJAnAdithI mokSanI prApti thaI zakatI nathI zrI tatvArtha sUtra :2
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 sU.37 mokSamArgasvarUpanirUpaNam gaI tacca suNeha jiNabhAsiyaM / caukAraNasaMjuttaM nANadaMsaNalakkhaNaM // 1 // nANaM ca daMDaNaM ceva caritaM ca tavo thaa| esa maggutti paNNatto jihiM varadasihi || 2 | nANaM ca daMsaNaMceva caritaM ca tavo tahA eyaM magga maNuSpantA jIvA gacchati soggaiM 3 iti // mokSamArgagati tathya zRNuta jinabhASitam / catuSkAraNasaMyukta jJAnadarzana lakSaNAm // 1 // jJAnaM ca darzanaM caiva caritra ca tapastathA / eSa mArga iti prajJapto jinairvaradarzibhiH // 2 // jJAnaM ca darzana caiva caritra N ca tapastathA / evaM mArga manuprAptA jIvA gacchanti svargatim 3 iti evaJca samyagjJAnadarzanacAritravat tapo'pi mokSasAdhanaM vartate / iti phalitam / tatra - tapasaH samyagjJAnAdi traye'pi hetutvena prathamopAdAnayogyatve'pi samyagdarzanasya mokSamprati mukhyakAraNatayA prathamaM tadupAdAnameva kRtam / tathAcoktam 'nAdaM Nissa nANaM nANeNa viNA na hoMti caraNaguNA / aguNissa nasthi mokkho nasthi amokkhassa nivvANaM / 1 / iti, nAdarzanino jJAnaM jJAnena 733 uttarAdhyayana sUtra ke 28veM adhyayana kI gAthA 1-3 meM kahA bhI hai'jina bhagavAn dvArA bhASita, cAra kAraNoM se yukta, jJAna-darzana lakSaNa vAlI mokSamArgagati ko suno // 1 // jJAna, darzana, cAritra aura tapa, ina cAroM ko sarvajJa sarvadarzI jinendra ne mokSamArga kahA hai // 2 // jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke mArga ko prApta jIva sugati ko prApta karate haiM // 3 // isa prakAra yaha phalita huA kI samprarajJAna samyagdarzana aura samyakU cAritra kI bhAMtI tapa bhI mokSa kA kAraNa hai / yadyapi samyagjJAna Adi tInoM meM kAraNa hone se sarvaprathama sthAna dene yogya haiM, tathApi sabhyadarzana mokSa kA mukhya kAraNa hai, ataeva usI ko prathama sthAna diyA gayA hai ! kahA bhI hai uttarAdhyAyanasUtranA 28mAM adhyayananI gAthA 1-3mAM kruhyuM paNa chejitendra bhagavantA dvArA bhASita, cAra kAraNeAthI yukta, jJAnadarzana lakSaNavALI meAkSamAga gatine 'sAMbhaLe! // 1 // jJAna, darzana cAritra ane tapa A cAreyane satta sadazI jinendroe meAkSamAga kahela che. !! r DA jJAna darzana cAritra ane tapanA mArgane prApta jIva sugatine prApta kare che " 5 3 5 A rIte e pratipati thayuM ke samyajJAna samyakdarzana ane samyak cAritranI jema tapa paNa meAkSanA kAraNabhUta che. jo ke tapa sabhyajJAna Adi traNemAM kAraNu hAvAthI sarva prathama sthAna ApavA yeAgya che teA paNa samyakdana mekakSanu' mukhya kAraNa che AthI tene ja prathama sthAna ApavAmAM Avyu che kahyuM paNa che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 tattvAryasUtre vinA na bhavanti caraNaguNAH / aguNino nAsti mokSo nAstyamokSasya nirvANam // 1 // iti, samyaktvaM tAvat-trividhaM bhavati, darzanasamyaktvam, jJAnasamyaktvam, cAritra samyaktvaJcati // uktazca-sthAnAGge 3 sthAne 4 uddezake-tivihe samme paNNatte, taM jahA-nANasamme daMsaNasamme carittasamme' iti, trividhaM samyaktyamprajJaptam, tadyathA-jJAnasamyaktvam, darzanasamyaktvam, cAritrasamyaktvam, iti / tatrApi samyagdarzanaM dvividhambhavati / nisargasamyagdarzanam-abhigamasamyagdarzanazveti / tatra-nisarga samyadarzanamapi dvividham pratipAti ca-apratipAti ceti / evam abhigamasamyagdarzanamapi dvividham, pratipAti ca apratipAticeti / uktazca sthAnAGge 2 sthAne 1 uddeze-'sammadaMsaNe duvihe paNatte, taM jahA-Nisagga 'jo samyagadarzana se rahita hai use jJAna nahIM hotA aura jJAna ke abhAva meM cAritra rUpa guNa athavA cAritra arthAt mUlaguNa aura guNa arthAt uttaraguga nahIM hote| gugahIna ko mokSa prApta nahIM hotA aura mokSa prApta hue vinA nirvANa prApta nahIM hotA // 1 // samyaktva tIna prakAra kA hai-darzanasampakAva, jJAnasamyaktva, aura caaritrpsmyktv| sthAnAMga sUtra ke tIsare sthAnaka ke cauthe uddezaka meM kahA hai-'samyaktva tIna prakAra kA hai-jJAna samyaktva, darzanasamyarata aura cAritrasamyakasya / ' isameM bhI samyagdarzana do prakAra kA hainisarga sampagadarzana aura abhigama sampagdarzana | nisarga samyagdarzana bhI pratipAtI aura apatipAtI ke bheda se do prakAra kA hai| isI prakAra pratipAtI aura apratipAtI ke bheda se abhigama samyagradarzana bhI do prakAra kA hai| sthAnAMga stra ke dUsare sthAna ke prathama uddezaka meM kahA je samyakdarzanathI rahita che tene jJAna lAdhatuM nathI ane jJAnanA abhAvamAM cAritra rUSa guNa athavA cAritra arthAt mULaguNa ane guNa arthAta uttaraguNa hatAM nathI nirguNane mokSa prApta thatuM nathI ane mokSa prApta thayA vagara nirvANa prApta thatuM nathI samyakatva traNa prakAranuM che-darzanasamyakatva, jJAnasamyakatva ane cAritrasamyakatva. sthAnAMgasUtranA trIjA sthAnakanA cothA uddezakamAM kahyuM che samyakatva traNa prakAranA che jJAnasamyaktva, darzanasamyakatva ane caritrasamyakatva emAM paNa samyagdarzana be prakAranA che-nisarga samyakdarzana ane abhigama samyakdarzana nisaga samyakdarzana paNa pratipAtI ane apratipAtInA bhedathI be prakAranA che. evIja rIte pratipAtI ane apratipAtInA bhedathI anigama samyakdarzana paNa be prakAranuM che. sthAnAMga sUcanA bIjA sthAnanA prathama udezakamAM kahyuM che samyaka zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa. 37 mokSamArgasvarUpanirUpaNam 735 dubihe sammadaMsaNe ceva, abhigamasammadaMsaNe ceva, abhigamasamma paNNatte, taM jahA- paDivAiceva, apaDivAiceva' iti / samyagdarzanaM dvividhaM prajJaptam tadyathA - nisarga samyagdarzanam caiva abhigamasamyagdarzanam, caitra / nisargasamyaharzanaM dvividhaM majJaptam tadyathA- pratipa)ticaiva, apratipAticaiva, abhigamasampagdarzanaM dvividhaM prajJaptam pratipAticaiva - apratipAticaiva iti // 37 // mUlam - tattattha saddhANaM sammadaMsaNaM // 38 // chAyA--' tavArthazraddhAnaM samyaddarzanam ||38|| tatvArthadIpikA - pUrva tAvat - mokSasAdhanatvena samyagdarzana- samyagjJAnasamyak cAritratapAMsi prarUpitAni, tatra prathamopAsaM samyagdarzanaM vistararUpeNa prarUpayitumAha- 'tattattha saddhANaM sammadaMsaNaM' iti / tacArthazraddhAnam - tava zabdo bhAvasAmAnyavAcI vartate, taditi sarvanAmnaH samAnye varttamAnatvAt sarveSAM yanAma hai - nisarga samyagdarzana aura abhigama smygdrshn| ina donoM ke bhI pratipAtI aura apratipAtI ke bheda se do-do bheda haiM ||37|| 'tantastha saddhANaM sammadaMsaNaM' sUtrArtha - tatvArtha kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai // 38 // tatvArthadIpikA - samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura samyak tapa mokSa ke kAraNa haiM, yaha pahale kahA gayA hai, inameM se aba samyagdarzana kI vistArapUrvaka prarUpaNA karate haiM tatvArtha kA zradvAna samyagdarzana kahalAtA hai| yahA~ tatva zabda sAmAnya bhAva kA vAcaka hai, kyoMki 'tat' yaha sarvanAma zabda sAmAnya ke artha meM hai / jo saba kA nAma ho vaha sarvanAma, aisI usakI anvartha dana e prakAranu che nisaga samyakdarzana ane abhigama samyagdarzana A ba MnenA paNa pratipAtI ane apratipAtInA sekrethI mambe bheda che !! 37 // 'tattastha saddhANaM samma dasaNaM' sutrA --tAnI zraddhA karavI samyagdana che !! 38 5 tattvAtha dIpikA-samyakUdana, sAmyajJAna, samyakUcAritra ane samyak tapa mAkSanA kAraNu che e agAu kahevAmAM Avyu che, emAMthI have samyak daCnanuM vistArapUrNAMka prarUpaNa karIe chIe tatvArthanI zraddhA samyagdarzana kahevAya che. atre tatva' zabda sAmAnya bhAvanA vAcaka che kAraNake 'tat' A sanAma zabda sAAnyanA amAM che, je badhAnu nAma che te sarvanAma evI tenI avasa'jJA che, A rIte zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvAryasUtra tata sarvanAma ityanvarthasaMjJAvalAta, tasya sAmAnyasya bhAvastasvam / tathA ca-padastu pathA vyavasthitaM vartate tasya vastunaH tathAbhAvo bhavanam, tasvenArtha statvArthaH tatva vArya statvArthaH, tattvArthasya zraddhAnaM tatvArthazraddhAnaM samyagdarzana mavagantavyam / tatvAni ca prathamAdhyAye parUpitAni navavidhAni bodhyAni, samyaktvaJca-pUrvoktAnAM jIvAdi navatAnAm-arthAnAM yathAvasthitasya vAstavikasvarUpasya tathA bhAvenopadezo vizvAsavizeSarUpa zraddhAnakhocyate / evaJca-jIvAdi tattyArthAnAM jainAgameSu yena rUpeNa vAstavikaM svarUpaM pratipAditaM tenaiva rUpeNa vijJAya tadAve. mopadezanaM zraddhAkaraNaM ca samyagdarzanaM bodhyam / uktazcottarAdhyayane28 adhyane 15 gAthAyAm-'tahiyANaM tu bhASANaM sambhAve ucaesaNaM / bhAveNaM sadahaMtassa sammattaM taM viyAhiyaM 1 // iti, tatthyAnAntu bhAvAnAM sadbhAva upadezanam / bhAvena zraddadhataH samyaktvaM tad vyAkhyAtam // 1 // iti // 38 // saMjJA hai| isa prakAra tatva zabda kA artha huA-jA vastu jisa svarUpa meM hai usakA vaisA hI honA, tattvArtha kAzraddhAna tatva zraddhAna kahalAtA hai| yahI samyagdarzana hai| tatvoM kA nirdeza prathama adhyAya meM kiyA jA cukA hai| unakI saMkhyA nau haiN| isa prakAra pUrvokta jIva ajIva Adi tatvoM para yathArtha rUA se vizvApta karanA zraddhAna kahalAtA hai| ataeva jainAgamoM meM jIvAdi tatvoM kA jisa rUpa meM pratipAdana kiyA gayA hai, unheM usI rUpa meM samajhakara sahI zraddhAna karanA samyagdarzana hai| uttarAdhyayana sUtra ke 28 veM adhyayana kI gAthA 25 vIM meM kahA hai-'tathya arthAt vAstavika padArthoM kA yathArtha kathana karanA aura bhAva pUrvaka zraddhA karanA samyaktva kahA gayA hai // 38 // tava zabdano artha thaye vastu je svarUpamAM che tenuM teja pramANe hovuM tatvArthanI zraddhA tatvazraddhA kahevAya che, Aja samyakdarzana che tane nirdeza pramatha adhyAyamAM karavAmAM Avyo che. temanI saMkhyA nava che. A rIte kata jIva ajIva Adi tatva para yathArtha rUpathI vizvAsa kara zraddhA kahevAya che. AthI jainAgamAM jIvAdi tanu je svarUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che temane te ja svarUpe samajIne sAcI zraddhA bhAvavI samyakdarzana che. uttarAdhyayana sUtranA 28mAM adhyayananI 15mI gAthAmAM kahyuM che tathya athAta vAstavika padArthonuM yathArtha kathana karavuM ane bhAvapUrvaka zraddhA karavI samyakAva kahevAmAM AvyuM che 38 | zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.38 vistaratosamyagdarzananirUpaNam 737 tattvArthaniyukti:--'pUrvamUtre-samyagdarzana samyagjJAna samyakacAritra-tapAMsi iti catuSyasya mokSampati kAraNatvaM pratipAditam, sammati-tatra prathamopAttaM samya. gdarzananaM prarUpayitumAha-'tattattha saddhANaM sammaiMsaNa' iti / tasyArthazraddhAnam tattvAnAM jIvAnIvAdi navAnA marthAnAM zraddhAnaM rucirapItiH, tattvena vA arthAnAM svaiH svaijJAnavizeSaiH paricchidyamAnAnAM jIvAdipadArthAnAM syAdvAdasiddhAntAnu. sAreNa pratipAditAnAM zraddhAnaM-rucipUrvakaM vizvasanaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana mucyate bhagavatA'rhatA vItarAgadveSeNa yathArUpaM jIvAditavaM pratipAditaM tayArUpeNaiva teSAM zradAna pratyayAvadhAraNaM samyagdarzanaM vyapadizyate / tatra tasya bhAvastatvam, tatvena bhAvena sva patipasyA jIvAdipardAnAM nizcayanaM na tu mAtApitrAdi dAkSi. NyAnurodhAt, na vA-dhanAdi lAbhApekSayA kRtrimamAtra zraddhAnam, apitu-tadeva vastu tattvArthaniyukti-pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki samya. gUdarzana, sampagUjAna, samyaga cAritra aura samyak tapa, ye cAroM mokSa ke kAraNa haiM, aba ina cAroM meM se prathama samyagadarzana kI prarUpaNA kI jAtI hai tatvArtha kA zraddhAna samghagadarzana hai| tatvoM arthAta jIvAdi nau padArthoM para zraddhA-rUcI-pratIti karanA athavA yathArtha rUpa se apaneapane jJAnoM dvArA jAne jAne vAle, syAvAda siddhAnta ke anumAra prati. pAdita padArthoM kA rUci pUrvaka zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki vItarAga ahanta bhagavAna ne tatvoM kA jisa rUpa meM pratipAdana kiyA hai, usI rUpa meM unakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| jIyAdi padArthoM kA zraddhAna apanI pratipatti se karanA cAhie, mAtApitA Adi kI lihAja se athavA dhana Adi ke lAbha kI icchA se A tatvArthaniryukti-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke samyapha darzana, samyakRjJAna samyaphaca ritra ane samyak tapa, e cAre mokSanA kAraNa che, have A cAre paikI prathama samyaphadarzananI prarUpaNa karavAmAM Ave che ? tatvArthanI zraddhA samyakdarzana che ta arthAt jIvAdi nava padArtho para zradhA rUci pratIti karavI athavA yathArtha rUpathI pita-pitAnA jJAno dvArA jANI zakAnArAM syAdvAdasiddhAMta anusa 2 pratipAdita padArthonI rUcipUrvaka zraddhA karavI samyakdarzana kahevAya che. tAtparya e che ke vItarAga ahaMta bhagavaMtoe tanuM je rUpamAM pratipAdana karela che te ja svarUpe temanI zraddhA karavI samyakdarzana che. jIvAdi padArthonI zraddhA pitAnI AgavI preraNAthI karavI joIe mAtA pitA AdinA pharamAnathI athavA dhana vagerenA lAbhanI IcchAthI banAvaTI ta0 93 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738 tattvAryasUtre tathyasvarUpaM yajjinairupalabdhamupadiSTaM vA, ityevaM rItyA tatvArthazraddhAnaM samyagdarzana bodhyam / yathA'nAdisAdi pAriNAmikAdi bhAvena jIvapudgalAH, anAdipAri NAmikena ca jIvatvena upayogasvarUpeNa bhAvena, sAdipAriNAmikena ca mAvena nArakatiryaGmanuSyadevAdinA ca jIvAH, pudgalA api ajIvatvenA'nupayogasvarUpeNA'nAdipAriNAmikena, sAdipariNAmikena ca zveta kRSNanIlaraktAdinA paricchidyamAnatvAdarthA ucyante / dharmAstikAyAdharmAstikAyA''kAzAsti kAyAstu - anAdipAriNAmikenaiva gatisthisyavagAhAvasthA masyAkSustyajanti tyakSyanti vA paratastu - sAdipAriNAmikenA'pi bhAvena paricchidyanta eva, atarasai ityucyante / eva manye'pi padArthA avaseyAH, tadevaM khalu prathama saMveganirvedAnukampA'stikyAdi lakSaNaM tasvArthazraddhAnaM samyaktvaM bodhyam / samyaktvaJca canAvaTI zraddhAna nahI honA caahie| 'vahI vastu satya hai jise jina bhagavAn ne jAnA yA pratipAdana kiyA hai' isa rUpa se tasvArtha zraddhAna honA samyagdarzana hai / udAharaNArtha jIva anAdi kAla se upayogamaya hai aura yaha karmodaya ke vazIbhUta hokara naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM paribhramaNa karatA hai| pudgala rUpI ajIba hai, anupayoga svabhAva vAlA hai, vaha kAlA nIlA pIlA lAla zveta Adi vibhinna padArthoM meM pariNata hotA rahatA hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya svabhAvataH gati, sthiti aura avagAha ke kAraNa haiM, arUpI hai, ajIva hai, ye sabhI dravya nityAnitya, sAmAnya vizeSAtmaka aura sat-asat svarUpa haiN| sabhI utpAda, vyaya aura dhauvya se yukta haiN| isI prakAra anya padArtho kA bhI svarUpa yathAyogyaM samajha lenA caahie| isa taraha (DhAMgI) zraddhA hAvI joIe nahIM. te ja vastu satya che jene jinezvara bhagavAne jANyuM athavA pratipAdana karela che 'A rUpathI tA zraddhA thavI samyakdarzana che udAharaNA--jIva anAdikALathI upacaiAgamaya che ane te krameyine vazIbhUta thaIne nArakI, tiyaca, manuSya ane devagatimAM parIbhramaNa kare che. yugasa iyI va che, anupayogasvabhAva vANI che, te ajA, bhUrA, bhIjA, lAla, sapheda vagere vibhinna paryAyAmAM pariNata thate rahe che. dharmAstikAya adharmAstikAya ane AkAzAstikAya svabhAvata gati sthiti ane avagAhedAnanA bhara che, bhAiyI he, bhalava che. mA badhA dravyeA nityAnitya sAmAnya vizeSAtmaka ane sat asat svarUpa che. badhA utpAda vyaya ane dhrauvyathI yukta che. evIja rIte anya padArthAMnuM paNa svarUpa yathAyeAgya samajI levuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ NON dIpikA-niyukti TIkA a.8 ma.39 samyagdarzanasya dvaividhyanirUpaNam 739 jIvA jIvAdi navatattvArthAnAM yathAvasthitasvarUpasya tathAbhAvenopadezaH zraddhAnazca bodhyam / uktazcottarAdhyayane 28 adhyayane-'tayiANaM tu bhAvANaM sambhAve uvaesaNaM bhAveNaM sahatassa sammattaM taM vigAhiyaM // 1 // tathyAnAntu bhAvAnAM sadbhAva upadezanam / bhAvena zraddadhataH samyaktvaM tadvyAkhyAtam / / 38 mUlam-taMduvihaM NisagA sammadaMsaNe abhigmsmmdNsnney|39| chAyA-tad dvividham, nisargasamyagdarzanam-amigamasamyadarzanazca // 39 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-mokSasAdhakatayA pratipAditeSu samyagdarzanAdiSu caturpu prathamopAttasya samyagdarzanasya svarUpaM prarUpitam, sampati-tadeva samyagdarzana dvaividhyena prarUpayitumAha-taM duvihaM.' ityAdi / tatkhalu pUrvamatrokta jinokta tatva para zraddhAna karanA sampagUdarzana hai jisake lakSaNa prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya haiN| uttarAdhyayana sUtra ke 28 veM adhyayana meM kahA hai-yathArtha bhAvoM ke upadeza para vAstavika rUpa se bhAvapUrvaka zraddhAna karane vAle ko samyaktva hotA hai, aisA tIrtha kara bhagavAn ne kahA hai // 38 // 'taM duvihaM Nisagga samma' ityAdi / sUtrArtha-samyagadarzana do prakAra kA hai-nisarga samyagdarzana aura abhigamasamyagdarzana // 39 // tatvArthadIpikA-pahale mokSa ke cAra samyagdarzana Adi kAraNoM meM se prathama kAraNa samyagdarzana ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA, aba usake do bhedoM kI prarUpaNA karate haiNjoIe. A rIte jineka tatva para zraddhA karavI samyakadarzana che. nA sakSa, prazabha, sa, ni, marnu 5 / ma mAstiya che. uttarA. dhyayanasUtranA aThayAvIsamA adhyayanamAM kahyuM che yathArtha bhAvanA (udeza) upadeza para vAstavika rUpathI bhAvapUrvaka zraddhA karanArane samyakatva thAya che. AvuM tIrthakara bhagavAne kahyuM che ke 38 che 'ta duviha nisaggasammadaMsaNe' tyAha satrArtha-samyakdarzana be prakAranuM che- nisargasamyadarzana ane abhigamasamyakadarzana. 39 che tatvArthadIpikA-pahelAM mekSanA cAra samyakadarzana vagere kAraNomAMthI prathama kAraNa samyakadarzananA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM Avyu have tenA be bhedanI prarUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre svarUpaM samyagdarzanaM dvividhaM bhavati, tadyathA-nisargasamyadarzanam, abhigamasamya. gdarzana ceti tatra-nisargataH pUrvamavasaMskArAdijanyasvabhAvavato jAyamAnaM samya gdarzanam nisarga samyagdarzana mucyate / evam-abhigamAd AcArya gurUpAdhyAyAdi sadudezAdi rUpAbhigamAjjAyamAnaM samyagdarzanam, abhigamasamyagdarzana mucyate tathA ca - pUrvajanma viziSTasaMskArAdi svabhAvAt svayamevAtmani yatmakaTI bhavati tad niptarga samyagdarzana bodhyam / evam-AcAryAdi sadupadezAt yajjA. yate tada-abhigamasamyagadarzanaM jJeyam iti // 39 // tatvArthaniyuktiH-'pUrvamUtre-samyagdarzanAdi catuSTayasya mokSasAdhanatvena pratipAditasya madhye prathamopAttaM samyagdarzanasvarUpa pratipAditam (marUpitam), sampati-tasya khalu sampagdarzanasya dvaividhyaM prarUpayitumAha-'taM duvihaM Nisagga samyagdarzana ke do bheda haiM-nisarga samyagdarzana aura abhigama samyagdarzana / nisarga se arthAt dUsare ke upadeza ke binA hI pUrva saMskAra Adi se utpanna hone vAlA samyagdarzana nisarga samghagdarzana kahalAtA hai| abhigama arthAt AcArya, upAdhyAya, guru Adi ke sadupadeza rUpa abhigama se hone vAlA sampagUdarzana abhigama samyagdarzana kahalAtA hai| abhiprAya yaha hai ki pUrva janma ke viziSTa saMskAra Adi svabhAva se jo samyagdarzana svataH AtmA meM prakaTa ho jAtA hai yaha nisarga samyagdarzana hai evaM AcArya Adi ke sadupayoga se jo utpanna hotA hai vaha abhigama samyagdarzana hai // 39 // tatvArthaniyukti-sampagadarzanAdi catuSTaya mokSa kA sAdhana hai, yaha pratipAdana kiyA gayA thA, usameM se samyamazana ke svarUpa kA pUrvasatra meM nirUpaNa kiyA gayA, aba usake do bhedoM kA nirdeza karate haiM samyaka darzananA be bheda che nisargasamyakadarzana ane abhigamasamyakadarzana nisargathI arthAt bIjAnA upadeza vagaraja pUrvasaMsakAra AdithI utpanna thanAra samyaka darzana nisarga samyakadarzana kahevAya che. abhigama arthAt AcArya upAdhyAya, gurU, AdinA sadupadeza rUpa abhigamathI thanArUM samyakdarzana abhigamasamyakadarzana kahevAya che. abhiprAya e che ke pUrva janmanA viziSTa saMskAra Adi svabhAvathI je samyakadarzana svata: AtmAmAM pragaTa thaI jAya che te nisarga samyaka darzana che ane AcArya vagerenA sadupadezathI je utpanna thAya che. te abhigamasamyakadarzana che ke 39 che tatvArthaniyukita--samyakadarzanAdi catuSTaya mekSanA sAdhana che. e zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.39 samyagdarzanasya dvaividhyanirUpaNam 741 sammadaMsaNe abhigamalamnasaNe' iti| tata khalu pUrvamUtrapratipAdita svarUpaM samyagdarzanaM dvividha mavagantavyam tadyathA-nisarga samyadarzanam-abhigama samyagdarzanazcati / tatra-nisargaH svabhAvaH vizeSAtmapariNAmaH aparopadeza ucyate tasmAjjAyamAnaM samyagdarzana nisaga samyagdarzana bhavati / jJAnadarzanopayogalakSaNasyA''tmano jIvasya anAdau saMsArakAntAre paribhramataH svakRtasya karmaNo badhanikAcanodayAvalikA pravezanirApekSatayA nAraka-tiya manuSya-deva bhavagrahaNeSu nAnAmakArakaM puNya-pApaphalaM sukha duHkharUpamanubhavato jJAnadarzanopayoga svAbhAvyAt tattat pariNAmAdhyavasAya sthAnAAntarANi prApnuvato'nAdi mithyAdarzanasyApi pariNAmavizeSAt tathAvidhamapUrvakaraNaM bhavati yenA'syAtmanaH upadezaM vizva samyagdarzana do prakAra kA hai-nisargasamyagdarzana aura abhigama samya gdarzana / nisarga arthAt svabhAva, AtmA kA vizeSa pariNAma yA paropadeza kA abhAva tAtparya yaha hai ki paropadeza ke binA hI jo sampagdarzana utpanna hotA hai vaha nisaga samyagdarzana kahalAtA hai| AtmA jJAnadarzana svabhAva vAlA hai, anAdi saMsAra-aTavI meM paribhramaNa kara rahA hai, apane kiye karma ke bandha, nikAcana, udyAvalikApraveza aura nirjarA kI apekSA se nAraka tIryaca manuSya aura deva gatiyoM meM puNya-pApa ke nAnA prakAra ke sukha-duHkha rUpa phala ko bhoga rahA hai, apane jJAna-darzana-upayoga svamAva ke kAraNa vibhinna prakAra adhyavasAya sthAnoM ko prApta karatA rahatA hai, aisA jIva yadi anAdi mithyAdRSTi ho to bhI pariNAmavizeSa se aisA apUrvakaraNa karatA hai ki upadeza ke vinA hI use samyagdarzana pratipa dana karavAmAM AvyuM. emAMthI samyakdarzananA svarUpanuM pUrvasUtramAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have tenA be bhedanuM nirdezana karIe chIe samyaphana be prakAranA che nisargasamyakadarzana ane abhigamasamyaka darzana nirsaga arthAta svabhAva, AtmAnuM vizeSa pariNAma athavA paropadeza ne abhAva, tAtparya e che ke pArakAnA upadeza vagaraja je samyakadarzana uddabhave che tene nisarga samyaka darzana kahevAya che. Ama, jJAna darzana svabhAva vALa che, anAdi saMsAra aTavImAM paribhramaNa karI rahyo che, potAnA karelA karmanA baMdha nikAcana udayAvali praveza ane nirjarAnI apekSAthI nArakI tIrthaMca manuSya ane devagatiomAM puNya pApanA judA judA prakAranA sukha kha rU5 phaLane bhegavI rahyo che, potAnA jJAna darzana upayoga svabhAvanA kAraNe vibhinna prakAranA adhyavasAya sthAne prApta karato rahe che. A jIla je anAdi mithyArdiSTi hoya te paNa pariNAmavizeSathI evuM apUrva karaNa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 tattvArthasUtre samyagdarzanaM saMjAyate, ityevaM nisargasamyagdarzanamavaseyam / evam-abhigamaH adhigamaH-zravaNaM zikSaNam upadezaH tasmAd abhigamAd AcAryopAdhyAyagurvAdi sakAzAt upadezAjjAyamAnaM yat tatvArthazraddhAnaM tadabhigamasamyagdarzanamavagantavyam / evaJca-yAkhalu apUrvakaraNAnantaramAvyanivRttikaraNaM tat-nisarga iti vyapadizyate, tasmAt khala nisargarUpAt kAraNAt yaH khalu jAvAditatveSu rucirutpadyate tanisargasamyagdarzana mucyate / yA punarjIvAdi tattveSu AcAryAdhupadezAdinA ruvirutpadyate tadabhigamasamyagdarzana vyavayite / uktazca sthAnAoM 2-sthAne 13 uddezake 70 sUtre-'sammadaMsaNe duvihe paNNatte, taM jahANisaggasammadasaNe ceva abhigamasammadaM saNe ceva' iti, samyagdarzanaM dvividhaM prajJaptam tadyathA-nisargasamyagdarzanam abhigamasamyagdarzanazceti // 39 // mUlam-pameyavAvage vavasAyassabhAve sammanANe // 40 // chAyA-'prameyavyApi vyavasAyasvabhAvaM samyagjJAnam // 40 // prApta ho jAtA hai| isa prakAra utpanna hone vAlA samyagdarzana nisarga sambagdarzana kahalAtA hai| abhigama kA artha hai zravaNa, zikSA yA upadeza, AcArya upAdhyAya yA guru ke upadeza se jo tasvArtha zraddhAna utpanna hotA hai vaha abhigama samyagdarzana kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki AcArya Adi ke upadeza ke vinA hI jo tatva zraddhAna utpanna hotA hai vaha nisarga samyagdarza kahalAtA hai aura AcArya Adi ke upadeza se utpanna hone vAlA samyagdarzana abhigama samyagdarzana kahA jAtA hai| sthAnAMga sUtra ke dUsare sthAna meM 70 ve sUtra meM kahA haisampagdarzana do prakAra kA kahA gayA hai-nisarga sampagdarzana aura abhi. gama samyagdarzana // 39 / kare che. ke vagara upadeze ja tene sammadarzana prApta thaI jAya che. A rIte utpanna thanAra samyaka darzana nisarga samyaphadarzana kahevAya che. abhigamane artha che abhigama zravaNa, zikSaNa, athavA upadeza, AcArya, upAdhyAya athavA gurUnA upadezathI ja tatvArtha zraddhA utpanna thAya che. te abhipama samyaphadarzana kahevAya che tAtparya e che ke AcArya AdinA upadeza vagaraja je tatva zraddhA utpanna thAya che. te nisargasamyakadarzana kahevAya che ane AcArya AdinA upadezathI utpanna thanAra samyakadarzana abhigama samyakadarzana kahevAya che. sthAnAMga sutranA samyakrarzana be prakAranA kahevAmAM AvyA che nisarga samyakadarzana ane abhigama samyakardazana che 39 che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ 753 dIpikA-niyukti TIkA a.82.40 samyagjJAnasvarUpanirUpaNam tatvArthadIpikA-pUrva tAvad-mokSampati samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra napa iti catuSTayasya hetutvamatipAdanAt tatra-samyagdarzanasya sabhedaM svarUpaM nirUpitam, sampati--samyagjJAnasya svarUpaM rUpayitumAha-'pameya pAcage' ityAdi / prameyavyApi-prameyaM vastuvyAptum aparityaktuM zIlamasyeti prameyavyApi niyato vastumAhi niyatavastusahacAri vyavasAyasvabhAvam adhyava. sAyAtmakaM nizcayAtmakaM jJAnaM samyagU jJAna mucyate / tatra prameya vyApakapadenaviparItajJAnasya vyAvRtti bhavati, vyavasAya svabhAvapadena-anadhyavasAyasaMzayAtmakaM jJAnaM vyAvatyete, / tathA ca-yena yena prakAreNa svabhAvena jIvadayaH padArthAH vyava. 'pameyavAvage vavasAya' ityAdi / sUtrArtha-jo prameyavyApI aura vyavasAya svabhAva vAlA (nizcayA. smaka ho vaha samyagjJAna kahalAtA hai // 40 // taravArthadIpikA-pahale samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra aura samyak tapa, isa catuSTaya ko mokSa ke kAraNa kahA thA, usameM se samyagdarzana kA sabheda svarUpa kahA jA cukA, aba samyagjJAna ke svarUpa kA kathana karate haiM __ jo prameya arthAt vastu ko prApta kare vaha prameya vyApI kahalAtA hai jisakA artha hai niyama se vastugrAhI yA niyata vastu sahacArI / vyava. sAyAtmaka use kahate haiM jo nizcayAtmaka ho| aisA prameyavyApI aura vyavasAyAtmaka jJAna samyagjJAna hai| yahAM 'prameyavyApI' isa pada se vipa rIta jJAna kA nirAsa kiyA gayA hai aura 'yavasAyAtmaka' pada se anaH dhyavasAya tathA saMzaya jJAna kA nivAraNa kiyA gayA hai / tAtparya yaha 'pameyavAvage vavasAya' yA satrArtha-je prameyavyApI ane vyavasAya svabhAvavALu nizcayAtmakache te samyakajJAna kahevAya che. ke 40 che tavAthathadIpikA-pahelA sammadarzana samyaphajJAna samyaphacAritra ane samyakatapa e catuSTayatapane mokSanA kAraNa kahyA hatA temAMthI sabhya darzananuM sabheda svarUpa kahevAmAM AvyuM have samyakajJAnanA svarUpanuM kathana karIe chIe je prameya arthAt vara tune vyApta kare te prameyavyApI kahevAya che. jeno artha che niyamathI vastugrAhI athavA niyatavastusahacArI vyavasAyAtmaka tene kahe che je nizcayAmaka heAya. AvuM prameyavyApI ane vyavasAyAtmaka jJAna samyakajJAna che. ahIM "prameyavyApI e padathI viparIta jJAna abhipreta karavAmAM AvyuM che ane vyavasAyAtmaka' padathI anadhyavasAya tathA saMzayajJAnanuM nivAraNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra sthitAstena ratena prakAreNA'nadhyavasAya-saMzaya-viparyayabhimajJAnaM samyagjJAna vya. padizyate, samyakapadenA'pi-anadhyavasAyasaMzayaviparyayajJAnasya vyAvRtti bhavati / anabhyavasAyAdi trayasya mithyAjJAnarUpatvena mokSasAdhane teSA manupayuktasvAt tabA'nadhyavasAyo mohaH, saMzayaH, saMdehaH vipryyo-vissriittvmitibhaavH||40|| ___ tatvArthaniyukti--pUrva tAvam-samyagdarzana-samyagjJAnAdi catuSTayasya mokSasAdhakatvena pratipAditavAn tatra-prathamopAttasya samyagdarzanasya svarUpaM marUpitam, sampati kramapAtasya samyagjJAnasya svarUpaM prarUpayitumAha-'pameyavAvage yavasAyassamAve sammanANe' iti / prameyavyApakaM prameyam, pramAtuM yogya prameyaMnikalA ki jo jIvAdi padArtha jisa-jisa rUpa meM avasthita haiM, usI. usI rUpa meM, jAnane vAlA anadhyavasAya, saMyama aura viparyaya se bhinna jJAna samyagjJAna kahalAtA hai / isake atirikta samyak pada se bhI anadhyavasAya, saMzaya aura viparyaya rUpa jJAna kI vyAvRtti ho jAtI haiM, kyoMki ye tInoM mithyAjJAna haiM, ataeva mokSa ke sAdhana nahIM ho skte| anadhyavasAya kA artha moha, saMzaya kA artha sandeha aura viparyaya kA artha viparItatA hai||4|| tattvArthaniyukti-pahale samyagdarzana, samyagjJAna, samyakUcAritra aura samyakatapa ko mokSa kA sAdhana kahA thA, unameM se samyagdarzana ke svarUpa ko vyAlyA kI, aba kramaprApta samyagjJAna ke svarUpa kA prati pAdana karate haiM jo pramini ke yogya arthAt jAnane ke lAyaka ho vaha prameya kahalAtA hai| prameya vastu ko vyApta karanA arthAt syAga na karanA yA niyama karyuM che. sAra e nIkaLe ke je jIvAdi padArtha je je rUpamAM rahelA che te te rUpamAM jANavAvALA adhyavasAya, saMzaya ane viparyayathI bhinna jJAna samyakajJAna kahevAya che. A sivAya samyaphapadathI paNa anadhyavasAya, saMzaya ane viparyayarUpa jJAnanI vyAvRtti thaI jAya che kAraNake A traNe mithyAjJAna che. jethI mokSanA sAdhana thaI zakatA nathI anadhyavasAyane artha meha saMzayana artha saMdeha ane viparyayane artha viparItatA che. ke 40 che tavArthaniyukita-pahelAM samyakdarzana, samyakajJAna, samyakracAritra, ane samyaktapane mokSanAM sAdhana kahyAM hatAM. temAthI samyakdarzananAM svarUpanI vyAkhyA karI. have krama prApta samyakajJAnanAM svarUpanuM pratipAdana karIe chIe je pratItine ye gya arthAta jANavAne lAyaka che te prameya kahevAya che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 6.40 samyagjJAnasvarUpanirUpaNam 745 vastu, vyAptumbhaparityaktuM niyamato grahItuM zIlamasyeti prameya vyApakaM niyamato vastugrAhi vastuno niyamato grahaNazIlaM vyavasAya svabhAvam- - vyavasAyo'dhyavasAyaH nizvayaH = svabhAvaH svarUpaM yasya tat vyavasAyasvamAtram adhyavasAya svarUpam, nizrayAtmakaM jJAnaM samyagjJAna mucyate / tatra - prameyavyApakapadena viparyayajJAnam vyAvRttiH kriyate, tasya prameyAvyApakatvAt adhyavasAyastrarUpavyavasAyasvabhAvakathanena ca moharUpAnadhyavasAyasya saMzayasya ca vyAvRtti bhavati / eteSAM khala prayANAm anadhyavasAyasaMzaya viparyayANAM mithyAjJAnarUpatvena mokSasAdhane'nupayuktatvAt, tathA ca yena yena svarUpeNa svabhAvena jIvAdIni tatvAni vyavasthitAni santi tena tena svarUpeNa svabhAvena teSAM parijJAnaM samyagjJAnamavagantavyam / tacca samyagjJAnaM dvividhaM, pratyakSa-parokSa bhedAt, tatra pratyakSamapi dvividhaM bhavati, sAMse grahaNa karanA jisakA svabhAva ho vaha vyavasAya svabhAva kahalAtA hai / vyavasAya arthAt adhyavasAya yA nizcaya jisakA svabhAva ho vaha vyavasAyasvabhAva | isa prakAra jo jJAna prameyavyApaka aura vyavasAyasvabhAva hotA hai, vaha samyagjJAna kahalAtA hai / 'prameyavyApaka, pada se viparyayajJAna kI vyAvRtti kI gaI hai, kyoMki vaha prameyavyApaka nahIM hotA aura vyavasAyAtmaka pada se moha rUpa anadhyavasAya kA tathA saMzayajJAna kA nirAkaraNa ho jAtA hai| ye tInoM anadhyavasAya, saMzaya aura vizryaya mithyAjJAna hone ke kAraNa mokSa sAdhana meM upayukta nahIM hai / abhiprAya yaha hai ki jo jIvAdi padArtha jisa-jisa rUpa meM sthita haiM, unheM usI rUpa meM jAnanA samyagjJAna hai / samyagjJAna do prakAra kA hai- pratyakSa aura parokSa / ina meM se pratyakSa prameya vastune vyApta karavI arthAt tyAga na karavA athavA niyamathI brahmaNu karavu' jenA svabhAva che te 'vyavasAyasvamAva' kahevAya che. vyavasAya arthAt adhyavasAya athavA nizcaya jene svabhAva che te vyavasAyasvabhAva A rIte je jJAna prameyavyApaka ane vyavasAyasvabhAva hAya che te sabhyajJAna kahevAya che prameyavyApaka padathI viparyaya jJAnanI vyAvRtti karavAmAM AvI che. kAraNake te prameyanyApaka hotuM nathI ane 'vyavasAyAtmaka padathI meharUpa anadhyavasAyanu tathA saMzayajJAnanuM nirAkaraNa thai jAya che. A traNe-anadhyavasAya, saMzaya ane viSaya mithyAjJAna hAvAthI meAkSasAdhanamAM upayegI nathI. kahevAnuM e che ke je jIvAdi padAtha je je svarUpamAM sthita che temane teja rUpamAM jANavA e sabhyajJAna che. sabhyajJAna e prakAranAM che-pratyakSa ane pakSa AmAMthI pratyekSanAM pazu ta0 94 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ 746 tattvArthasUtre serenitis - pAramArthika bhedAt / tatra sAMvyavahArika mapi dvividham indriya nibandhanam - anindriya nibandhanaJceti / tatra - cakSurAdIndriyahetukaM pratyakSam anindriya nibandhanamucyate, manohetukaM pratyakSam - anindriyanibandhanaM vyapadizyate / evamparamArthikaM pratyakSamapi dvividhaM bhavati, vikalaM sakalaJcati, tatrA'samayaviSayakaM vikalaM pratyakSam mucyate samagra viSayakantu sakalaM pratyakSaM vyapadizyate / tatra - vikalaM pratyakSam avadhimanaH paryavajJAnabhedena dvividhamavagantavyam, sakalaMpatyakSa cunarekameva samastAssvaraNakSaya hetu ka sakaladravyaparyAyasAkSAtkArasvarUpa kevalajJAna mucyate / parokSaM tAvat samyagjJAnaM paJcavidhaM bhavati, smaraNapratyabhijJAnatarkAnuke bhI do bheda haiM-sAMvyavahArikapratyakSa aura pAramArthikapratyakSa | sAMvya vahArika pratyakSa bhI do prakAra kA hai-indriya nibandhana aura anindriya nibandhana / cakSuAdi indriyoM se jo pratyakSa hotA hai yaha indriyanibandhana kahalAtA hai aura mana se hone vAlA pratyakSa anindriya nibandhana / pAramArthika pratyakSa bhI do prakAra kA hai - vikala aura sakala | jo samasta vastuoM ko grahaNa na kare vaha vikalapAramArthika pratyakSa kahalAtA hai aura samagra vastuoM ko jAnanevAlA sakalapAmArthika pratyakSa kahA jAtA hai / vikalapAramArthika pratyakSa ke do bheda haiM-avadhijJAna aura manaHparya vajJAna | sakala pAramArthika pratyakSa eka hI prakAra kA hai| vaha samasta AvaraNoM ke kSaya se utpanna hotA hai aura samasta dravyoM aura paryAyoM ko sAkSAt karanA usakA svarUpa hai| use kevalajJAna kahate hai / parokSa samyagjJAna pAMca prakAra kA hai - (1) smaraNa (2) pratyabhijJAna (3) tarka (4) anumAna aura (5) Agama / uttarAdhyayana sUtra ke 28 ceM e bheda che sAMvyavahArikapratyakSa ane pAramArthikapratyakSa. sAMvyavahArikapratyakSa paNa e prakAranAM che--indriyaniSTha dhana ane anidrIyanima'dhana cakSu Adi indriyAthI je pratyakSa hAya che te indriyanikha dhana kahevAya che ane manathI thanArA pratyakSa anidrIyaniSTha'dhana, pAramArthika pratyakSa paNa e prakAranA che vikala ane sakala je samasta vastuone grahaNa na kare te vikalapAramArthi kapratyakSa kahevAya che ane samagra vastu ene jANanAra sakalapAramArthikapratyakSa kahevAya che vikalapAramArthi pratyakSanAM be bheda che. avadhijJAna ane mana:paryavajJAna sakayapAramArthikapratyakSa eka ja prakAranu che. te samasta dra.ce ane paryAyAne sAkSAta karavA tenuM svarUpa che. tene kevaLajJAna kahe che. th|kss sabhya jJAna pAMya prabhAranAM che. (1) sbhara (2) atyabhijJAna (3) tarka (4) anumAna ane (5) Agama uttarAdhyayana sUtranA 28mAM ayayananI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.41 samyagjJAnabhedanirUpaNam 747 mAnA''gamabhedAt // uktazcottarAdhyayane 28 adhyayane 24 gAthAyAm-'davvANaM sababhAvA, samvapamANehiM jassa uvlddhaa| savvAhiM nayavihIhi, vitthArarutti naayvyo||1 iti dravyANAM sarvabhAvAH sarvapramANeyasyopalabdhAH / sabai napavidhibhi, vistAraruciriti jJAtavyaH / 1 // iti, tathA ca-yasya jIvasya dravyANAM sarve mAvAH guNaparyAyAdayaH sarvapramANaiH sarvanayai thopalabdhAH parijJAtA bhavanti sa vistArarucirucyate / / 40 // iti mUlam-taM ca paMcavihe, maisuya mohimaNapajjavakevalanANabheyao // 41 // chAyA-tacca paJca vidhaM, matizrutAvadhi manAparyavakevalajJAnabhedataH // 41 // tatvArthadIpikA--pUrva tAvad-mokSasAdhakatayA pratipAditeSu samyagdarzanA diSu caturyu samyagdarzana-samyagjJAnazca prarUpitam, sammati tatra-samyagjJAnasya mati zrutAdi pazcabhedAn parUpayitumAha-'taM ca paMcavihe' ityAdi / tacca pUrvokta svarUpaM adhyayana kI 24 vIM gAthA meM kahA hai-- jisane dravyoM ke samasta paryAyoM ko samasta pramANoM se aura saba nayavidhAnoM se jAna liyA, vaha vistAra ruci kahalAtA hai // 1 // ___ isa prakAra jo jIva dravyoM ko guNa-paryAyarUpa bhAvoM ko pramANoM aura saba nayoM se jAna letA hai, vaha vistAraruci kahalAtA hai||40|| 'taca paMcavihe mahasuya' ityAdi 41 / / sUtrArtha-samyagjJAna pAMca prakAra hai-(9) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manAparyajJAna aura (5) kevalajJAna // 41 // tatvArthadIpikA--mokSa ke sAdhana kahe gae sampagdarzana samyagjJAna Adi meM se samyagdarzana aura samyagjJAna kI prarUpaNA kI gaI, aba samyagjJAna ke mati zruta adi pAMca bhedoM kI prarUpaNA karate haiN24 mI gAthAmAM kahyuM che-jeNe dravyanA samasta payayane samasta pramANethI ane badhAM nayavidhAnethI jANuM lIdhA te vistArarUci kahevAya che ? A rIte je jIva dravyonA samasta guNa-paryAyarUpa bhAvene badhAM pramANa ane badhAM nothI jANuM le che te vistAra rUci kahevAya che. 4 'ta ca paMcavihe maisuya' chatyAdi sUbAtha-sabhyazAna pAMya prA2na cha-(1) bhatijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaH paryAvajJAna ane (5) kevaLajJAna 41 tatvArthadIpikA-mokSanA sAdhana kahevAmAM AvelA samyagdarzana samyagajJAna AdimAMthI samyagdarzana ane samyajJAnanI prarUpaNA karavAmAM AvI have zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ 748 tattvAryasUtre samyagjJAnaM paJcavidhaM bhavati, matizrutAvadhimanaHparyavakevalajJAnabhedAta, tatrA''minibodhikajJAnarUpaM matijJAnamavase yam / tatra-jJAnAvaraNaM tAvad jJAnapratibandhaka mucyate, tat trividhaM bhavati, manogatam-indriyagataM-viSayagataJcati / tatra. mAtsaryAdika manogatamAvaraNam kAca-kAmalAdika mindriyagatamAvaraNam, (kAcathA'tra-netrarogavizeSaH kAcavindu nAmnA prasiddhaH) sUkSmatvagADhAndhakAravyAtasvAdikaM viSayagatamAvaraNaM bhavati, tasya khalu-AvaraNasya sarvathA nAzaH kSaya ucyate / AvaraNasya vidyamAnatve'pi-anubhUtattvAvasthA upazama ucyate / tatra matijJAnAvaraNakSayopazame sati-indriya manasi puraskRtya vyApUtaH san yathArya pUrvokta samyagjJAna pAMca prakAra kA hai-(1) mati (2) zruta (3)avadhi (4) manAparyava aura (5) kevalajJAna / AbhiniyodhikajJAna ko matijJAna kahate haiN| jo jJAna ko AvRtta-AcchAdita kare vaha jJAnAvaraNa kahA lAtA hai| AvaraNa tIna prakAra ke hote haiM-manogata, indriyagata aura viSayagata / mAtsarya Adi manogata AvaraNa hai, kAca-kAmalAdika roga indriyagata AvaraNa haiM (kAca nAmaka netroM kA eka roga hotA hai jo kAcavindu nAma se bhI prasiddha hai)| mRkSamatA, gADha aMdhakAra se vyApta honA Adi viSayagata AvaraNa haiN| AvaraNa kA sarvathA nAza honA kSaya kahalAtA haiM AvaraNa vidyamAna to ho magara udbhUta (prakaTa) na ho to aisI avasthA ko upazama kahate haiN| matijJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para indriya aura mana ke nimitta se jo yathArtha jJAna hotA hai vaha matijJAna kahalAtA hai| tAtparya yaha samyajJAnanA atizrata Adi pAMca bhedanI prarUpaNa karIe chIe- pUrvarita sanyajJAna pAMya prasanu cha- (1) mati (2) zruta (3) avadhi () bhanaH 554 mana (5) vaNajJAna mAninimAdhi 3-jJAnane matijJAna kahe che. je jJAnane AvRtta-AcchAdita kare te jJAnAvaraNa kahevAya che. AvaraNa traNa prakAranA hoya che-magata Indriyagata ane viSayagata, mAtsarya Adi managata AvaraNa che, kAca-kAmalAdika roga Indriyagata AvaraNa che. (kAca nAne ane eka roga hoya che je kAyabi nAmathI paNa prasiddha che,) sUkSamatA, gADha aMdhakArathI vyApta thavuM vagere viSayagata AvaraNa che. AvaraNane sarvathA nAza tha kSaya kahevAya che. AvaraNa vidyamAna te hoya paratuM udbhUda (prakaTa) na hoya te evI avasthAne upazama kahe che. matijJAnAvaraNane kSaye pazama thavAthI Indriya temaja mananA nimittathI yathArtha je jJAna thAya che te matijJAna kahevAya che tAtparya e che ke matijJAnA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.41 samyagjJAnabhedanirUpaNam 759 manute sA mati rucyate / tathA ca-manyate indriyamanodvAreNa niyataM vastu paricchidyate'nayeti matiH yogya dezAvasthita vastuviSayaka indriya manonimittakajJAnavizeSo mavijJAna mucyate / tathA ca mavijJAnAvaraNasya kSayopazame prathamato jAyamAnaM mananA smakaM jJAna mityarthaH mananAnmatiriti vyutpatteH tato matijJAnajanyaM yata aspaSTam jJAnaM tat-zrutajJAnamucyate iJca jJAnadvayaM parokSaM bhavati / tato'vacchinno maryAdita sImito viSayo yasya tAdRzamida mIza mityAkArakaM jJAnamavadhijJAnam / zrUyate iti zrutaM zabdaH tatsambandhi jJAna zrutajJAna mucyate zravaNaM vA zrutaM zabda jJAnavizeSaH tathA ca-bhASamANasya zabdaM zRNvataH pustakAdi nyastalipivA cakSuSA pazyato yajjJAnaM tat-zruta jJAnamavaseyam / idazca jJAnadvayaM parokSa bhavati, yadvAzravarNa zrutaM vAcya vAcaka bhAvapurassarIkaraNena zabdasambaddhArthagrahaNa heturUpalabdhivizeSaH zrutajJAna mucyate / idazca jJAnadvayaM parokSa bhavati, tato'vacchinno maryAdita: hai ki matijJAnAvaraNa ka.ma kA kSayopazama hone para sarvaprathama mananAtmaka jo jJAna hotA hai, vaha matijJAna kahalAtA hai / matijJAna ke pazcAt vAcya-vAcaka bhAva saMbandha ke AdhAra para jo jJAna hotA hai, vaha zruta jJAna kahalAtA hai| jo sunA jAya vaha zabda-zabda. saMbandhI jJAna zruta. jJAna hai / athavA sunanA zruta kahalAtA hai| vaktA ke dvArA prayukta zabda ko zravaNa karake usake artha (vAcya) ko jAnanA zrutajJAna kaha lAtA hai / tAtparya yaha hai ki vAcya-vAcakabhAva saMbandha ke adhAra para zabda ke sAtha sambaddha artha ko grahaNa karane vAlA jJAna zrutajJAna kahA lAtA hai / matijJAna aura zrutajJAna-donoM parokSa hai| indriya aura mana kI sahAyatA ke binA jisa jJAna ke dvArA maryA. dita rUpI padArthoM kA bodha ho vaha avadhijJAna kahalAtA hai / jo avadhi varaNa karmane kSayopazama thavAthI sarva prathama mananAtmaka je jJAna thAya che te matijJa na kahevAya che. matijJAna pachI je va kaya-vAcaka bhAva saMbaMdhanA AdhAre je jJAna thAya che te zrutajJAna kahevAya che. je sAMbhaLI zakAya te zabda, zabda saMbaMdhI jJAna zrutajJAna che. athavA sAMbhaLavuM zrata kahevAya che. vakatA dvArA vaparAyelA zabdanuM zravaNa karIne tenA arthane (vAca) jANa mutajJAna kahevAya che tAtparya e che ke vAcya-vAcakabhAva saMbaMdhanA AdhAre zabdanI, sAthe sammadhya arthane grahaNa karanAra jJAna zrutajJAna kahevAya che. matijJAna ane zrutajJAna-mana parerAkSa che. Indriya ane mananI sahAyatA vagara je jJAna dvArA maryAdita rUpI padArtho ne baMdha thAya te avadhijJAna kahevAya che je avadhi arthAt rUpa dravyone zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 tattvArthasa sImita viSayo yasya tAdRzamida mIdRzamityAkArakaM jJAnam avadhijJAna mucyate / avatrIyate dravya-kSetra - kAla-bhAvaiH paricchidyate viSayo'neneti vyutpatteH, yadvA'dhastAda vidyamAna bahuta ra viSayagrahaNA davadhirucyate, avazabdo'dhaH zabdArthaH ava-adho vistRtaM vastu dhIyate - paricchidyate'neneti - avadhiH, yadvA-avadhimaryAdA rupi dravyeSu paricchedakatayA jJAnam avadhijJAnam / devAH khalu avadhijJAnena saptamanarakaparyantaM pazyanti / upari punaralpameva svavimAnadaNDaparyantaM pazyanti / evam - mAtsaryAdi jJAvaraNakSayopazame sati anya manogatasyA'rthasya sphuTaM pariarthAt rUpI dravyoM kA jAnane kI maryAdA se yukta ho vaha avadhijJAna athavA jo jJAna adhastana arthAt nIci dizA meM adhika jAne vaha avadhijJAna | yahAM 'ava' zabda adhaH arthAt nIce ke artha meM hai / deva avadhijJAna se sAtaveM naraka taka dekhate hai magara Upara thoDA hI dekhapAte hai - kevala apane vimAna ke daNDa paryanta hI / manaHparyAyajJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para dUsare ke manogata paryAyoM ko sAkSAt rUpa se jAnane vAlA jJAna manaHparyavajJAna kahalAtA / yaha jJAna paramanodravyoM aura unake paryAyoM ko hI pratyakSa jAnatA hai magara mana dvArA cintita ghaTa Adi bAhya padArthoM ko nahIM jAnatA / unheM anumAna me hI jAnatA hai| tAtparya yaha hai ki jaba koI saMjJI jIva kisI padArtha kA manana- na-cintana karatA hai taba usa cintanIya padArtha ke anurUpa usake mana ke paryAya utpanna hote haiM / manaHparyavajJAna jANavAnI mayadAthI yukta huM ya te avadhijJAna athavA je jJAna adhastAtA arthAt nIcI dizAmAM adhika jANe te avadhijJAna ahI azabda adhaH arthAt nIcenA arthomAM che. deva avadhijJAnathI sAtamI naraka sudhI jue che paraMtu upara te the u ja joI zake che- mAtra peAtAnA vimAnanA kruNDa panta joI zake che, manaH paryAyajJAnAvaraNanA kSayApazama thavAthI khIjAnAM maneAgata pAMcAne sAkSAt rUpathI jANunAra jJAna manaH pavajJAna kahevAya che. A jJAna paramane drujye ane tenA paryAyAne ja pratyakSa jANe che parantu mana dvArA cintita ghaTa Adi paNa padArthAne jANute nathI. tene anumAnathI ja jANe che tApa e che ke jyAre kAI saMjJI jIva koI padAnu' manana-cintana kare che tyAre te cintanIya padArthanA anurUpa tenA mananA paryAya utpanna thAya che. mana: pavajJAna te pAMcAne sAkSAta jANe che ane tenA AdhAre bAhya pAnu zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU.41 samyagjJAnamedanirUpaNam 751 cchedakaM jJAnam -' idamitthaMbhUtamanavacintitam' ityevaMrUpa jJAnaM manaH paryavajJAna mucyate / tapasvino janA yadarthaM tapaH kriyAvizeSaM kurvanti tajjJAna sakaladravya paryAyAvabhAsakam anyajJAnAsaMsRSTa kevalajJAnaM vyapadizyate / taccamokSasAdhakaM bhavatIti // 41 // tatvArthaniyuktiH -- pUrvaM tAvada mokSasAdhanatvena samyagjJAnaM pratipAditam, sampati tasya mUlabhedAn pratipAdayitumAha- 'taca paMcaviha, mahasuyaohi maNapajjava kevalanANa bheyao' iti / tacca pUrvoktasvarUpaM samyagjJAnaM una paryAyoM ko sAkSAt jAnatA hai aura unake AdhAra para bAhya padArtha kA anumAna karatA hai / jaise sAmAnya jJAnavAn puruSa kisI ke cehare ko pratyakSa dekhanA hai aura phira ceharo ke AdhAra se usake antaH karaNa ke krodha, karuNA, anurAga Adi bhAvoM kA anumAna karatA hai usI prakAra mana:paryayajJAnI dUsare ke manodravyoM ko pratyakSa dekhatA hai aura phira manodravyoM ke paryAyoM ke AdhAra para bAhya padArthoM kA anu mAna karatA hai - 'jANai bajjhe'NumANAo' arthAt bAhya padArthoM ko anumAna se jAnatA hai / jisa jJAna ke lie tapasvI jana tapazcaraNa meM pravRtta hote haiM, vaha sabhI dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA evaM anya jJAnoM se achUto jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| yahI jJAna mokSa kA sAdhaka hotA hai / 41 / tatvArthaniyukti- pahale samyagjJAna ko mokSa kA sAdhana kahA hai, aba usake mUlabhedoM kA pratipAdana karate haiM abhimAna kare che. jema sAmAnya jJAnavAna purUSa keinA caherAne pratyakSa jue che ane pachI caherAnA adhArathI tenA ataHzraNanA krodha anurAga Adi bhAvAnu anumAna kare che. te ja rIte mana:paryavajJAnI khIjAnA manA dravye ne pratyakSa jue che ane pachI manedrayaizanA paryArcanA AdhAra para bAhya padArthonuM anumAna pure ho, udhu pazu che- 'jANai bajjheNumANAo' arthAt khAdyapadArthAne anumAnathI jANe che. je jJAnane mATe tapasvIjana tapazcaryAmAM pravRtta thAya che te badhA DhaLye ane badhAM paryAyane jANanAra temaja anya jJAnAthI na sparzeluM jJAna kevaLa jJAna kahevAya che. Aja jJAna mekSitu' sAdhaka hoya che // 41 5 tattvAtha niyueNMkti - --agAu sabhyajJAnane meAkSanu sAdhana kahyuM che have tenA mULa bhedanuM pratipAdana karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre paJcavidhaM bhavati matizrugAdhi manaHparyatra-kevalajJAnabhedataH / tathA ca-matijJAna zrutajJAnam-avadhijJAna-manaHparyavajJAnaM-kevalajJAna zvetyevaM tAvat-paJcavidhaM samya. jJAnamavaseyam / avAntarabhedAstu-anekavidhAH santIti vakSapate, tatra-mananaM matiH paricchedaH, jJaptirjJAnaM vastu svarUpAvadhAraNam, matirUpa jJAna-matijJAnam, idamevA''minibodhikajJAna mucyate / tacca-zrotrendriya vyatirikta cakSurAdIndriyA nakSaropalabdhirUpa matijJAnaM bodhyam, zrUyate iti zrutam, tacca zabdamAtra bodhyaM, tasyaiva zrUyamANatvAt tarasambandhijJAnaM zrutajJAna mucyate / yadvA-zravaNaM zrunarUpaM zrutaM, zabda. jJAna vizeSa ucyate bhAve kta pratyayaH, tacca zrutajJAnaM bhASamANasya zabda mAkarNayataH pustakAdinyastalipiyA-pazyato yajjJAnaM bhavati tat-zrutajJAnaM bodhyam / avadhi pUrvokta samyagjJAna pAMca prakAra kA hai-(1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaHparyavajJAna (5) kevalajJAna / inake avAntara bheda aneka prakAra se haiM, jisakA Age kathana kiyA jaaegaa| manana karanA mati kahalAtA hai, jAnanA arthAt vastu ke svarUpa kA avadhAraNa karanA jJAna hai| matirUpa jJAna matijJAna / ise AbhiniSo. dhika jJAna bhI kahate haiN| pAMcoM indriyoM se aura mana se jo anakSarA. smaka bodha hotA hai, use matijJAna samajhanA caahie| jo sunA jAya so shrut| zruta zabda hI hai kyoMki zabda hI sunA jAtA hai| zruta saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahalAtA hai / athavA zravaNa ko arthAt zabdajJAna vizeSa ko zruta kahate haiN| yahAM bhAva meM 'kta' pratyaya huA hai| kisI vaktA ke dvArA uccAraNa kiye gaye zabda ko sunane ke pazcAt pUrvokta samakjJAna pAMca prakAranuM che-(1) matijJAna (2) zratajJAna (3) apavijJAna (4) mana:paya jJAna mana (5) avasAna memanA bhavAntara bheda aneka prakArathI che jemanuM kathana have pachI karavAmAM Avaze. manana karavuM mati kahevAya che. jANavuM arthAt vastunA svarUpanuM avadhAraNa karavuM jJAna che. matirUpa jJAna matijJAna ene Abhinibedhika jJAna paNa kahe che. pAMce IdriyothI ane manathI je akSarAtmaka baMdha thAya che, te matijJAna samajavuM joIe. je sAMbhaLI zakAya te zrata, zrata zabdane ja paryAya che kAraNake zabda ja sAMbhaLI zakAya che. zruta saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahevAya che. athavA zravaNane zabdajJAna vizeSa ne zruta kahe che. ahIM bhAvamAM "kita pratyaya lAge che. keI vaktA dvArA belAyelA zabdone sAMbhaLyA bAda te zabdanA arthanuM je jJAna zrI tatvArtha sUtra 2
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 2.41 samyagjJAnamedanirUpaNam 753 jJAnaM tAvad - avazabdasyA'dhaH zabdArthakatvenA'vadhAnAdavadhiH tadrUpaM jJAnaM paricchedaH avadhiHjJAnam, taccA'dho vistRta saptamanarakaparyantaviSayaka manuttara vimAnavAsinAM devAnAm avadhijJAna mucyate / yadvA-avadhi zabdasya maryAdArthakatayA - safcchanna maryAditaH sImito viSayo yasya tAdRzaM jJAnam 'idamIdRzam' ityA kArakamavadhijJAna mucyate / avadhIyate dravya-kSetra - kAlabhAvaiH paricchidyate maryAdI for frist vyutpattiH, taccA'mUrta dravyaparihAreNa mUrta dravyanibandhanatvAdeva-sImitasvenA'vadhijJAnapadena vyapadizyate yacca narakAdi caturgatiSvapi vartamAnAnAM jIvAnA mindriyamanaH nirapekSa prativiziSTakSayopazamahetukaM pudgalausa zabda ke artha kA jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna kahalAtA hai| yahAM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki kAna ke dvArA zabda ko sunanA athavA netroM dvArA lipi-akSaroM ko dekhanA matijJAna hai, usake anantara usa zabda ke artha kA vAcya-vAcaka sambandha ke AdhAra para jo bodha hotA hai, vaha zrutajJAna hai / 1 'avadhi' zabda meM jo 'aba' bhAga hai vaha adhaH arthAt nIce kA vAcaka hai / avadhijJAna nivI dizA meM adhika vistRta hotA hai / anuttara vimAnavAsI deva avadhijJAna se saptama naraka paryanta jAnate dekhate haiM / athavA avadhi kA artha hai maryAdA / jo jJAna maryAdA yukta hai vaha avadhijJAna | avadhijJAna kI maryAdA yaha hai ki yaha jJAna amUrta padArthoM ko choDakara sirpha mUrta dravyoM ko hI jAnatA hai| isa kAraNa yaha maryAdita sImita yA avadhijJAna kahalAtA hai| yaha jJAna cAroM gatiyoM ke jIvoM ko ho sakatA hai| isameM indriya aura mana kI sahAyatA thAya che te zrutajJAna kahevAya che. atre e yAda rAkhavuM joIe ke kAna varDa zabdane sAMbhaLave athavA netrA dvAra lipi akSarAMne jovA matijJAna che. AnA anantara te zabdanA arthane vAcya-vAcaka saMbaMdhanA AdhAre je meSa thAya che. te zrutajJAna che. avidha zabdamAM 'ava' bhAga che te adhaH arthAt nIcene vAcaka che. avadhijJAna nIcI dazAmAM adhika vistRta hAya che. anuttaravimAnavAsI deva avidhajJAna vaDe sAtamI naraka sudhI joI zake che athavA avadhinA atha maryAdA che. je jJAna maryAdAcuMkata che te avadhijJAna avadhijJAnanI maryAdA e che ke A jJAna amUrta dArthAne bAda karatA mAtra mUtta dravyene ja jANe che. AthI te maryAdita sImita athavA avadhijJAna kahevAya che. A jJAna cAre gatienA jIvAne thai zake che. emAM indriya ane mananI grahAyatAnI ta0 95 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ tattvAryasUtre paricchedi deva-manuSya-tiyaG-nAraka svAmikamavadhijJAnaM bhavati / tatra-devanArakANAM bhavapatyayikaM, manuSyatirazcAzca labdhi pratyayikamavadhijJAnaM bhavatIti vivekaH avadhi dvividho bhavati yathArthoM viparItazca / tatra yathArtho'vadhiH avadhijJAnam viparIto'vadhi vibhaGgajJAna kathyate / samyagdRSTe jIvasya adhijJAnaM jAyate, mithyAdRSTe jIvasya ca vibhaGgajJAna jaayte| manAparyavajJAnantu-manastAvad dvividham, dravyamano-bhAvamanazceti / tatra-manovargaNArUpaM dravyamana ucyate, bhAvamanaH punastA eva dravyamanovargaNA jIvenopAttAH satyazcintyamAnA bhAvamana ucyate / tatra prakRte-bhAvamanaH parigRhyate tasya bhAvamanasaH payavANAM payaveSu vA kI apekSA nahIM rahatI-sIdhA AtmA se hI utpanna hotA hai / avadhi jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hotA hai aura rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai| devoM aura nArakoM ko bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai tathA manuSyoM aura tIryazco ko guNa pratyaya avadhijJAna hotA hai| koI bhI deva aura nAraka avadhijJAna se rahita nahIM hotA jabaki manuSyoM aura tithaMcoM meM se kisI-kisI ko hI hotA hai| avadhi do prakAra kA hotA hai| sulaTa aura ulttaa| sulaTe avadhi ko avadhijJAna kahate haiM, aura ulaTe avadhi ko vibhaMgajJAna kahate haiM, samadRSTi jIva ko avadhijJAna hotA hai aura mithyAdRSTi ko vibhaMga jJAna hotA hai| mana do prakAra kA hai-dravyamAna aura bhAvamana / dravyamana manovargaNA ke pudgaloM se nirmita hotA hai aura AtmA kA manana karane kI zakti bhAva. mana kahalAtI hai| yahAM dravyamana abhipreta haiM / dravyamana ke paryAyoM kA apekSA rahetI nathI sIdhuM AtmAthI ja utpanna thAya che avadhijJAnAvaraNa kamanA kSapazamathI utpanna thAya che ane rUpI dravyone ja jANe che. deve ane nArakInA jene bhavapratyaya avadhijJAna thAya che tathA manuSya ane tiyAne guNa pratyaya avadhijJAna thAya che. koI paNa deva ane nAraka avadhijJAnathI rahi hotA nathI jyAre manuSya ane tiyAmAM kaI keI ne ja hoya che. avadhi be prakAranA hoya che (sIdhuM ane uMdhuM) sIdhA avadhine avadhijJAna kahe che jyAre uMdhA avadhine virbhAgajJAna kahe che, samadaSTijIva ne avadhijJAna thAya che ane mithyASTine virbhAgajJAna thAya che. mana be prakAranA che dravyamAna ane bhAvamana dravyamana mane varganA pudgalethI nirmita thAya che. ane AtmAnI manana karavAnI zakti bhAvamana kahevAya che. atre dravyamana abhipreta che. dravyamananA paryAnuM je jJAna thAya zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.41 samyagjJAnamedanirUpaNam 755 yad jJAna tanmanaHparyavajJAnam-bhAvamanaH paryavAzcaivaMvidhA bodhyaaH| yathA-kazci. jjIvaH-evaM cintayet kiM svabhAvaH khalvAtmA vartate ? jJAna svabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInA manubhAvitA ityAdayo jJeyaviSayA'dhyavasAyAH paragatA bhavanti tAneva manAparyavAn paramArthataH samavabudhyate, bAhyAMstu-manaHparyavAn anumAnAdevA'sau jAnAti tanmanaH paryavajJAna bodhyam / tathA ca-'idamitthaMbhUtamanena cintitam ityevaM rUpa jJAna manAparyavajJAna mucyate tacca-manaHparyavajJAna sArdhadvayadvIpa samudrAntarvati saMjJi manodravyAvalambanaM bhavati / kevalajJAnantu-kevalapadena sampUrNa jo jJAna hotA hai vaha manaHparyava jJAna kahalAtAhai / tAtparya yaha hai kijaise kisI puruSa ke antaHkaraNa meM prema, karuNA, krodha Adi kisI bhAva ke udaya hone para usake cehare kI AkRti tadanusAra badalatI rahatI hai aura usake cehare ko dekhakara una-una bhAvoM ko samajhA jA sakatA hai, isI prakAra jaba koI saMjJI jIva kisI vastu kA cintana karatA hai taba usa vastu ke anurUpa dravyamana ko AkRtiyAM-avasthAyeM bhI palaTatI rahatI haiN| una okRtiyoM yA avasthAoM athavA paryAyoM ko manaHparyava. jJAnI usI prakAra pratyakSa dekhatA hai jaise hama kisI ke cehare ko pratyakSa dekhate haiM mana ke una paryAyoM ko pratyakSa dekhanA-jAnanA hI manaHparyava jJAna hai| mana ke dvArA jina padArthoM kA cintana kiyA jAtA hai una padAyoM ko manAparyavajJAna nahIM jAnatA ve padArtha mana ke paryAyoM ke AdhAra para kiye jAne vAle anumAna ke dvArA hI jAne jAte haiM, jaise-isa puruSane ghaTa kA cintana kiyA hai, yadi aisA na kiyA hotA to usake mana ke paryAya che te mana:paryayajJAna kahevAya che. sArAMza A che--jema keI purUSanAM anta; karaNamAM prema, karUNA, krodha Adi kaI bhAvane udaya thavAthI tenA caherAnI AkRti tadanusAra badalAtI rahe che ane tenA caherA (mukhamudrA) ne joIne te te bhAvane samajI zakAya che, evI ja rIte jyAre koI saMjJI jIva kaI vastana ciMtana kare che tyAre te vastune anurUpa dravyamananI AkRtie avasthAe paNa badalAtI rahe che. te AkRtie agara avasthAo athavA paryAne mana:paryayajJAnI te ja rIte pratyakSa juve che jema ApaNe keIne caherAne pratyakSa joIe chIe mananA te poyAne jevA jANavA eja mana:paryavajJAna che, mana dvArA je padArthonuM cintana karavAmAM Ave che te padArthone mana 5ryavajJAna jANatuM nathI. te padArtha mananA paryAnA AdhAra para karAnAra anumAna dvArA ja jANI zakAya che. jemake-A purUSe ghaDAnuM cintana karyuM che, je ema na karyuM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra jJeyaM parigRhyate tasya-tasmin vA sakala jJeye tapaH kriyAnuSThAnavizuddhayatizayA. dinA yad jJAnaM bhavati tatkevala jJAna mucyate / tacca-sarvadravyabhAvaparyAyaparicchedi bhavati, yadvA kevalazabdasyA'sahAyArthakatayA kevalam ekameva matyAdi jJAnAsambaddhamAtyantika jJAnAvaraNakSayajanyaM kevalajJAnamavidyamAnapasvedaM sakala padArthA'vabhAsakaM bhavati, tatra-matijJAnasya paJcAvagrahAdayo bhedAH, zrutajJAnasyA'zA'naGga paviSTAdayaH, avadhijJAnasya bhavapatyayAdayaH, manaHparyavajJAnasya RjumatyAdayo bhedAH agre'bhidhAsyante, kevalajJAnasya tu bhedA na santIti-bodhyam uktaJca aise-ghaTAnurUpa nahIM hote, ityaadi| yaha manaHparyavajJAna aDhAI dvIpa (manuSya loka) meM sthita saMjJI jIva ke manodravyoM ko jAnatA hai| jisa jJAna ke dvArA samasta jJeya padArtha jAne jAte haiM, vaha kevalajJAna kahalAtA hai| yaha jJAna viziSTatara tapazcaraNa evaM dhyAna Adi sAdhanA se jJAnAvaraNa karma kA pUrNa rUpa se kSaya hone para utpanna hotA hai| yaha samasta dravyoM aura samasta paryApoM ko jAnatA hai| 'kevala' zabda kA artha asahAya bhI hai| isa artha ke anusAra jo jJAna asahAya hai arthAt matijJAna Adi kisI bhI jJAna kI apekSA nahIM rakhatA-akelA hI hotA hai aura jJAnAvaraNa karma ke kSaya se utpana hotA hai, vaha kevalajJAna hai| inameM se matijJAna ke cAra bheda haiM-avagraha, ihA, avAya aura dhaarnnaa| zrutajJAna ke aMgapraviSTa, anaMgapraviSTa (aMgavAhya) Adi hita te enA mananA paryAya AvA ghaDAnurUpa na hota, vagere A mana 5ryavajJAna aDhI dvIpa (manageleka) mAM sthita saMjJI jIvanA mana dravyane jANe che. je jJAna vaDe samasta reya padArtha jANI zakAya che. te kevaLajJAna kahevAya che. A jJAna viziSTatara tapazcaryA temaja dhyAna Adi sAdhanAthI jJAnAvaraNa karmane pUrNa rUpathI kSaya thavAthI utpanna thAya che. A samasta dravya ane samasta paryAne jANe che. keghaLa zabdano artha asahAya paNa thAya che. A artha anusAra je jJAna asahAya che arthAt matijJAna Adi ke I paNa jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI ekaluM ja hoya che ane jJAnAvaraNa karmanA kSayathI utpanna thAya che te kevaLa jJAna che. AmAMthI matijJAnanA cAra bheda che avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA zratajJAnanA aMgapraviSTa anaMgapraviSTa (aMgabAhya) Adi avAntara bheTa che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU.42 matizrutajJAnayoH parokSatvam 757 sthAnAGge 5 sthAne 3 uddezake 463 mRtre - 'paMcavihe gANe paNNatte taM jahAAbhiNibohiyaNANe- suyaNANe ohiNANe maNapajjavaNANe- kevalaNANe' iti, paJcavidhaM jJAnaM prajJaptam, tadyathA = grAbhinibodhikajJAnam, zrutajJAnam, avadhijJAnam, manaH paryavajJAnam kevalajJAnam iti / evameva bhagavatIsUtre -8 zatake 2uddezake 318 - mUtre anuyogadvArasUtre, nandisUtre coktam // 41 // mUlam - tattha maisuyanANe parokakhe // 42 // chAyA - tatra mati zrutajJAnaM parokSam // 42 // tatvArthadIpikA - pUrva sUtre samyagjJAnaM paJcavidhatvena pratipAditam matizrutAvadhimanaH paryava kevalajJAna bhedAt teSu ca paJcasu prathamadvayaM parokSam, antima AvAntara bheda haiM / avadhijJAna ke bhavapratyaya Adi bheda haiM aura manaH paryavajJAna ke Rjumati Adi bheda haiM, jinakA kathana Age kiyA jAegA / kevalajJAna ke bheda nahIM hote haiN| sthAnAMga sUtra ke pAMcaveM sthAnaka ke tRtIya udezaka meM kahA hai- 'jJAna pAMca prakAra ke kahe gae haiM - (1) Abhinibadhika jJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaH paryavajJAna ( 5 ) aura kevalajJAna | isI prakAra bhagavatI sUtra meM zataka 8, uddezaka 2 sUtra 398 meM, anuyogadvAra meM tathA nandI sUtra meM bhI kahA hai // 41 // 'tattha mai suyanANe parokkhe' ityAdi / sUtrArtha - matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM // 42 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM samyagjJAna pAMca prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai-mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna / ina avadhijJAnanA bhavapratyaya Adi bheda che ane mana:paryavajJAnanA Rjumati Addhi bheda che jenu' kathana have pachIthI karavAmAM Avaze. kevaLajJAnanA bheda heAtA nathI sthAnAMgasUtranA pAMcamAM sthAnakanA trIjA uddezanamAM kahyuM che jJAna pAMca prakAranA DelAM che - (1) malinimodhijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) bhana:paryavajJAna mane (5) devalajJAna. eja pramANe bhagavatIsUtramAM zataka 8, uddezaka 2, sUtra 138mAM, anu caiAgadvAra sUtramAM tathA nandIsUtramAM paNa kahevAmAM AvyuM che ! 41 // 'tattha mahasuyanANe pacakkhe' ityAhi sUtrArtha - tajJAna bhane zrutajJAna parokSa . // 42 // tattvArthaM dIpikA-pUrva sUtramAM samyajJAna pAMca prakAranA pratipAdana karavAmAM mAvyA--matizruta avidhamanaHpava ane kevaLajJAna A pAMcamAMthI prAraMbhanA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 tattvAryastre trayazca pratyakSa vyapadizyate iti pratipAdayituM prathamaM matizrutajJAnadvayasya parokSasvaM parUpayati-tattha mahasuyanANe parokkhe' iti / tatra-teSu khalu pUrvokteSu matyAdi jJAneSu prathamadvayaM matizrutajJAna -matijJAnaM zrutajJAnaJca parokSa vartate, matijJAnasya cakSurAdIndriyA'mapekSatayaivopajAyamAnasmaraNAtmakaviSayacintanarUpatayA parokSatvaM bodhyam / yathA-nATakAdhavalokane javanikA'pasAraNA-'vyavahita pUrva kAle ki pAtra mAgacchatItyautsukyena darzakAnAM javanikA pradeze manovyApAra pUrvikA dRSTiH saMlagnA bhavati tathAvidha jJAnasyaiva matijJAnapadena vyavahriyamANatvAt zrutajJAnasya ca zabda sambandhAjjAyamAnatayA parokSatvaM boddhayam // 42 // tatvArthaniyuktiH -pUrva tAvat-samyagjJAna mokSasAdhana pazcavidhaM prarUpitam matizrutAvAdhamanaHparyavakevalajJAnabhedAt tatra-mathamadvayaM-matizrutajJAnarUpaM parokSa pAMca meM se prAraMbha ke do parokSa aura antima tIna pratyakSa haiM / yaha pratipAdana karane ke lie pahale matijJAna aura zrutajJAna ko parokSa kahate haiM pUrvokta pAMca jJAnoM meM se prAraMbha ke do arthAt matijJAna aura zruna. jJAna parokSa haiN| jo jJAna indriya yA mana rUpa para nimitta se utpanna ho yaha parokSa kahalAtA hai| matijJAna indriyoM kI aura mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai, ataeva vaha parokSa hai aura zrutajJAna mana ke nimitta se utpanna hone ke kAraNa parokSa hai / isI prakAra prakAza evaM paropadeza Adi vAhya kAraNoM se janita hone ke kAraNa bhI ye dono jJAna parokSa kahalAte haiM // 42 // __ tatvArthaniyukti--pahale mokSa ke sAdhana samyagjJAna ke pAMca bheda kahe gaye haiM-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevala jJAna / inameM se prAraMbha ke do matijJAna aura zrunajJAna parokSa haiM aura be parokSa, jyAre antima traNa pratyakSa che, evuM pratipAdana karavAnA AzayathI pahelA matijJAna ane zrutajJAnane parokSa kahIe chIe pUrvokta pAMca jJAnomAMthI prAraMbhanA be arthAt matijJAna ane zrutajJAna parAkSa che je jJAna indriya athavA mana rUpa nimittathI utpanna thAya te parokSa kahevAya che. matijJAna IndriyanI tathA mananI sahAyatAthI utpanna thAya che AthI te pakSa che. evI ja rIte prakAza temaja paropadeza Adi bAda kAraNethI utpanna thavAnA kAraNe paNa A baMne jJAna parokSa kahevAya che IrA tatvArtha niyukti-pahelA mekSanA sAdhana samyagUjJAnanA pAMca bheda kahevAmAM AvyA che matijJAna, kutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna AmAMthI prAraMbhanA be matijJAna ane zrutajJAna pakSa che ane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.42 matizrutajJAnayoH parokSatvam 759 vartate, iti pratipAdayituM prathama matizrutajJAnadvayasya parokSatvaM prarUpayati-'tatya mAsuyanANe parokkhe' iti tatra-teSu matizrunAvadhimanAparyavakevalajJAneSu prathamadvayaM matizrutajJAnam, matijJAnaM zrutajJAnaM ca parokSaM vyapadizyate / tatramatijJAnasya cakSurAdIndriyAnapekSatayaivopajAyamAnasmaraNAtmakaviSayacintanarUpatayA parokSatvaM bodhyam / smaraNAtmakasyaiva matijJAnasya parokSatvena vivakSitatvAta tenasAMvyAvahArikasya matijJAnasya pratyakSatve'pi na kazcid virodhaH / evaM zrutajJAnasyApi zabdAjjAyamAnatvena parokSatvamagavantavyam / vastutastu-akSA-AtmA tasmAtparANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhya nimitta pratItyA'pekSyA tadAvaraNakarmakSayopazamajanmatvAta matijJAnasya zrutajJAnasya ca parokSatva mavagantavyam / parairindriyAdimi rupekSyate-sicyate'bhigRhyate iti parokSapada aMtima tIna arthAt avadhijJAna, mana:paryavajJAna aura kevalajJAna pratyakSa haiM, isa bheda kA pratipAdana karane ke lie pahale mati-zrutajJAna ko parokSa batalAte hai mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna meM se pahale ke do arthAt matijJAna aura zrutajJAna parokSa kahalAte haiN| jo jJAna AtmA se bhinna kisI para nimitta se utpanna hotA hai vaha parokSa kahalAtA hai| matijJAna pAMcoM indriyoM se aura mana se utpanna hotA hai, ataeva vaha parokSa hai| isI prakAra zrujJAna bhI manojAnya hone ke kAraNa parokSa hai| vAstava meM indriyAM aura mana AtmA se para-bhinna haiM aura ye donoM jJAna ina paranimittoM se tathA prakAza aura paropadeza Adi bAhya nimittoM se utpanna hote haiM, isa kAraNa parokSa haiN| parokSa zabda kI vyutpatti chellA traNa arthAt avadhijJAna manaH paryAvajJAna tathA kevaLajJAna pratyakSa che A bhedanuM pratipAdana karavA mATe prathama mati zrutajJAnane parokSa batAvIe chIe mati zrata avadhi manaH paryava ane kevaLajJAnamAMthI pahelA be arthAta matijJAna ane zratajJAna pakSa kahevAya che. je jJAna AtmAthI bhinna kaI bIjA nimittathI utpanna thAya che te pakSa kahevAya che. matijJAna pAMca indriyethI ane manathI utpanna thAya che AthI te parokSa che evI ja rIte zratajJAna paNa mane janya hovAthI pakSa che. hakIkatamAM Indriyo ane mana AtmAthI para bhinna che ane A baMne jJAna A paranimittathI tathA prakAza ane papadeza Adi bAhya nimittathI utpanna thAya che e kAraNa parokSa che. parAkSa zabdanI vyutpatti A pramANe che para arthAta Indriya AdithI je jJAna utpanna thAya athavA akSa arthAt AtmAthI para zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 tattvAryasUtre vyutpattiH akSAdAtmanaH parAvRttaM vA parokSamiti vyutpattiH tathA ca-akSasthA''tma rUpasya parebhya indriyAdibhyo yadU jAyate tatparokSam apodgalikatvAdarUpI jIvo vartate, dravyendriyamanAMsitu-paudgalikatvAd rUpINi vartante tatazca jIvApekSayA parANi-antyAni dravyendriyamanAMsi tebhyaH paudgalikebhyo dravyendriya manobhyo. 'kSasya jIvasya yajJAnamupajAyate tatparokSa jJAnam / tacca dvivighaM matijJAnarUpaM zrutajJAnazca parokSa mucyate / uktazca sthAnAGgAdau-'duvihe nANe paNNatte, taM jahApaccarakhe ceva-parokkhe ceva, parokkheNANe duvihe paNNatte, taM jahAabhiNiyohi NANe ceya, suyaNANe ceya' iti dvividhaM jJAnaM prajJaptam tadyathApratyakSazcaiva parokSa caiva. parokSa jJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-Aminivodhika jJAnaM caitra zruna jJAnacaiva iti // 42 // mUlam-ohimaNapajavakevalaNANe paccakkhe // 43 // chAyA-'avadhi manaHpayakkevalajJAnaM pratyakSam // 43 // isa prakAra hai-para arthAt indriya Adi se jo jJAna utpanna ho athavA akSa arthAt AtmA se para-indriyAdi se jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSa kahalAtA hai| jIva apaugalika hone se arUpI hai ora indriyAM tathA dravyamana paudgalika hone ke kAraNa rUpI haiN| bhAvendriya aura bhAvamana bhI kAraNa hone ke kAraNa karttA osmA se bhinna haiM arthAt para haiN| ina para nimittoM se akSa (AtmA) ko jo jJAna utpanna hotA hai, use parokSajJAna samajhanA caahie| parokSa jJAna do haiM-matijJAna aura zrutajJAna / sthAnAMga sUtra meM kahA hai-jJAna do prakAra kA kahA hai-pratyakSa aura prokss| bhI do prakAra kA hai-Abhiniyodhika jJAna aura zrutajJAna // 42 // ___'ohimaNapajava kevala' ityaadi| sUtrArtha-avadhi-manaHparyava aura kevalajJAna pratyakSa haiN|||43|| IndriyAdithI je jJAna utpanna thAya che te parokSa kahevAya che. jIva apagalika hevAthI arUpI che ane dravyendriye tathA dravyamana paugalika hevAthI rUpI che. bhAvendriya ane bhAvamana paNa karaNa hovAnA kAraNe kartA AtmAthI bhinna che arthAta para che. A paranimittothI akSa (AtmA) ne je jJAna utpana thAya che tene parAkSa samajavA joIe parokSa jJAna be che matijJAna ane zrutajJAna sthAnAMgasUtramAM kahyuM che. "jJAna be prakAranA kahyA che pratyakSa ane parokSa. pakSa jJAna paNa be prakAranA che AbhinidhikajJAna ane zratajJAna " mArA 'mohimaNapajjavakevala' yaha sUtrArtha--avadhi mana:paryava ane kevaLajJAna pratyakSa che ! 43 che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 8 sU.43 avadhi - manaH paryavakevalasya pratyakSatvam 761 tatvArthadIpikA -- pUrvaM khalu mokSasAdhakatayA pratipAditasya samyagjJAnasya matizrutAvadhi manaH paryatra kevalajJAnabhedena paJcavidhatvapratipAdanAt tatra prathamadvayaM matizrutajJAnaM parokSaM vartate ityuktam sampati - antimatrayasyA'vadhi - manaH paryavakevalajJAnasya pratyakSatvaM pratipAdayitumAha - 'ohimaNapajjava kevalanANe paccakkhe' iti / avadhimana:paryaya kevalajJAnam - pUrvoktasvarUpam, avadhijJAnaM manaHparyava jJAnaM - kevalajJAnaM cezyetat triyaM pratyakSamucyate / natu - parokSam | akSNotivyApnoti jAnAti ityakSa AtmA, damevA - kSamAtmAnaM prAptakSayopazamaM pakSI tatvArthadIpikA - pahale mokSa ke sAdhaka samyagjJAna ke mati, zruta, avadhi, manaH paryava aura kevalajJAna ke bheda se pAMca bheda pratipAdana kiye gae, unameM se mati aura zrutajJAna parokSa haiM, yaha pahale kahA jA cukA hai / aba antima arthAt avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna pratyakSa haiM, aisA nirUpaNa karate haiM avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna pratyakSa kahalAte haiN| akSa arthAt AtmA ko, jJAnAvaraNa kA kSayopazama kSaya hone para jo pratiniyata samyagjJAna hotA hai, vaha samyagjJAna kahalAtA hai / athavA jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama yA kSaya se indriya aura mana kI sahAyatA ke binA, kevala AtmA se hI jo jJAna utpanna hotA hai vaha pratyakSa kahalAtA hai / vaha nizcayanaya se tIna prakAra kA hai - avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna | ina tInoM meM avadhijJAna aura manaHparyavajJAna kSayopazama se hote haiM evaM kevalajJAna kSaya se hotA hai| tattvAtha dIpikA--pahelAM mekSanA sAdhaka samyaphaeNjJAnanA mati, zruta, avadhi mana:paryava ane kevaLajJAnanA bhedathI pAMca bheda pratipAdana karavAmAM AvyA. temAMthI mati ane zrutajJAna parAkSa che e pahelA kahevAI gayuM have atipra traNa arthAt avadhijJAna mana:parya jJAna ane kevaLajJAna pratyakSa che, evuM nirUpaNa karIe chIe avadhijJAna, mana:paryaM yajJAna ane kevaLajJAna pratyakSa kahevAya che. akSa arthAt AtmAne, jJAnAvaraNunA kSayApazama athavA kSaya thavAthI pratiniyata samyajJAna thAya che te samyajJAna kahevAya che. athavA kramanA kSayeApazama athavA kSayathI indriya ane mananI sahAyatA vagara mAtra AtmAthIja je jJAna utpanna thAya che te pratyakSa kahevAya che te nizcayanayathI traNa prakAranuM che avadhijJAna mana:paryovajJAna ane kevaLajJAna A traNeyamAM avadhijJAna ane manaHpavajJAna kSayApazayathI thAya che. ane kevaLajJAna kSayathI thAya che. ta0 96 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra tattvArtha sUtre NAvaraNaM ca pratiniyataM yatsamyagjJAnaM tat- pratyakSa mucyate / yadvA-prANinAM yad jJAnadarzanAvaraNayo kSayopazamAt - kSayAcca indriyAnindriyanirapekSamAtmAnameva kevalamAzrityotpadyate tatpratyakSam / tacca pratyakSaM nizcayanayena trividhaM bhavati avadhimanaH paryava kevalajJAnabhedAt / tatrA-'vadhimanaH paryavajJAnApekSayA pariprAptakSayopazamam ityuktam, kevalajJAnA'pekSayAca prakSINAvaraNamityuktam / yadyapi - avadhidarzanasya kevaladarzanasya vibhaGgajJAnasya cApi akSa-mAtmAnaM pratiniyatatvAt pratyakSatvaM prApnoti, tathApi samyagjJAnasyaiva tathAvidhAkSampratiniyatatvavizeSaNena pratyakSatva kathanAt avadhidarzanasya- kevaladarzanasya ca samyaktve'pi jJAnatvA'bhAvAt na pratyakSatvaM sambhavati / vibhaGgajJAnasya ca jJAnatve'pi mithyAjJAnatvena samyaktvA - bhAvAt tasyApi na pratyakSatvamiti bhAvaH / matijJAnasya - zrutajJAnasya ca samyagjJA naccespi, akSAt - AtmanaH parANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhyaM nimittaM yadyapi avadhidarzana, kevaladarzana aura vibhaMgajJAna bhI sirpha AtmAzrita haiM, ataeva unameM bhI pratyakSatA kA prasaMga hotA hai kintu yahAM samyagjJAna kA prakaraNa hone se unakA nirAkaraNa ho jAtA hai / ve samyagjJAna nahIM hai / avadhidarzana aura kevaladarzana jJAnarUpa na hone ke kAraNa pratyakSa nahIM kahalAte / vibhaMgajJAna yadyapi jJAnarUpa hai kintu samyakU nahIM mithyAjJAna hai, isa kAraNa usakI bhI pratyakSa samyagjJAnoM meM gaNanA nahIM kI jA sktii| isake atirikta jo upayoga vizeSa kA grAhaka hotA hai usI meM samyak asamyak kA vyavahAra ho sakatA hai| darzanopayoga sirpha sAmAnya grAhaka hai, ataeva usameM samyak-asamyakU kA vyavahAra hI nahIM hotA / matijJAna aura zrutajJAna yadyapi samyagjJAna haiM kintu AtmA se para jo ke SijJana, kevaLadarzIna ane vibha'gajJAna paNa kevaLa AtmAzrita che. AthI temanAmAM paNa pratyakSatAnA prasaMga hAya che. paraMtu ahI' samyak jJAnanu" prakaraNa hAvAthI temanuM nirAkaraNa thai jAya che. te sabhyajJAna nathI avadhidarzana ane kevaLa zana jJAnarUpa na hovAnA kAraNe pratyakSa kahevAtA nathI. vibhu gajJAna jo ke jJAnarUpa che paraMtu samyak nahi, mithyAjJAna che e kAraNe tenI paNa pratyakSa sabhyajJAnAmAM gaNanA karI zakAya nahi. AnA sivAya je upayAga vizeSanA grAhaka hAya che. temAMja samyaka, asabhyanA vyavahAra thai zake che. dazanApayeAga mAtra sAmAnya grAhaka che. AthI temAM samyak asamyakdnA vyavahAraja hAtA nathI. matijJAna ane zrutajJAna jo ke samyakajJAna che. paraMtu AtmAthI para zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.43 avadhi-manaHparyabakevalasya pratyakSatvam 763 pratItyA'pekSya tadAvaraNakarmakSayopazamajanyatvAt tayoH parokSatvameva sambhavati na tu pratyakSatvam, akSA-AtmanaH parAvRttatvAd vA parokSatva tayo ravaseyam // 4 // tatvArthaniyuktiH-pUrva tAvat samyag jJAnasya mokSampati hetubhUtasya matiH zrutAvidhimanAparyavakevalajJAnabhedAt paJcavidhaM pratipAditam, tatra--prathamadvayasya matizrutajJAnasya parokSatvaM marUpitam, samprati-antimatrayasyA'vadhimanaHparyaMbakevala. jJAnasya pratyakSatvapatipAdayitumAha-'ohi maNapajjava kevalanANe paccakkhe' iti / avadhimanaHpaye kevaLajJAnam avadhijJAna manAparyavajJAnaM kevalajJAnaM cetyetata tritayaM samyagjJAnaM pratyakSaM vyapadizyate / tatra-jJAnAvaraNakSayopazamAt kSayAca, indriyA'nindriyadvAranirapekSatayA'kSamAtmAnameva kevalamAbhimukhyena gRhNat avadhiindriya, mana, prakAza evaM upadeza Adi bAhya nimittoM kI apekSA rakhate haiM, ataeva pratyakSa nahIM haiN| isa prakAra pratyakSa ke ukta lakSaNa meM ativyApti doSa nahIM hai // 43 // ___tatvArthaniyukti--pahale samyagjJAna ke mokSa kA kAraNa kahA gayA aura usake matijJAna, zrunajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevala jJAna, ina pAMca bhedoM kA kathana kiyA gyaa| ina pAMcoM bhedoM meM se matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM, yaha bhI kahA jA cukaa| aba aMtima tIna jJAnoM kI pratyakSatA kA pratipAdana karate haiM avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna, ye tInoM pratyakSa haiN| jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama aura kSaya se, indriya aura mana kI apekSA na rakhate hue kevala AtmA se hI utpanna hone ke kAraNa ye tInoM jJAna pratyakSa kahalAte haiM / akSa kA artha AtmA hai| jJAnAvaraNa karma kA kSayo. indriya mana prakAza ane upadeza Adi bAda nimitenI apekSA rAkhe che. AthI pratyakSa nathI. A rIte pratyakSanA ukta lakSaNamAM ativyApti doSa nathI. 43 tattvArthaniyukita-- pahelAM samyakajJAnane mokSanuM kAraNa kahevAmAM AvyuM, temaja tenA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna e pAMca bhedanuM kathana karavAmAM AvyuM. A pAMca bhedamAMthI matijJAna ane zratajJAna parokSa che. e paNa kahevAmAM AvyuM. have aMtima traNa jJAnanI pratyakSatAnuM pratipAdana karIe chIe. avadhijJAna, mana:paryayajJAna ane kevaLajJAna A traNeya pratyakSa che. jJAnAvaraNa karmanA kSaye pazama ane kSayathI, Indriya ane mananI apekSA na rAkhatAM thakA kevaLa AtmAthI ja utpanna thavAnA kAraNe A traNeya jJAna pratyakSa kahevAya che. akSa ne artha AtmA che. jJAnAvaraNa karmane kSApazama athavA kSaya thavAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 765 tattvArthasUtra jJAnam manaHparyavajJAna-kevalajJAnazca samyagjJAnarUpaM samudeti, ataH pratyakSa mucyte| evazcA-'kSNoti vyApnoti jAnAti veti-akSa:-AtmA, tamevAkSamAtmAnaM prAptakSayopazamam-prakSINAvaraNaM ca pratiniyataM yat samyagjJAnaM tat pratyakSaM vyapadizyate / evaMvidhaM khalu samyagjJAnam-avadhimanaHparyavakevalajJAnameva bhavati natumatijJAna-zrutajJAna vA tayorakSAt parabhUtendriya manaHprakAzopadezAdi bAhyanimittA pekSayA jAyamAnatvAt, avadhidarzanasya kevaladarzanasya bAhyanimittApekSayA jAyamAnatvAt, avadhidarzanasya kevaladarzanasya ca tathAvidhavAhyanimittAnapekSatayA jAyamAnasve'pi jJAnatvAbhAvAdeva pratyakSatvaM na sambhavati / vibhaGgajJAnasya tu-jJAnatve'pi tasya miyAjJAnatvena samyaktvAbhAvAta pratyakSatvaM nApadyate iti sarva manavadham // uktazca sthAnAGge 2-sthAne 1 uddeza ke 71 sUtre- paccakkhe nANe duvihe paNNatte, taM jahA kevalanANe ceva, No kevalanANe ceva, No kevalanANe duvihe paNNatte, taM jahA-prohiNANe ceba, maNapajjavaNANe ceva'-iti pazama yA kSaya hone para akSa arthAt AtmA ko jo samyagjJAna hotA hai, yaha pratyakSa kahalAtA hai / isa prakAra pratyakSa samyagjJAna avadhi, mana:paryava aura kevalajJAna hI hai, matijJAna aura zrutajJAna nahIM, kyoMki ye donoM jJAna akSa se bhinna indriya, mana, prakAza evaM paropadeza Adi bAhya nimittoM se utpanna hote haiM / yadyapi avadhidarzana aura kevaladarzana bhI bAhya nimittoM se utpanna nahIM hote tathApi jJAna svarUpa na hone ke kAraNa unheM pratyakSa nahIM kahA jA sktaa| vibhaMgajJAna jJAna hone para bhI samyak nahIM mithyA hai / ataeva vaha bhI pratyakSa samparajJAnoM kI gaNanA meM nahIM aataa| isa prakAra pUrvokta vidhAna nirdoSa hai| sthAnAMga sUtra ke dvitIya sthAnaka, prathama uddezaka, sUtra 71 meM kahA akSa arthAt AtmAne je samyajJAna thAya che te pratyakSa kahevAya che. A rItanuM pratyakSa samyakajJAna avadhi mana:paryava ane kevaLajJAna ja che. matijJAna anezratajJAna nahi, kAraNake e baMne jJAna akSathI bhinna IndrIya, mana prakAza ane paropadeza Adi bAhyanimittothI utpanna thAya che. jo ke avadhidarzana ane kevaLadarzana paNa bAhyanimittothI utpanna thatAM nathI. te paNa jJAnasvarUpa na hevAne lIdhe temane pratyakSa kahevAmAM AvatA nathI. visaMgajJAna jJAna hovA chatAM paNa samyaka nahi paraMtu mithyA che. AthI te paNa pratyakSa samyaphajJAnanI gaNanAmAM AvatuM nathI A rIte pUrvokata vidhAna nirdoSa che. sthAnAMgasUtranA dvitIyasthAnakanA, prathama uddezaka sUtra 71mAM kahyuM che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sa.44 matijJAnasya vaividhyanirUpaNam 765 pratyakSa jJAnaM dvividhaM prajJaptam tadyathA-kevalajJAnazcaiva, no kevalajJAnazcaiva, no kevala jJAnaM dvividhaM prajJaptama, tadyathA-avadhijJAnazcaiva-manaHparyavajJAnazcaiva iti / / 43 / / mUlam-mainANe duvihe, iMdiyanimitte-no iMdiyanimitte y|44|| chAyA-'matijJAnaM dvividham, indriyanimittaM no indriyanimittaM ca // 44 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-mavijJAnamAtmarUpAkSAtiriktamindriyaM manathA'pekSaSajAyamAnatvAt parokSa pratipAditam sampati tannimittadvayabhedAttasya dvaividhyaM pratipAdayati-'mainANe duvihe' ityAdi / matijJAnaM-pUrvoktasvarUpa dvividhaM bodhyam, tadyathA-indriyanimittam no indriyanimittazcati / tatra-indatIti indra AtmA tasyAtmana upayogalakSaNasya jJAnadarzanapariNAmina stadAvaraNakSayohai-'pratyakSa jJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kevalajJAna aura noke. valajJAna / nokevalajJAna bhI do prakAra kA hai-avadhijJAna aura manAparyavajJAna // 43 // 'mainANe duvihe iMdiya' ityAdi / sUtrArtha--matijJAna do prakAra kA hai-indriyanimittaka aura noi. ndriyanimittaka // 44 // tatvArthadIpikA-AtmA se bhinna indriya aura mana ke nimitta se utpanna hone ke kAraNa matijJAna ko parokSa kahA gayA hai, aba ukta donoM nimittoM ke bheda se matijJAna ke do bheda hote haiM, yaha pratipAdana karate hai pUrvokta matijJAna ke do bheda haiM-indriyanimittaka aura anindriya nimittk| indra arthAt AtmA upayoga svabhAvavAlA hai, jJAnadarzana pariNAma vAlA hai, tathApi svayaM hI padArthoM ko jAnane meM asamartha ho rahA hai. pratyakSajJAna be prakAranA kahevAmAM AvyA che. jemake kevaLajJAna ane ne kevaLajJAna ne kevaLajJAna paNa be prakAranuM che. avadhijJAna ane mana paryayajJAna" 43 ___'mainANe duvihe' yA savAtha-matijJAna be prakAranAM che-indriyanimittaka ane Indriyanimittaka ijA tatvArthadIpikA-AtmAthI bhinna Indriya ane mananAM nimittathI utpanna thavAnA kAraNe matijJAnane parokSa kahevAmAM AvyuM che. have ukata baMne nimittonAM bhedathI matijJAnanAM be bheda thAya che e pratipAdana karIe chIe pUrvokta matijJAnanAM be bheda che Indriyanimittaka ane ne anindriyanimittaka Indra athaoNt AtmA upagasvabhAva che, jJAnadarzana pariNAma vALe che, te zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 766 tattvArtha sUtre 9 pazame sati svayamarthAn grahItu masamarthasya yadarthopalabdhinimittaM bhavati tadindriyamucyate tacca sparzanAdikamava seyam | no indriyaM mana ucyate, tathA ca-sparzanAdIndriyaM nimittaM yasya tadindriyanimittakaM matijJAnaM bhavati, evaM no indriyaM mano nimittaM yasya tat-no indriyanimittakaM matijJAnaM bhavati / evaJca - matijJAnasya paJcendriya manorUpAnindriyabhedena SaTkAraNabhedAt patriMzadadhikazatatrayabhedA bhavanti, tacca isphuTI bhaviSyati / ataevedaM matijJAnam indriya manonimittakatvAt sAMvyavahArikaM pratyakSamapi vyapadizyate, tathA ca-pratireva smRti - pratibhA - buddhimeghA - cintA - prajJA zabdenApi vyavahiyate // 44 // tattvArthaniyuktiH -pUrva mavijJAnasyendriyamanonimittakatvena parokSatvaM ataeva padArtho kI upalabdhi meM jo nimitta hotA hai use indriya kahate haiM / indriyAM sparzanAdi ke bheda se pAMca hai| noindriya kA artha mana hai isa prakAra jo matijJAna sparzana Adi indriyoM ke nimitta se hotA hai vaha indriyanimittaka kahalAtA hai aura jo noindriya arthAt mana ke nimitta se utpanna hotA hai vaha noindriyanimittaka kahalAtA hai-isa prakAra matijJAna ke chaha kAraNa haiM-pAMca indriyAM aura chaThA mana / ina kAraNoM se tathA viSayabhUta padArthoM ke bheda se matijJAna ke 336 bheda hote haiM, isakA spaSTIkaraNa Age kiyA jaaegaa| matijJAna indriyoM aura mana ke dvArA utpanna hone ke kAraNa sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahalAtA hai| smRti pratibhA, buddhi, medhA, cintA aura prajJA zabdoM se bhI matijJAna kA vyavahAra hotA hai || 44 // tatvArthaniyukti - indriya-manonimittaka hone se matijJAna ko paNa svayam padArthAne jANavAmAM asamartha rahele che. AthI padArthInI upalabdhimAM je nimitta bane che tene indriya kaDe che. indriyA spanAdinAM bhedathI pAMca che. neindriyane atha mana che. A rIte je matijJAna spazana vagere indrayAnA nimittathI thAya che te indriyanimitaka kahevAya che ane je neindriya arthAt mananA nimittathI utpanna thAya che te neindriyanimittaka kahevAya che. A rIte matijJAnanAM cha kAraNu che pAMca indriyA ane chaThThuM' mana A kAraNeAthI tathA viSayabhUta padArthanA bhedathI matijJAnanAM 336. bheda thAya che. jenu spaSTIkaNu AgaLa upara karavAmAM Avaze. indriyA matijJAna ane mana vaDe utpanna thavAnA kAraNe sAMvyavauArika pratyakSapaNu kahevAya che. smRti, pratimA, zuddhi, meghA, ciMtA ane prajJA zabdothI paNa matijJAnanA vahevAra thAya che. 5 44 2 tattvAtha niyukita--Indriya maneAnimittaka hovAthI matijJAnane parakSa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 s.44 matijJAnasya dvaividhyanirUpaNam 767 patipAditam , sampati-tannimittadvaya bhedAttasya dvaividhyaM pratipAdayati-'mainANeduvihe, iMdiyanimitta-no iNdiynimittey-iti| matijJAnam-vahiraGga mantaraGgazcA'tha yathA-''smA parisphuTa manyate sA matiH tadrapaM jJAna matijJAnaM dvividhaM bhavati, tadyathA-indriyanimittam no indriyAnimittazca / tatra-jJasvabhAvarayA. smanaH upayogalakSa gasya jJAnadarzanapariNAmino'rthAn svayaM grahItumasarthasyA'rthoMpalabdhinimittaM yad bhavati tad-indriya mucyate / tacca-sparzanarasanAdikaM bodhyam, no indriyapadena mana ucyate tadubhayanimittakaM matijJAnaM bhavati, tathAcendriyamanonimittakatvAta matijJAnaM sAMvyavahArikaM pratyakSamapi vyapadizyate / matireva-smRti pratyabhijJA pratibhAbuddhi meghA prajJA prabhRti zabdapi vyvyite| uktazca-'buddhistAtkAlikIjJeyA matirAgAmi gocraa| dhIrdhAraNAvatI medhA prajJAcAtItakAlikI // buddhiM naznavonmeSa zAlinI pratimA viduH // ' parokSa kahA hai, aba do nimittoM ke bhe se usake do bhedoM kA prati pAdana karate hai-- __ matijJAna do prakAra kA hai-indriyamittaka aura anindriyanimittaka / AtmA jJAna svabhAvavAlA hai, upayoga lakSaNa vAlA hai, jJAna-darzanapa. riNAmavAlA hai kintu padArtho ko svayaM grahaNa karane meM asamartha hai, ataeva padArtho ko grahaNa karane meM jo nimitta hotA hai, use indriya kahate haiN| sparzana, rasanA Adi pAMca indriyA~ hai / no indriya kA artha mana hai| ina donoM kAraNoM se matijJAna utpanna hotA haiM aura isI kAraNa use sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahate hai / matijJAna hI smRti, pratyabhijJA pratibhA, buddhi, medhA prajJA Adi bhI kahalAtA hai| kahA bhI hai jo vartamAnakAlaviSayaka ho arthAt jisase vartamAna kI bAta kahyuM che. have e nimittonAM bhedathI tenA be bhedanuM pratipAdana karIe chIe. matijJAna be prakAnAM che Indriyanimittaka ane aIndriyanimittaka. AtmA jJAna svabhAvavALe che upayogalakSaNavALe che. jJAna darzanapariNAmavALe che. paraMtuM padArthone jAte grahaNa karavA mATe azakata che. AthI padArthone grahaNa karavAmAM je nimitta bane che tene Indriya kahe che. sparzana rasanA Adi pAMca Indriye che. neIndriyane artha mana che. A baMne kAraNothI matijJAna utpanna thAya che ane e kAraNe ja tene sAMvyavahArika pratyakSa paNa kahevAya che matijJAna ja smRti, pratyabhijJA-pratibhA buddhi, meghA, prajJA vagere paNa kahevAya che kahyuM paNa che je vartamAna kALa viSayaka heya arthAt jenAthI vartamAnanI vAta jANI zakAya te buddhi kahevAya che. AgAmI kALathI saMbaMdha rAkhavAvALI buddhine mati zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 tattvAryasUtre atItArtha grAhiNI pratIti:-smRtiH 'idattA tattAvagAhinI' tadevedam ityAdi buddhiH pratyabhijJA, tathAcAtra - indriya nimittamekaM matijJAnam aparamanindriya manonimittam anyaspunarindriyAnindriyanimittaJceti / tRtIyaM matijJAnaM sutrastha cakAreNa samuccIyate, tatra - eka mindriyanimittaM matijJAnam, yathA- pRthivyaptejovAyuvanaspatInAmedriyANAM dvi-tri- caturindriyANAmasaMjJinAM ca paJcendriyANAM manaso'bhAvAt saMjAyate / anindriya manonimittaM smRtirUpaM jJAnam indriyanirapekSa bhavati, tatra cakSurAdIndriyavyApArAbhAvAt indriyAnindriyanimittanta - jAgradavasthAyAM sparzanena manasA copayukto jIvaH kazcita spRzati-uSNamidaM zItaJcati / tatrendriyanimittaM matijJAnaM sparzanaramanaghrANacakSuH zrotrANAM paJcAnAmindriyANAM sparzarasagandharUpazabdeSu paJcasu svaviSayeSu saMjAyate anindriyamanonimittaJca smRtirUpaM jAnI jAya vaha buddhi kahalAtI hai AgAmI kAla se saMbandha rakhane vAlI buddhi ko mati kahate haiM / dhAraNA vAlI buddhi medhA kahalAtI hai aura atItakAlIna vastu ko viSaya karane vAlI majJA kahalAtI hai| naI-naI sUjha vAlI buddhi ko pratibhA, purAnI bAta ko yAda karanA smRti hai / 'yaha vahI hai 'isa prakAra bhUta aura varttamAnakAlika paryAyoM kI ekatA ko jAnane vAlI buddhi pratyabhijJA kahalAtI hai| isa prakAra eka matijJAna indriyanimittaka aura dUsarA manonimittaka hai| koI indriya manonimitaka bhI hotI hai ? matijJAna ke isa tImare bheda kA sUtra meM prayukta ca zabda se grahaNa hotA hai| kevala indriyanimittaka matijJAna pRthvIkAya apUkAna, tejaskAya, vAyukAya, aura vanaspatikAya, ina ekendriyajIvoM ko tathA dIndriya, zrIndriya caturindriya aura paMcendriyajIvoM ko hotA hai, kyoMki inameM mana kA abhAva hotA hai| manonimittaka matijJAna sma. raNarUpa hotA hai aura usameM indriyoM kI apekSA nahIM rahatI, indriyoM kA kahe che. dhAraNAvALI buddhi medhA kahevAya che ane matIta kAlina vastune viSaya karavAvALI prajJA kahevAya che. navInavI haiyAukalata vALI buddhine pratibhA, jUnI vAtane sabhAravI smRti che. "A teja che." e rIte bhUta ane vavata mAnakAlika paryAyanI ekatAne jANanArI buddhi pratyabhijJA kahevAya che. A rIte eka matijJAna indriya nimittaka ane bIjuM maneA nimittaka che. koI indriya maneAnimittaka paNa hAya che. matijJAnanAM A trIjA bhedanu sUtramAM vaparAcela 'ca' zakhathI graheNuM thAya che. mAtra Indriyanimittaka matijJAna pRthvIkAya, asUkAya tejaskAya vAyukAya ane vanaspatikAya, e ekendriya jIvene tathA enna driya taiindriya, caui Mdriya, temaja asa tti poMcendriya jIvAne thAya che kAraNake emanAmAM manane abhAva hAya che maneAnimittaka matijJAna smaraNu rUpa hoya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8sU.44 matijJAnasya daiviSyanirUpaNam 769 matijJAna bhAvamanaso viSayaparicchedakatayA pariNatijanyaM bhavati / tathA camatijJAnasya paJcendriya manorUpAnindriya bhedena SaTkAraNabhedAt SatriMzadadhika zatatraya bhedA bhavanti te ca bhedA agre'bhidhAsyante // uktazca nandisUtre 3 'se kiM taM paccakkhI paccakvaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-iMdiya paccakkha no iMdiyapacvakhaM ca'-iti, atha ki tat pratyakSam ? pratyakSaM dvividha prajJaptam tadyathA-indriyapratyakSama, no indriya pratyakSaJca, iti / punastatraiva nandi sUtre uktam 'IhA apohavImaMsA bharagaNAya gvesnnaa| sannA saI maI pannA savvaM AbhiNiyohi aN|| iti, IhA apoho vimarzo mArgaNA ca gvessnnaa| saMjJA smRtiH matiH prajJA savaimAbhinibodhikam // 44 // vahAM vyApAra nahIM hotaa| lIsarA indriyamanonimittaka matijJAna usa samaya hotA hai jaba manuSya jAgatA ho aura parzana AdikA tathA manakA upayoga lagAe ho / jaise koI kisI vastu kA sparza karake socatA haiyaha zIta hai, yaha usa hai ityAdi / indriyanimittaka matijJAna sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra, ina pAMca indriyoM ke viSaya sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda kA hotA hai / anindriyanimittaka matijJAna smRti rUpa hotA hai / vaha bhAvamana ke viSaya paricchedaka pariNamana se utpanna hotA hai| pAMca indriya aura mana, ina chaha kAraNoM ke bheda se tathA viSa. yabhUta padArtho ke bheda se matijJAna ke tIna sau chattIsa bheda hote haiM. unakA nirUpaNa Age kiyA jaaegaa| nandI sUtra meM kahA hai prazna-pratyakSa ke kitane bheda hai ? uttara--pratyakSa ke do bheda haiM-indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa / ane temAM IndriyonI apekSA rahetI nathI. Indriyone tyAM vyApAra hato nathI. trIju indriyamane nimittaka matijJAna te samaye thAya che jyAre manuSya jAgato hoya ane sparzana vagerenA tathA manane upayoga lagADela hoya. jema koI vastuno sparza karIne vicAre che A ThaMDu che A garama che. vagere Indriyanimittaka matijJAna parsana rasana ghANu, cakSu ane zrotra A pAMca IndriyonA viSaya sparza, gaMdha, rasa, varNa ane zabdano hoya che. anindriya nimittaka matijJAna ramRtirUpa hoya che. te bhAvamananA viSaya paricachedaka pariNa manathI utpanna thAya che. pAMca Idriya ane mana e cha kAraNenA bhedathI tathA viSayabhUta padArthonA bhedathI matijJAnanAM 336 bheda thAya che. temanuM nirUpaNa pachIthI karavAmAM Avaze. naMdIsUtramAM kahyuM che. prazna-pratyakSanAM keTalA bheda che ? uttara-pratyakSanAM be bheda che Indriya pratyakSa ane aIndriyapratyakSa ta0 97 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre mUlam-taM ca puNa cautvihaM, uggahaIhAvAyadhAraNA bheyo|45| chAyA-tacca punazcaturvidham-avagrahe-hA-'vAya-dhAraNA bhedataH // 45 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvad indriyanindriyAnimitta bhedAt matijJAnasya dvavidhyaM pratipAditam, sampati-tasyaiva matijJAnasya cAtarvidhyaM pratipAdayitumAha-'taM ca punncuvihe'-ityaadi| tacca punaH pUrvoktasvarUpaM matijJAna catuvidhaM bodhyam, avagrahehA'vAyadhAraNA bhedtH| tathA ca-sAMvyavahArika matijJAnam, pratyAkSAvagraharUpam, IhAla pam, abAyarUpam, dhAraNArUpaJcetyevaM caturvidhaM bhavati tatra-sAmAnyataH 'ayaM puruSaH' ityevaM rUpaM jJAnamavagraha ucyate / tataH __ nandIsUtra meM hI phira kahA gayA hai-'ihA, apoha vimarza, mArgaNA gaveSaNA, saMjJA, mati, smRti, aura prajJA, yaha saba Abhiniyodhika jJAna haiM // 44 // 'taM ca puNa caUviha" inyAdi sUtrArtha-matijJAna cAra prakAra kA hai-(1) avagraha (2) IhA (3) avAya aura (4) dhaarnnaa||45|| tasvArthadIpikA-pahale indriyanimittaka aura anindrinimittaka ke bheda se matijJAna ke do bhedoM kA pratipAdana kiyA jA cukA hai, aba usI ke cAra bhedoM kA pratipAdana karate haiM pUrvokta matijJAna cAra prakAra kA hai-avagraha, ihA, avAya aura dhAraNA / parasAmAnyagrAhI darzanopayoga ke pazcAt aparasAmAnya ko prahaNa karane vAlA jJAna avagraha kahalAtA hai, jaise-'yaha puruSa hai|' ava. naMdIsUtramAM ja vaLI kahevAmAM AvyuM che " hA, apaha, vimarza, mArgaNA gaveSaNA, saMjJA, mati, smRti ane prajJA e badhAM abhinidhijJAna che" 44 'taM ca puNa caubvihaM' tyahi savArtha-matijJAna 4 prakAranA che-(1) avagraha (2) IhA avAya ane dhAraNa. ke 45 che tavAthathadIpikA-pahelA Indriyanimittaka ane anindriyanimittakanA bhedathI matijJAnanAM be bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. have tene cAra bhedanuM pratipAdana karIe chIe pUrvokta matijJAna cAra prakAranAM che avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA. parasAmAnyagrAhI darzane paganI bahAra apara sAmAnyane grahaNa karanArUM jJAna avagraha kahevAya che jemake "A purUSa che." avagrahanI pachI "A dakSiNa zrI tatvArtha sUtra: 2
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nirbukti TIkA a.8 sU.45 matijJAnasya cAturvidhyam 771 - kimayaM dAkSiNAtyaH' utAho - audIcyaH ityevaM saMzaye sati 'nUnamayaM dAkSiNAtya' iti jJAnamIhA ucyate / idazvoramekSArUpaM matijJAnam utkaTaikakoTika saMbhAvanAtmakaM bhavati natu nizcayAtmakam, tato bhASAdi vizeSajJAnAda 'ayaM dAkSiNAtya eva' ityeva nizcayAtmakaM jJAnamavAyaH, tatazca - tasyaiva dAkSiNAtyasya viSayasya yatkhalu saMskArajanakaM jJAnamutpadyate sA dhAraNA vyapadizyate / yayA khalu dhAraNayA kAlAntare tadviSayakaM smaraNamupajAyate, tathA ca yatkrameNA'vagrahAdInAmutpattirbhavati tatkrameNaiva teSA matropanyAsaH kRtaH prathamaM viSayaviSayi sanipAte sati darzanaM bhavati tadanantaraM sAmAnyato 'rthasya grahaNamavagrahaH / tadanantaraM graha ke pazcAt 'yaha dakSiNi hai yA uttarIya' isa prakAra kA saMzaya hone para 'yaha dakSiNi honA cAhie' isa prakAra eka ora ko jhukA huA jo jJAna hotA hai vaha IhAjJAna kahalAtA hai / saMzaya meM donoM koTiyAM samAna hotI haiM jaba ki IhA meM eka koTi kI saMbhAvanA baDhI huI hotI hai, phira bhI IhAjJAna nizcaya kI koTi taka nahIM pahuMca pAtA / tapazcAt bhASA Adi kI vizeSatA se 'yaha dakSiNi hI hai' aisA jo nizvayAtmaka jJAna hotA hai, vaha avAya kahalAtA hai / avAyajJAna jaba itanA dRDha ho jAtA hai ki saMskAra ko utpanna kara sake taba use dhAraNA ke nAma se kahate haiM / isa dhAraNA jJAna se kAlAntara meM smRtiutpanna hotI hai / isa prakAra jisa krama se avagraha Adi kI utpatti hotI hai, usI krama se unakA sUtra meM nirdeza kiyA gayA hai / sarvaprathama viSaya (vastu) aura viSaya (indriya) ke yogya deza ke saMbaMdha hone para darzana utpanna che athavA utarIya" A prakAranA sazaya thavAthI " A dakSiNI hovA joIe" e rIte eka tarapha namelu' je jJAna thAya che te IhAjJAna kahevAya che. saMzayamAM ane kATie sarakhI che. jyAre ke iMDuAmAM eka kATinI zakayatA vadhelI DAya che, tema chatAM A ihAjJAna nizcayanI keTa sudhI paDeoMcI zakatu nathI. bhASA AdinI vizeSatAthI A dakSiNI ja che" evuM je nizcayAtmaka jJAna thAya che te avAya kahevAya che. avAyajJAna jyAre eTalu' dRDha thaI jAya che ke saMskAra utpanna karI zake tyAre tene dhAraNA nAmathI ALakhe che. A dhAraNAjJAnathI kAlAntaramAM smRti utpanna thAya che. tyArabAda A rIte je kramathI avagraha AdinI utpatti thAya che te kramathI temane sUtramAM ullekha karavAmAM Avye che. saprathama viSaya (vastu) ane viSayI (Indriya) nA cagya dezamAM saMbaMdha thavAthI darzana utpanna thAya che, dananI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre tadvizeSAkAMkSaNamIhA, tadantaram-vizeSanirjJAnAt yAthAtmyAvagamo'vAyaH, tadanantaraM kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA bhavati, iti bodhyam // 45 // tattvArthaniyuktiH-pUrva tAvanmatijJAnaM dvividhaM bhavati sparzanAdIndriyanimitcakam anindriyamanonimittakazceti pratipAditam , sampati-tasyaiva matijJAnasya SaTtriMzadadhikazatatrayabhedAnmatipAdayituM prathamaM caturbhedAn Aha-'taM ca puNa cauvyihaM, uggaha-IhA-vAyadhAraNA meyao' ityAdi / tacca puna: pUrvoktasvarUpaM matijJAna caturvidhaM bhavati tadyathA-avagrahehA'vAyadhAraNA bhedtH| tathA ca-avagraharUpam , iMhArUpam , avAyarUpam , dhAraNArUpaM cetyevaM caturvidhaM khalu matijJAnaM bhavati / tatrA-vigrahaNam avagrahaH sAmAnyato'rthaparicchedaH, avyakta jJAnamityarthaH, tathA ca-viSayaviSayi sannipAtAnantaraM yathAyathaM cakSurAdIndriya hotA hai, darzana ke anantara sAmAnyarUpa se artha kA grahaNa honA avagraha hai| avagraha ke bAda vizeSa dharma ko jAnane kI akAMkSA IhA kahalAtI hai, IhA ke pazcAt vizeSa kA nizcaya honA apAya haiM, usake anantara dhAraNAjJAna hotA hai jo kAlAntara ke smaraNa kA kAraNa hotA hai // 45 // tattvArthaniyukti-pahale nirUpaNa kiyA gayA hai ki matijJAna do prakAra kA hai-sparzanAdi indriyoM se utpanna hone vAlA aura mana se utpanna hone vAlA aba matijJAna ke tIna sau chattIsa bhedoM kA pratipAdana karane ke lie sarvaprathama cAra bhedoM kA kathana karate haiM pUrvokta matijJAna cAra prakAra kA hai-avagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| inameM se avagrahaNa ko arthAt sAmAnya rUpa se padArtha ke bodha ko avagraha kahate haiN| indriya aura padArtha ke yogya sannipAta ke ananatara sarvaprathama darzanopayoga utpanna hotA hai / darzanopayoga ke pazcAt jo anantara sAmAnya rUpe arthanuM grahaNa thavuM avagraha kahevAya che. IhA pachI vizeSane nizcaya tha avAya che. tenA pachI dhAraNu jJAna thAya che. je kALA tare smaraNanuM kAraNa bane che. ke 45 che tatvArthaniyukita-pahelAM nirUpaNa karyuM ke matijJAna be prakAranAM che sparzanAdi IndriyathI utpanna thanAra ane manathI utpanna thanAra. have matijJAna nAM 336 bhedanuM pratipAdana karavA mATe sarva prathama cAra bhedanuM kathana karIe chIe pUrvokata matijJAna cAra prakAranAM che. avagraha, IhA, avAya ane dhAraNuM AmAMthI avagrahane arthAt sAmAnya rUpathI padArthanAM bedhane agravaha kahe che Indriya ane padArthanA egya sannipAta pachI sarvaprathama darzane paga thAya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 5.45 matijJAnasya cAturvidhyam 773 viSayANAM yadavyaktam-asphuTam-AlocanamAtramavadhAraNaM bhavati-so'vagrahaH ucyate / tatazca-sAmAnyato'vagraheNA'vagrahItasya tasthaiva viSayasya nizcayavizeSa jijJAsA vizeSA kAGkSA-IhA-ucyate, ahaH-tarka:-parIkSA-vicAraNA-IhAjijJAsA-ityete zabdAH samAnArthakA abseyaaH| tatazcA-'vagraheNa gRhItasya ihayA gRhItasya tasyaiva viSayasya samyagasamyagrave' tyevaM guNadoSa vicAraNA'vAya ucyte| tatazcA'vAyenA'vetasya tasyaiva viSayasya yA pratipattiH matisthiratA sAdhAraNAvyapadizyate / tathA ca-prathamaM cakSurindriyasya zuklAdirUpe viSaye sannipAte sati cakSuSA zuklaM rUpa mityevaM grahaNamavagrahaH / tatazcAvagrahagRhIte zukle rUpe vizeSAkAMkSaNamIhA / yathA-zuklamidaMki balAkArUpaM kiM vA-patAkArUpaM syAt ityevaM jijJAsArUpA-IdA bhavati / tatazva-vizeSa nirjJAnAt yAthAtmanizcayo'vAyaH ucyate / yathA-utpAnanipatana pakSavisphuraNa vikSepAdibhi balAkaiveyaM, natu-patAkA avyakta -aparisphuTa bodha-aMza hotA hai vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai aura vyaMjanAvagraha ke pazcAt AvAntara sAmAnya jAnane vAlA jJAna arthAvagraha kahA jAtA hai| sAmAnya rUpa se jAne gaye usI viSaya meM vizeSa ko jAnane kI jo AkAMkSA hotI hai yA jo upakrama hotA hai use IhA kahate haiM / IhA ko Uha, taka parIkSA vicAraNA yA jijJAsA bhI kahate haiM / IhA ke pazcAt padArtha kA vizeSa dharma kA nizcaya ho jAnA avAya hai / avAtha ke dvArA jAne hue viSaya meM jo pratipAti yA mati sthiratA hotI hai, use dhAraNA kahate haiN| cakSu indriya aura rUpa kA yathAyogya sannipAta hone para yaha rUpa hai' isa prakAra sAmAnya grahaNa honA avagraha hai / avagraha ke dvArA jAne hue viSaya meM vizeSa ko jAnane kI AkAMkSA honA IzAjJAna hai| IhA. jJAna yadyapi vizeSa kA nirNaya nahIM kara pAtA tathApi vizeSa kI ora unmukha ho jAtA hai| tatpazcAt jaba jJAna vizeSa nizcaya kara letA hai taSa vaha avAya kahalAtA hai, jaise yaha balAkA (bagulA kI paMkti) hI hai, che. darzano paga pachI je avyakta, apariphuTa bodha aMza thAya che te vyaMjanA vagraha kahevAya che. ane vyaMjanAvagrahanI pachI avA-tara sAmAnyane jANanArU jJAna athavagraha kahevAmAM Ave che. sAmAnya rUpathI jANelA te ja viSayamAM vizeSa jANavAnI je AkAMkSA thAya che athavA je upakrama thAya che tene IDa kahe che. IhAjJAna je ke vizeSane nirNaya karI zakatuM nathI. te paNa vizeSanI tarapha unmukha thaI jAya che. tyAra pachI jyAre jJAna vizeSane nizcaya karI le che tyAre te avAya kahevAya che. jemake A bagalAMnI hAra ja che, dhajA nathI. zrI tatvArtha sUtra :2
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 tattvAryasUtre ityevaM nizcayarUpo'vAyo bhavati / tatazvA'vAyajJAna viSayIbhUtAyA balAkAyAH kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA bhavati, yathA-saveya balAkA vartate yA pUrvAhe. 'haM adrAkSam ityevaM rUpA dhAraNA bodhyaa| atha kathaM tAvad avagrahAdayaH krameNaiva bhava. nti na vyutkramaNa ? yena prathame kSaNe taM viSayaM yathAvat paricchettuM na pArayati paratazca kramazaH paricchettuM pArayatIticet atrocyate-matijJAnAvaraNIyakarmaNastathAvidhaeva kSayopazamo bhavati, yena-prathamakSaNe taM viSayaM sAmAnyataH paricchitti IDayA cA'jyAdRzaeva kSayopazamo bhavati yena sphuTaM paricchinatti, avAyecA'nyAdRza eva patAkA nahIM / avAyajJAna nirNayAtmaka hotA hai| avAyajJAna hI japa itanA dRDha ho jAtA hai ki vaha saMskAra ko utpanna kara sake aura kAlAntara meM smaraNa kA kAraNa bana sake, taba dhAraNA kahalAtA hai| jaise vaha balAkA / athavA yaha vahI balAkA hai jise maiMne pUrvAhaNa meM dekhA thaa| prazna-avagraha Adi krama se kyoM hote haiM ? vyutkrama se kyoM nahIM hote? jisase ki prathama darzana meM viSaya ko yAvat bodha hotA hai? uttara-matijJAnAvaraNa ke kSayopazama ke anusAra hI bodhavyApAra hotA hai aura vaha kSayopazama ukta krama se hI utpanna hotA hai / arthAt matijJAna kA kSayopazama isa prakAra kA hotA hai ki prAraMbha meM vaha apane viSaya ko sAmAnya rUpa se jAnatA hai, tatpazcAt IhAmatijJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai jisase upayoga vizeSonmukha hotA hai, phira avA yajJAnAvaraNa ke kSayopazama se vaha vizeSa kA nirNaya karane meM samartha avAya jJAna nirNayAtmaka hoya che. avAya jJAna ja jyAre eTaluM daDha thaI jAya che ke te saMskArane utpanna karI zake ane kAlAMtaramAM smaraNanuM kAraNa banI zake, tyAre dhAraNa kahevAya che. jemake te bagalAnI hAra athavA A te ja bagalanI hAra che. ke je meM pahelAM paheramAM jaI hatI. prazna-avagraha Adi kramathI kema hoya che? buddhamathI kema nahi? jema ke prathama darzanamAM viSayane yathAvat bedha thatuM nathI. ane pAchaLathI yathAvata mAya thAya cha ? uttara-matijJAnAvaraNanA kSapazama mujaba ja bedha vyApAra thAya che. ane te pazama ukata kramathI ja utpanna thAya che. arthAta matijJAnane sopazama A rIte ja hoya che. ke prAraMbhamAM te pitAnA viSayane sAmAnya rUpe jANe che. tyArabAda IhA matijJAnAvaraNane kSayopazama thAya che. jenAthI vize--kha thAya che. pachI avAyajJAnAvaraNane sopazama thavAthI te dhAraNa zrI tatvArtha sUtra 2
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.45 matijJAnasya cAtuSidhyam 775 kSayopazamo yena tameva viSayaM sphuTataramavacchinatti, dhAraNAyAmapi-anyAzaevakSayopazamo bhavati, yena tato'pi sphuTataramavadhArayati / tasmAt-kSayopazamasyAdI malImasasvAt avyaktamasphuTajJAnaM bhavati / ataevA'grahAdiSu uttarottara sphuTatA 'vagantavyeti / tatra-bahubahuvidhA-kSimAniHsRtA'nuktadhruvarUpANAM SavidhAnAm tadviparItaiH paividhaizva-alpaekavidhA'kSipa niHsatoktA'dhruvarUpaH sahitAnAM dvAdazavidhAnAM pratyeka bhavagrahahAvAyadhAraNAbhedena caturmedAta matijJAnasya SaTtriMzadadhikazatatraya bhedA bhavanti / tathAhi-prathamaM tAvad mati jJAnasyA'vagrahaIhA'vAyodhAraNAceti catvAro bhedAH / tataH pratyekaM caturNA bahubahuvidhAdi dvAdazabhedAda dvAdaza-dvAdazabhedA bhavanti tathA cA'STacatvAriMzabhedAH sampadhante / tatazca teSAM pratyekaM paJcendriyamanorUpa no indriyabhedena SaTapaTU bhedA bhavanti, pratyekamaSTavatvA. ho jAtA hai| tatpazcAt dhAraNA matijJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para vaha dhAraNa karane meM samartha hotA hai / isa prakAra prAraMbha meM jo kSayopa. zama hotA hai vaha itanA asphuTa hotA hai ki sirpha sAmAna ko jAna pAtA hai, phira krama se usameM sabalatA AtI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki avagraha Adi meM uttarottara spaSTatA hotI hai| matijJAna ke viSayabhUta padArtha bAraha prakAra ke hai-(1) bahu (2) bahuvidha (3) kSipra (4) anisRta (5) anukta aura (6) dhruva, tathA inase viparIta alpa, ekavidha, akSima, nimRta, ukta aura adhruva / ye bAraha prakAra ke haiN| ina bAraha prakAra ke padArthoM ke avagraha, IhA, avAya, aura dhAraNA cAroM hote haiM, ataH 124448 (ar3atAlIsa) bheda ho jAte haiN| yaha aDatAlIpta prakAra kA matijJAna pAMcoM indriyoM se tathA karavAmA zakitamAna thAya che. A rIte prAraMbhamAM je pazama thAya che. te eTale askuTa hoya che ke mAtra sAmAnyane jANI zake che. pachI kramathI tenAmAM sabaLatA AvI jAya che. Aja kAraNa che ke avagraha AdimAM uttarasara spaSTatA hoya che. ___ bhatijJAnanA viSayabhUta pahAtha mA2 54|2naa cha (1) maI (2) mahuvidha (3) kSipra (4) bhAsata (5) anuta mana (9) dhruva, tathA mAnAthA viparIta a65 ekavidha akSi, nisata, ukata ane adhruva A bAra prakAranA padArtho che A bAra prakAranA padArthone avagraha IhA, avAya ane dhAraNA cAreya hoya che. AthI 1244=48 (aDatALIsa) bheda thaI jAya che. A 48 prakAranA matijJAna pAMceya IndriyethI tathA chaThA manathI hevAnA kAraNe cha thI guNavAthI 288 bheda niSpanna thAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 tattvArthasUtre riMzataH SaDbharguNane'STAzItyadhikazatatrayabhedAH maTarUpamatijJAnasya sampannAH, aprakaTarUpamatijJAnasya cA'STacatvAriMzadbhedAH sampadyante iti sarve sammilya SaT triMzadadhikazatatrayabhedAH sampadyante itibhAvaH // uktaJca bhASyakAreNa - 'jaM bahuhuvihakhippA aNi smiya nicchiya dhuveyara vibhinnA, puNaroggahAdao tosa chattIsa tisaya bhedaM' iti yadbahuvahuvidhaminiHsRta niHsRta vetara vibhinnA / yat punaravagrahAdayo'tastat patriMzadadhikatrizatabhedam iti / uktazca nanditre - '27 sUtre - 'se kiM taM suanismi ? cavvihaM paThantaM taM jahA - 1 uggahe. 2 - IhA, 3 avAo, 4 dhAraNA' iti, atha kiM tat zrutaniHsRtam ? caturvidhaM prajJaptam, tadyathA - avagraha::- IhAvAyodhAraNA iti / sthAnAGge 6 sthAne 510 mutre coktam- 'chanvihA uggahamatI paNNattAtaM jahA chaThe mana se hone ke kAraNa chaha se guNita karane para do sau aThAsI bheda niSpanna hote haiM / avagraha ke do bheda haiM- vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha | vyaMjanAvagraha avyakta hotA hai aura arthAvagraha vyaktajJAna / ullikhita do sau aThAsI bhedoM meM sirpha arthAvagraha ke 72 bhedoM kI gaNanA kI gaI hai| vyaMjanAvagraha cakSu aura mana se nahIM honA sirpha cAra indriyoM se hotA aura pUrvokna bAraha prakAra ke padArthoM ko jAnatA hai, ataeva usake aDatAlIsa bheda hI hote hai| ina aDanAlIsa bhedoM ko do sau aThAsI bhedoM meM milA dene se matijJAna ke saba bheda 336 ho jAte haiM / bhASyakAra ne bhI kahA hai- ' matijJAna bahu, bahuvidha, kSipra, anisRta, nimRta, dhruva aura inase viparIta padArthoM ko jAnatA hai aura usake avagraha Adi bheda hote haiM, isa kAraNa vaha tIna sau chattIsa prakAra kA hai|' avagrahanA be bheda che. vyaMjanAvagraDa ane arthAvagraha vyaMjanAvagrahe avyakata DAya che. jyAre arthAvagraha vyakatajJAna. upa2 jaNAvela 288 bheddezamAM mAtra arthAvagrahanA 72 bhedanI gaNanA karavAmAM AvI che. gRjanAvagraha cakSu ane manathI thatuM nathI mAtra cAra indriyethI thAya che. ane pUrvakita bAra prakAranA padArdane jANe che. AthI tenA aDatALIsa bheda ja hAya che. A aDatALIsa bhedone 288 bhedomAM umerI devAthI matijJAnanA badhA maLIne 336 bheda thaI laya che. mASyakAre yAga hyu che. bhatijJAna mahu bahuvidha kSitra, manisRta, nista, dhruva ane enAthI viparIta padArthAMne jANe che ane tenA avagraha Adi bheda hAya che e kAraNe te 336 prakAranuM che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.45 matijJAnasya cAturvidhyam 7 khippamogiNhai, bahumogiNhai bahuvidhamogiNhai, dhuvamogiNhai, aNissiyamogiNhai, asaMdiddhamogihai, chavihA IhAmatI paNNattA, taM jahA khippamIhati, bahumIhati, jAva asaMdiddhamIhati / chabdhihA avAyamatI paNNattA, taM jahA-khippamaveti, jAva asaMdiTTa aveti / chavdhihA dhAraNA paNNattA, taM jahA-bahuMdhArei, porANaMdhArei, duddharaM dhAreti, aNissitaM dhAreti asaMdiTThadhAreti' iti / SaividhA'vagrahamatiH prajJaptA tadyathA-kSima mavagRhNAti, dhruvamavagRhNAti, aniHsRtamayagRhNAti, asaMdigdhamavagRhNAti / SaDUvidhA IhA matiH pajJaptA, tadyathA-kSipa mohate, bahumIhate, yAvadasaMdigdhamIhate SaDvidhA 'AyamatiH pajJaptA, tadyathA kSipamavaiti, yAvadasaMdigdhamati / SaividhA dhAraNA majJaptA tadyathA bahuM dhArayati bahuvidhaM dhArayati purANaM dhArayati duddharaM dhArayati aniHsRtaM dhArayati asaMdigdhaM dhArayati iti // 45! / nandIsUtra meM bhI kahA hai-zrunanizrita matijJAna ke kitane bheda haiM ? usake cAra bheda haiM-(1) avagraha (2) IhA (3) avAya aura (4) dhaarnnaa| __ sthAnAMga sUtra ke chaThe sthAna ke sUtra 510 meM kahA hai-avagrahamati ke chaha bheda kahe gae haiM, yathA-kSipa kA avagraha, bahu kA avagraha, bahuvidha kA avagraha dhruva kA avagraha, anisRta kA avagraha, asaMdigdha kA avgrh| IhAmatijJAna ke bhI chaha bheda haiM-kSipra kI IhA, yAvat asaMdigdha kI iihaa| avAya matijJAna bhI chaha prakAra kA hai-kSipakA avAya yAvat asaMdigdha kA avAya / dhAraNA ke bhI chaha bheda haiM-bahakI dhAraNA, purAtana kI dhAraNA, duddhara kI dhAraNA, asaMdigdha kI dhaarnnaa| isa prakAra matijJAna ke tIna sau chattIsa bhedoM kA spaSTIkaraNasamajhanA cAhie // 45 // nandIsUtramAM paNa kahyuM che, kRtanizrita matijJAnanA keTalA bheda che? tenA yArale cha (1) mathaDa (2) DA (3) sapAya (4) ghA27. sthAnAMga sUtranA 6ThA sthAnanA sUtra 510 mAM kahyuM che avagrahamatinA 6 bheda kahevAmAM AvyA che. jevAke kSiprAne avagraha, bahune avagraha, bahavidhano avagraha, zratane avagraha, anizratane avagraha, asaMdigdhane avagraha IhAmatijJAnanA paNa 6 bheda che kSipranI IhA bahunI IhA, e rIte asaMdigdha nI IhA apAyamatijJAna paNa 6 prakAranuM che, kSikane avAya e rIte asaMdigdha no avAya dhAraNAnA paNa 6 bheda che. bahu nI dhAraNA, purAtananI dhAraNA, durdharanI dhAraNA, anidrutanI dhAraNuM, asaMdigdhanI dhAraNA A rIte matijJAnanA 336 bhedanuM spaSTIkaraNa samajavuM joIe ke 45 che ta0 98 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre mUlam-uggahe duvihe, atthoggahe baMjaNuggahe ya // 46 // chAyA-'avagraho dvividhaH arthAvagraho vyaJjanAvagrahazca // 46 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvata-matijJAnaM caturvidha pratipAditam, avagrahahA. 'vAyadhAraNAbhedAt / tatra-prathamopAttamavagraha dvaividhyena prarUpayitumAha-'uggahe dubihe'-ityAdi / avagrahaH pUrvokta svarUpo matijJAnavizeSaH dvividho bhavati tadyathA-arthAvagrahaH vyaJjanA'vagrahazceti / tatrAritAvana-vasturUpaH dravyarUpo vA cakSurAdIndriya grAhyANAM grAhyo gamyo gocaro viSaya ucyate, tathAvidhasya cakSurAdIndriyagrAhasthArthasya vyaktasvarUpasyA'vagraho matijJAnavizeSaH arthAva'graha ucyate / evam-vyaJjanamavyaktaM zabdarUparasagandhasparzajAtam / tasya khalu vyaJjanasyA'raktazabdAdekha graho matijJAna vizeSaH vyaJjanA'graha ucyate / tatha cAAM. 'uggahe duvihe' ityaadi| sUtrArtha-avagnaha do prakAra kA hai-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / 46 / tattvArthadIpikA-avagraha, IhA, avAya aura dhoraNA ke bheda se matijJAna cAra prakAra kA kahA gayA hai| inameM se pahale avagraha ke do medoM kI prarUpaNA karate haiM pUrvokta svarUpa vAlA avagraha matijJAna do prakAra kA hai-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / yahA~ artha kA Azaya dravya yA vastu hai| vaha cakSu Adi indriyoM kA prAtha, gamya, gocara yA viSaya bhI kahalAtA hai / cakSu Adi indriyoM dvArA grAhya vyakta rUpa padArtha kA avagraha arthAvagraha kahalAtA hai| vyaMjana arthAt abyakta zabda, rasa, gaMdha aura sparza kA jo avagraha hotA hai vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| isa prakAra arthAvagraha 'ugahe duvihe' tyA sutrArtha--avagraha be prakAra che arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha 49 tattvArthadIpikA -avagraha IhA, avAya ane dhAraNAnA bhedathI matijJAna cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che e paikI prathama avagrahanA be bhedanI prarUpaNA karIe chIe-pUrvokta svarUpavALuM avagraha matijJAna be prakAranuM che-arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha. atre arthane Azaya dravya agara vasatu che te cakSu Adi inidrAne grAhA, gamya, gecara athavA viSaya paNa kahevAya che. cakSa Adi indriyo dvArA grAhA vyakta rUpa padArthane avagraha arthAvagraha kahevAya che. vyaMjana arthAt avyakta zabda, rasa, gaMdha tathA sparzane je avagraha thAya che te vyaMjanAvagraha kahevAya che. A rIte vyaMjanAvagraha ane arthAvagrahamAM avya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - dIpikA-niyukti TIkA a.sU.46 avagrahastha bhedadvayanirUpaNam 79 vagraha vyaJjanAvagrahayo ya'ktA'vyaktakato vizeSo draSTavyaH abhinavazarAvAkaraNavat, yathA-jalakaraNena dvitrivAraM sikto nUtanaH zarAvo nAI bhavati kintupunaH punaH sicyamAnaH zanaiH shnairaano bhavati / evaM zrotrAdIndriyeSu zabdAdirUpeNa pariNatAH pudgalA dvitrAdiSu samayeSu gRhyamANAH khalu na vyaktI bhavanti puna: punaravagrahe sati tu vyaktI bhavanti tasmAt-vyaktagrahaNAt pUrvamavyaktaguNarUpo vyaJjanAvagraho bhavati / tatazca vyaktagrahaNarUpo'rthAvagraho bodhyaH / ataeva-avya tAvagrahaNAd vyaJjanasyehAdayo na bhavanti / evaM cakSuSAnindriyeNa manasA ca vyaJjanAvagraho na bhavati / tayoramApyakAritvAt / cakSustAvat-aprAptamarthamavi. aura vyaMjanAvagraha meM vyaktatA aura avyaktatAkAantara hai| jaise navIna zarAva (sikorA) meM jala kI eka do tIna bUMda Dole jAeM to vaha gIlA nahIM hotA, parantu vAra-bAra sIMcane se dhIre-dhIre gIlA ho jAtA hai, isI prakAra zrotra Adi indriyoM meM zabdAdi rUpa se pariNata pudgala eka do tIna Adi samayoM meM jo grahaNa kiye jAte hai, ve vyakta nahIM hote, kintu vAra vAra grahaNa hone para vyakta hote haiN| isa kAraNa vyakta grahaNa se pahale avyakta grahaNa hotA hai jo vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| usake anantara vyakta grahaNarUpa arthAvagraha utpanna hotA hai / isa prakAra avyakta kA grahaNa hone se vyaMjana ke IhA, avAya aura dhAraNA nahIM hotii| isI prakAra cArindriya aura mana se bhI vyaMjanAvagraha nahIM hotA, kyoMki ye donoM aprApyakArI haiM arthAt unake viSaya ke sAtha unakA saMyoga hue vinA hI ve apane viSaya ko grahaNa karate haiM / arthAt cakSa katatA ane vyaktatAnuM antara che. jevI rIte navA zakerAmAM pANInA eka, be, traNa TIpAM nAkhavAmAM Ave te te bhInuM thatuM nathI paraMtu vAraMvAra pANI sIMcavAthI kramazaH bhInuM thaI jAya che. e ja rIte zrotra Adi IndriyomAM zabdArtha rUpathI pariNata pudagala eka be traNa AdisamayamAM je grahaNa karavAmAM Ave che. te vyakta hotAM nathI. paraMtu vAraMvAra grahaNa thavAthI vyakta thAya che. A kAraNe vyaktathI pahelA avyakta grahaNa thAya che je vyaMjanAvagraha kahevAya che tenI pachI vyakta grahaNa rUpa athavagraha utpanna thAya che. A rIte avyaktanuM grahaNa thavAthI vyaMjananA IhA, avAya temaja dhAraNA hetA nathI. evI ja rIte cakSurindriya ane manathI paNa vyaMjanAvagraha thatuM nathI kAraNa ke e baMne aprAkArI che arthAta viSayanI sAthe temane saMga thayA vagara ja teo pitAnA viSayane grahaNa kare che. arthAt cakSune rUpa sAthe saga nathI thatuM, te zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUle dikkaM yuktasannikarSavizeSe'vasthitaM bAhyaprakAzAmivyaktamupalabhate / evaM manathApi-amAptamabhivyaktamevopalabhate tasmAt-cakSurmanaso vyaMjanAvagraho na bhavani, evaJca-cakSurmanasI parityajya zrotrarasanasparzanajihUvAghrANendriyaizcatubhiH khalu vyaJjanAvagraho bhavati / arthAvagrahastu-sarvairindriyA'nindriyaiH sNjaayte| evamarthasyehAdayo'pi saMbhavanti // 46 // tatvArthanikti:-pUrva tAvat-avagrahe hA'vAyadhAraNAbhedAt matijJAnasya cAtuvidhyaM pratipAditam, sampati-tatra prathamopAttasyA'vagrahasya bhedavayaM pratipodayitumAha-'uggahe duvihe, asthoggahe-baMjaNuggaheya' iti / avagrahaH pUrvokta svarUpo matijJAnavizeSo dvividho bhavati, tadyathA-arthA'vagrahaH byajanAvagrahazceti, kA rUpa ke sAtha saMyoga nahIM hotA, phira bhI vaha asanikRSTa rUpa ko grahaNa karatI hai| mana bhI aprApta aura abhivyakta padArtha kohI grahaNa karatA hai / isa kAraNa cakSu aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| ataeva cakSu aura mana ko chor3akara zrotra, rasanA, ghrANa aura sparzana, ina cAra hI indriyoM se vyaMjanAvagraha hotA hai| arthAvagraha sabhI indriyoM se aura mana se hotA hai| isI prakAra artha ke IhA Adi bhI hote haiN|46| tasvArthaniyukti-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke bheda se matijJAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA, aba inameM sarvapra. thama nirdiSTa avagraha ke do bhedoM kA kathana karate haiM____ avagraha, ke jisakA svarUpa pahale kahA gayA haiM aura jo eka prakAra kA matijJAna hai, do bheda haiM-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / cakSu Adi asannikRSTa rUpane grahaNa kare che. mana paNa aprApta ane abhivyakta padArthane ja grahaNa kare che AthI cakSu ane manathI vyaMjanAvagraha thatuM nathI. AthI cakSu ane manane bAda karatAM zretra rasanA DrANu ane sparzana A cAra ja Indri thI vyaMjanAvagraha thAya che. arthAvagraha badhI IndriyothI ane manathI thAya che. eja rIte arthanA IhA Adi paNa thAya che. ke 46 tatvArthaniryukti-avagraha IhA, avAya ane dhAraNane bhedathI mati. jJAnanA cAra bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have emAMthI sarva prathama nirdiSTa avagrahanA be bhedonuM kathana karIe chIe- avagraha, ke jenuM svarUpa agAu kahevAmAM AvyuM temaja je eka prakAranuM matijJAna che tenA be bheda hoya che-arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha, cakSu Adi zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.46 avagrahasya medayanirUpaNam 71 tatrA'ryasya vyaktastha cakSurAdIndriyagrahaNayogyasya parisphuTArthasyAvagraho'rthAvagraha ucyate / evaM-vyaJjanasyA'ndhakArAvRtaghaTarUpAderivA'parisphuTazabdAderavagraha vya. janAvagraha ucyate / tathA ca-sparzanAdyupakaraNendriya saMzliSTa sparzanAkAra pariNata pudgalasvarUpavyaJjanasya sAmAnyataH paricchedako'vyaktAvagraho bhavati, aba grahasyAtyantaparicchedakatvAt / kintu vyaJjanasyA'vyaktasya zabdAdeH paricchedikA grAhikA IhA'vAyadhAraNA na bhavanti tAsAM svAMze vyaktasyaiva bhedamArgaNa nizcaya dhAraNAkhye niyatatvAt vyaktasyArthasya grAhikAH punazvasro'pi-avagrahAvAyadhAraNA bhavantyeva tathA ca-arthA'vagraha-vyajanAvagrahayoH khalu vyaktAvyaktapadArthakato vizeSo'vagantavyaH / evaM-cakSurindriyeNa no indriyeNa manasAcApi vyaJjanAvagraho na bhavati, tayoH khalu-cakSumanasoramApyakAritvAt / apitu-zrotrarasanaghrANaindriyoM dvArA grahaNa karane ke yogya parisphuTa artha kA jo apagraha hotA hai vaha arthAvagraha kahalAtA hai / vyaMjanA arthAt avyakta zabda Adi kA jo grahaNa hotA hai vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| isa prakAra sparzana Adi upakaraNendriya ke sAtha saMyukta, sparzAkAra pariNata pudgala rUpa se jAnane vAlA avyaktAvagraha kahalAtA hai| magara avyakta zabda Adi ko IhA, avAya aura dhAraNA nahIM hotI, unakI apane apane vyakta viSaya meM hI pravRtti hotI hai| mArgaNA karanA, nizcaya karanA aura dhAraNa karanA, yaha IhA Adi kA vyApAra vyakta viSaya meM hI ho sakatA hai| isa prakAra arthAvagraha aura paMjanAvagraha meM vyakta aura avyakta padArtha ke kAraNa bheda hai| ___ vyaMjanAvagraha cakSu aura mana se nahIM hotA, kyoMki ye donoM amA. indriyo dvArA grahaNa karavAne yogya pariphuTa arthanuM je avagrahaNa thAya che te arthAvagraha kahevAya che vyaMjana arthAt adhyakta zabda AdinuM-jema aMdhakArathI vyApta ghaTa AdinuM je grahaNa thAya che, te vyaMjanAvagraha kahevAya che. A rIte sparzana Adi upakaraNendriyanI sAthe maLela sparzIkAra pariNata pudgala rUpa vyaMjanane sAmAnya rUpathI jANanAra avyaktAvagraha kahevAya che. parantu avyakta zabda Adine jANanArA IhA avAya ane dhAraNAne abhAva hoya che. temanI pota-potAnA vyakta viSayamAM ja pravRtti rahe che mArgaNA karavI nizcaya karo ane dhAraNa karavI, e IhA Adine vyApAra vyakta viSayamAM ja thaI zake che A rIte arthAvagraha ane vyaMjanAvagrahamAM vyakta ane avyakta padArthanA kAraNe bheda che. yaMjanAvagraha cahyuM ane manathI thatuM nathI kAraNane e baMne aprApyakArI che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 tattvAryasUtre sparzanarUpaizcaturindraya reva vyaJjanAvagraho bhavati / evaJca-ye khalu dRzyamAnA cintyamAnAzca padArthavizeSA bhavanti / te cakSurUpakaraNendriyeNa no indriyeNa-manasA ca saha saMzleSamamAptA evaM paricchidyante / na tu-saMzleSa prAptAH yatazcakSu svAvat zArIrasthaM sadaiva yogyadevAvasthitaM padArtha paricchinatti / na tu-viSayadezaM gatvA tatparicchede vyApRyate, navA-viSayameva mamUra-dhAnyAkRtike cakSurindriyadeze samAgataM paricchinatti / tasmAt-cakSurapApyaiva viSayagrAhi bhavati, yadi viSayaM pApyaiva cakSuH paricchindyAt tadA'gni pradezagamane cakSuSo dAho'pi syAt / evaMsvasamIpAti-aJjanAdikamapi paricchindyAt, na tu-paricchinatti / ataevapyakArI haiM / zrotra, rasanA, ghrANa aura sparzana rUpa cAra hI indriyoM se vyaMjanAvagraha hotA hai / jo padArtha vizeSa dRzyamAna aura cintyamAna hote haiM ve cakSu upakaraNendriya aura mana ke sAtha saMyukta hue vinAhI jAne jAte haiM, saMyukta hokara nahIM jAne jAte / kyoMki cakSu zarIra ke andara hI sthita rahakara sadaiva yogya deza meM sthita padArtha ko dekhatI hai| yaha viSayadeza meM arthAt dRzya vastu jahA~ ho vahAM jAkara padArtha nahIM jAnatI hai aura na masUra nAmaka dhAnya kI AkRti vAlI cakSuke pAsa Aye huha aura usase spRSTa hue padArtha ko hI jAnatI hai / tAtparya yaha hai ki na to netra padArtha ke pAsa jAkara spRSTa hotA hai aura na padArtha netra ke pAsa Akara spRSTa hotA hai| isa kAraNa vaha aprApyakArI hai| yadi apane viSaya ko prApta karake cakSu jAnatI hotI to agni ke sAtha saMyoga hone para usakA dAha ho jAtA aura apane sAtha saMyukta aMjana Adi zrotra rasanA, ghANa ane sparzana rUpa cAra ja IndriyothI vyaMjanAvagraha thAya che. je padArtha vizeSa dRzyamAna ane cityamAna hoya che te cakSuupakaraNendriya ane mananI sAthe saMyukta thayA vagara ja jANI zakAya che, saMyukata thaIne jANI zakAtAM nathI kAraNa ke cakSu zarIranI aMdaraja sthita rahIne ja sadaiva cogya dezamAM sthita padArthane jue che. te viSaya dezamAM arthAt dazya vastu jyAM che tyAM jaIne padArthane jotuM nathI athavA na te masUra nAmaka dhAnyanI AkRtivALI AMkhanI pAse Avela ane tenAthI pRSTa thayelA padArthane jANe che. tAtparya e che ke AMkha na te padArthanI pAse jaIne pRSTa thAya che athavA tethI viparIta paNa banatuM nathI. A kAraNe te aprAkArI che. je pitAnA viSaya ne prApta karIne cakSu jANatI hatI te agninI sAthe saMga thavAthI te baLI jAta ane pitAnI sAthe joDAyelA aMjana Adine paNa te jANuM laI zakata zrI tatvArtha sUtra 2
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.46 avagrahasya medadrayanirUpaNam 783 bAhyaprakAzAbhivyaktameva padArtha yogyasannikarSe'vasthitamupalabhate cakSuH, na tumalImasa tamasAvRtamavyaktaM padArtham / tasmAt cakSuSA vyaJjanAvagraho na bhavati / evaM no indriyamano'pi na cintyamAnaM viSayaM prApyaiva cintayati, nApi kutazcidAgatyAsssmani avasthitameva viSayaM manaHparyAlocayati / yadi ca viSayaM saMzliSyaiva mano'pi paricchindyAt tadA tadapi jJeyakRtamanugrahaM vikledAdirUpaM bhavet / dAhAdirUpamupaghAtaM vA prApnuyAt, na tu vikledAdi manubhavatinavA - dAhAdikamupaghAtaM prApnoti / tasmAt mano''pyaprApyaiva viSayagrAhi bhavati tasmAt - manasA'pi vyaJjanAvagraho na bhavati / zrotrarasaghrANasparzanarUpANi cakSuriko bhI vaha jAna letI, magara jAnatI nahIM hai / ataeva bAhya prakAza se prakaTa padArtha ko hI, jo yogya deza meM sthita ho, cakSu dekhatI hai, malIna andhakAra se AcchAdita padArtha ko nahIM dekhatI / isa kAraNa cakSu dvArA vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai / isI prakAra mana bhI apane cintyamAna padArtha ko prApta karake nahIM jAnatA aura na aisA hotA hai ki kahIM se Akara viSaya AtmA meM sthita ho jAya aura mana usakA cintana kre| agara mana bhI prApta padArtha ko hI cintana karatA honA to usameM jJeyakRta nigraha - anugraha bhI hote / agni kA cintana karane para dAha rUpa upaghAta ko bhI prApta hotA / ataeva yahI mAnanA ucita hai ki mana bhI viSaya ke sAtha saMyukta hue binA hI apane viSaya kA grAhaka hotA hai / yahI kAraNa hai ki mana se bhI vyaMjanAvagraha nahIM hotA / zrotra, rasanA, ghrANa aura sparzana indriyA~ parantu Ama thatuM nathI. AthI mAhya prakAzathI prakaTa padAtha ne ke je cAgya dezamAM sthita hAya, cakSu te jIve che. malIna andhakArathI AcchAdita padArthane joI zakatI nathI A kAraNe cakSu dvArA vyaMjanAvagraha thatA nathI. evI ja rIte mana paNa peAtAnA cintyamAna padAtha ne prApta karIne jANatuM nathI ane evu paNa banatuM nathI ke kayAMyathI AvIne viSaya AtmAmAM sthita thaI jAya ane mana tenu cintana kare. jo mana paNa prApta padArthanuM ja cintana karatuM hAta tA enAmAM jJeyakRta nigraha anugraha paNa hota. agninu' cintana karavAthI dAharUpa upaghAtane paNa prApta thAta AthI mana paNa viSaya nI sAthe sa Myukata thayA vagara ja peAtAnA viSaya grahachu kare che. ema mAnavuM e ja ceAgya che. manathI paNa vyaMjanAvagraha thatA nathI tenu kAraNa paNa A ja che. zretra rasanA ghrANu ane spazana indrio prApyakArI che AthI te zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre ndriyANi tu-pApyakAritvAt malImapsatamasA vRtamavyaktamapi padArya kliSTaM paricchindanti / tasmAta-zrotrAdi caturindriyareda vyaJjanAvagraho bhavati / tathAcendriya nimitta no indriya nimittabhedena matijJAna dvividham, punaravagrahAdi bhedAt catuvidhama, sparzanAdi mana paryavasAnapaDindriyANAM pratyekamavigrahAdayaH samuditA. caturvidhAH, cakSumanobhinna caturindriyANAM vyaJjanAt grahazcaturbhedaH, tasyAzcASTA vizateH bahubahuvidhAdi dazabhiguNa ne patriMzadadhika zastrayamitaM 336 matijJAnaM saMpadyate / uktazca sthAnAGge dvitIyasthAne 1 uddeza ke 71 sUtre-'sunissie dubihe pannatta, taM jahA-asthoggahe ceva, baMjaNoSaggahe ceva' iti, zrutani:mRtaM dvividhaM prajaptam tadyathA-arthAvagrahazcaiba, vyaJjanAvagrahazcaiva. iti / nandisUtre30 prApyakArI haiM, ataeva ve apane viSaya ke sAtha saMyukta hokara hI use jAnatI haiN| isa prakAra indriyanimittaka aura anindriyanimittaka ke bheda se matijJAna do prakAra kA hai, phira avagraha Adi ke bheda se cAra prakAra kA hai aura sparzana se lekara mana paryanta chaha indriyoM se utpanna hone ke kAraNa arthAvagraha Adi cAroM milakara cauvIsa bheda hote haiM / cakSu aura mana ko choDakara zeSa cAra indriyoM se utpanna hone ke kAraNa vyaMjanA vagraha ke cAra bheda haiN| saba milakara aTThAIsa bheda hue| ina aTThAIsa medoM kA bahu, bahuvidha Adi bAraha padArtho ke sAtha guNAkAra karane se matijJAna ke kula tIna sau chattIsa bheda ho jAte haiN| ___sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAna ke prathama uddezaka ke 71 ve sUtra meM kahA haipitAnA viSayanI sAthe saMyukata thaIne ja tene jANe che. Ama Indriyanimittaka ane anindriyanimittakanA bhedathI matijJAna be prakAranA che, tyArabAda avagraha AdinA bhedathI cAra prakAranA che ane sparzanathI laIne manaparyata cha IndriyethI utpanna thavAnA kAraNe arthAvagraha Adi cAre maLIne vIsa bheda thAya che. cakSu ane manane cheDIne zeSa cAra indriyethI utpanna thatA hevAthI vyaMjanAvagrahanA cAra bheda che. badhA maLIne aThayAvIsa bheda thayA. A aThyAvIza bhedanA bahu, bahuvidha Adi bAra padArthonI sAthe guNAkAra karavAthI matijJAnanA kula traNasane chatrIsa bheda thaI jAya che. sthAnAMgasUtranA dvitIya sthAnanA prathama uddezakanA 71mAM sUtramAM kahyuM che kRtanisRta (matijJAna) be prakAranuM kahevAmAM AvyuM che jemake arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8. sU.46 avagrahasya medadvaya nirUpaNam 785 sUtre coktam- 'se kiM taM atyuggahe - atyuggahe chavvihe paNNatte, taM jahA soiMdiya Athuggahe, cakkhidie atyuggahe ghArNidiya asthugmahe, jimbhidiya atyuggahe phAsiMdiya atyuggahe no iMdiya atyuggahe' iti / atha koDasAvavigrahaH ? athavagrahaH SaDvidhaH prajJaptaH udyathA - zra - zrotrendriyArthAvagrahaH cakSurindriyArthAvagrahaH prANendriyArthAvagrahaH jivendriyArthavigrahaH sparzanendriyArthAvagraha no indriyArthAvigrahaH / tataH pUrvaccApi nanditre 29 sUtrecoktam- 'se kiM taM jaNumhe ? jaNuna he caucyi paNNatte, taM jahA- soiMdiyavaMjaNuggahe ghArNidiza jaggahe jibhidiyavaMjaNuggadde, phAsiMdiyarvajaNuggahe se taM jaggahe, iti / atha ko'sau vyaJjanAdagrahaH 1 vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH pajJaptaH tadyathA-zrotrendripavyaJjanAvagrahaH prANendriyannaJjanAvagrahaH jihyendriyavyaJjanAvagrahaH sparzanendriyavyaJjanAvagrahaH sa eSa vyaJjanAvagrahaH iti / tatra kevalam - upasaMhArarUpeNaivAgrahasya kathanena tadupalakSaNatathA'rthe hAvAyacAraNAbhedA api saMgrAhyAH / 46 / zruti ( matijJAna) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha | nandasUtra ke 30 veM sUtra meM kahA hai- arthAvagraha kitane prakAra kA hai ? uttara - arthAvagraha chaha prakAra kA hai, yathA-zrotrendriya arthAvagraha, cakSurindriya- arthAvagraha, ghrANendriya-arthAvagraha, jivendriya-arthAvagraha, sparzanendriya- arthAvagraha aura nohandriya- arthAvarAha / isase pahale bhI nandImutra ke 29 ve sUtra meM kahA hai - vyaMjanAvagraha ke kitane bheda haiM ? vyaMjanAvagraha ke cAra bheda haiM-zrotrendriya vyaMjanAtragraha, ghANendriya vyaMjanAvagraha, jivendriya vyaMjanAvagraha aura sparzendriya vyaMjanAvagraha, / nandIsUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che arthAvagraha keTalA prakAranA che ? uttara-avagraha cha prakAramA che jemake zrotrendriya arthAvagraha, cakSurindriya, arthAvagraha, dhrANendriya arthAvagraDa, jihvendriya arthAvagraha sparzendriya arthAva graha ane andriya arthAvagraDu AthI pahelA nandIsUtranA 29mAM sUtramAM kahyu che vyaMjanAvagrahanA keTalA bheda che ? vyaMjanAvagrahanA cAra bheda che zrotrendriyayaMjanAvagraha, dhrANendriyanyajanAvagraha, jihavendriyanya janApathaDa ane sparzendriyavya janAvagraha, ta0 99 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ram tattvAryasUtre mUlam-suyanANe duvihe, aMgapaviTe-aMgabAhireya // 47 // chAyA-zrutajJAnaM dvividham anggprvissttm-anggvaahyshc-||47|| tatyAthadIpikA-pUrva tAvad matijJAnaM savistaraM bhedoSabhedapUrvakaM pratipAditam, sampati zrutajJAna dvaividhyena marUpayitumAha-"muyanANe-" ityAdi / zrutajJAnam-zrUyate iti zrutam zabdasvarUpam tatsambandhijJAnam zrutajJAnam zravaNaM vAzrutirUpam zrutam-tadrUpaM jJAnaM zrutajJAnaM tAvad dvividhamavati / tadyathA-AcArAGga1 sUtrakRtAGga-2 sthAnAGga-3 samavAyAGga-4 vyAkhyApajJaptyaGgam-5 jJAtRdharmakathAjam-6 upAsakadazAGgam-7 antakaddazAGgam-8 anuttaropapAtika dazAGgam-9 nandIsUtra ke kevala upalakSaNa rUpa meM hI arthAvagraha kA kathana kiyA gayA hai, ataeva IhA, avAya aura dhAraNA ke bheda bhI isI prakAra jAna lene cAhie // 46 // 'suyanANe duvihe' ityAdi / satrArtha-zrutajJAna do prakAra kA hai-aMgapraviSTa aura aMgavAya // 47 // tatvArthadIpikA-pahale bhedopabhedoM sahita vistAra pUrvaka matijJAna kA nirUpaNa kiyA gayA, aba zrutajJAna ke bheda kahate haiM jo sunA jAya so zruta arthAt zabda / zabda saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahalAtA hai| athavA sunanA zruta kahalAtA hai aura zrutarUpajJAna zrutajJAna kahalAtA atajJAna do prakAra kA hai-aMgapraviSTa aura aMgavAhya / inameM se aMgapraviSTa zruta ke bAraha bheda haiM, yathA-(1) AcArAMga (2) sUtrakRtAMga (3) sthAnAMga (4) samavAyAMga (5) byAkhyAprajJapti (6) jJAtAdharmakAMga (7) nandIsUtramAM mAtra upasaMhAra rUpe ja arthAvagrahanuM kathana karavAmAM AvyuM che AthI Ihi, avAya ane dhAraNAnA bheda paNa A pramANe jANI levA joIe jarA 'suyanANe duvihe' tyA savAtha- zratajJAna be prakAranuM cheaMgapraviSTa ane aMgabAhya 4chA tatvArthadIpikA-pahelA bhedabheda sahita vistArapUrvaka matijJAnanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have zrutajJAnanA bheda kahIe chIe. je saMbhaLAya te mRta arthAt zabda. zabda saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahevAya che athavA sAMbhaLavuM zruta kahevAya che ane zratarUpa jJAna zrutajJAna kahevAya che. jatajJAna be prakAranuM che aMgapraviSTa ane aMgabAhA, emAMthI aMgapraviSTa kRtanA mAra leha cha 21-(1) mAyA (2) sUtrakRtain (3) sthaanaaN| (4) sabhAyAM (4) vyAyAprati (6) jJAtAdhA (7) S46in (4) zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.47 zrutajJAnasya dvaividhyam 77 praznavyAkaraNam-10 vipAkazrutAGgam-11 dRSTivAdAGgazca-12 iti / ajavAbazza zrutajJAnamane kAvadhaM bodhyam / tadyathA-aGgabAhyaM tAvat-prathamato dvividham, Avazyakam-Avazyakavyatiriktazceti, tatrA''vazyakavyatiriktaM dvividham, kAlikaJcautkAlikaJceti-tatra kAlikamanekavidham, uttarAdhyayanAni-dazA-kalpA-vyava. hAra:-nizItham-mahAnizItham-jambudvIpaprajJaptiH-dvIpasAgaramajJApta:-candrapakSapti:-- sUryapajJapti rityaadi| utkAlikazcApyanekAvadham, dazavekAlikam-kAlpakAlpikam-kSullakalpazrutam-mahAkalpazrutam -upapAtikam -rAjapasenikam-jIvAbhigamaH -prajJApanA-mahAprajJApanA, ityAdi / AvazkaM Savidham, sAmAyikaM caturvizatistavaH, vandanakam pratikramaNam, kAyAtsargaH, pratyAkhyAnam, iti- tacca-zrutajJAnaM matijJAnapUrvakameva bhavati-na tu mavijJAnam zrutajJAnapUrvaka mityabadheyam // 47 // upAsakadazAMga (8) antakRddazAMga (9) anuttaropapAtika dazAMga (10) praznavyAkaraNAMga (11) vipAkazrutAMga aura (12) dRssttvaadaaNg|| agavAhya zrutajJAna aneka prakAra kA hai| yaha isa prakAra hai-Ava. zyaka aura Avazyaka vyatirikta / Avazyaka vyatirikta ke bhI do bheda hai-kAlika aura utkAlika / inameM se kAlika zruta aneka prakAra kA hai-uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jambU dIpaprajJapti, dvIpasAgara prajJapti, candraprajJApta, sUryaprajJApta Adi utkA. lika zruta bhI aneka prakAra kA hai, jaise-dazavaikAlika, kalpikA-kalpika, kSullakalpazruta, mahAkalpazruta, aupapAtika, rAjaprasenika, jIvAbhigama, prajJApanA, mahAprajJApanA ityaadi| Avazyaka zruta ke chaha prakAra hai-(1) sAmAyika (2) caturvizatimantazA (6) anutta55tizain (10) prazna0yA424 (11) (154 kRtAMga ane (12( dUSTavAdAga aMgabAhya zrutajJAna aneka prakAranuM che te A pramANe aMgabAhya prathama te be prakAranuM che Avazyaka ane AvazyakaLyatirikata Avazyaka vyatirikatanA paNa be bheda che kAlika ane ukAlika emAMthI kAlikata aneka prakAranA che uttarAdhyayana dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jambudvIpaprajJapti, dvipasAgaraprajJApti, candraprajJapti, sUryaprajJapti Adi utkAlika sUtra paNa aneka prakAranA che. jevAke---dazavaikAlika, kalpikAkalpika, kSullakalpakRta, mahAkalpazrata aupAtika, rAjaprazreNika, vAbhigama, prajJApanA mahAprajJApanA ItyAdi mA1zya shrut|| 7 // 2 cha (1) sAmAyi:, (2)yadi zadiean (3) zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 788 tattvAryasUtre tatvArthaniyukti-pUrva tAvat-matizrutAvadhimanAparyavakevalajJAnabhedAda samyagjJAnaM paJcavidhaM pratipAditam, tatra matizrAnam-avagrahehAbAyadhAraNAbhedAttadavAntarabhedAcca SaTatriMzadadhikazatatrayamitaM prarUpitam sampati-zrutajJAnaM dvaividhyena prarUpayitumAha-"suyanANe duvihe, aMgapaviThe-aMgavAhireya-" iti / zrutajJAnam-zrayate iti zrUtam-zrUyamANazabdasvarUpaM, zravaNaM vA-zrutam-bhAve ktaH pratyayaH, tat sambandhi-tadrUpam vA zrutajJAnam AgamarUpam jinavacanaM tIrthakadupadeza: AptopadezaH AptavacanaM cocyate / tacca-zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati, na tustava (3) bandanaka (4) pratikramaNa (5) kAyotsarga aura (6) pratyAkhyAna / ___ yaha zrutajJAna matijJAna pUrvaka hI hotA hai, magara matijJAna zrutajJAna pUrvaka nahIM hotA // 47 // ____tatvAryaniyukti-pahale mati, zruta, avadhi, manAparyava aura kevala ke bheda se jJAna ke pAMca prakAra pradarzita kie gethe| unameM se matijJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke bheda se tathA apAntara bhedoM se tIna sau chattIsa prakAra kA hai, yaha bhI pratipAdana kiyA gyaa| aba zruttajJAna ke do bhedoM kA prarUpaNA karate haiM jo sunA jAya so zruta arthAt zabda / athavA sunanA zruta kahalAtA hai| yahAM bhAva ke artha meM 'kta' pratyaya hone se 'zruta' zabda niSpanna hotA hai / yaha zrutajJAna AgamarUpa jina vacana, tIrtha karopadeza, Atmopadeza yA Aramavacana bhI kahalAtA hai| pahana (4) pratibha (4) yosa mana (6) pratyAbhyAna. A zratajJAna matijJAnapUrvaka ja thAya che paraMtu matijJAna zrutajJAnapUrvaka thatuM nathI 47 | tatvArthaniyukita-pahelA mati, zruta, avadhi, mana:paryava ane kevaLanA bhedathI jJAnanA pAMca prakAra pradarzita karavAmAM AvyA hatA. te paikI matijJAna avagraha, IhA, avAya ane dhAraNanA bhedathI tathA avAnara bhedothI traNaso chatrIsa prakAranA che, evuM paNa pratipAdana karavAmAM AvyuM. have zratajJAnanA be bhedonI prarUpaNa karIe chIe je saMbhaLAya te zrata arthAt zabda, athavA sAMbhaLavuM zrata kahevAya che. ahIM bhAvanA arthamAM kata" pratyaya levAthI zruta zabda niSpanna thAya che. A zrutajJAna AgamarUpa jinavacana, tIrthakarepadeza, Aptapadeza athavA Aptavacana paNa kahevAya che. zrI.tatvArtha sUtra :2
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.17 zrutajJAnasya dvaividhvam 789 matijJAnaM zrutajJAnapUrvakam / uktazca nandisUtre 24 sUtre-'maipuvvaM jeNa suyaM na maI suyapuvidhayA-" ini matipUI yena zrutam-na matiH zrutapUrvikA, iti-| tatrA'GgamaviSTa khalu zruvajJAna dvAdazavidhaM bhavati tadyathA-AcArAGgam 1 sUtrakRtAGgam2 sthAnAgam3 samavAyAGgam4 vyAkhyAmajJapti: 5 jJAtadharmakathA6 upAsakadazAGgam antakRddazAGgam8 anuttaropapAtikadazAGgam9 praznavyAkaraNam 10 vipAkasUtrAGgam 11 dRSTipAtazca 12 aGgabAhyazca prathamaM tAvat dvividhaM bhavati' Avazyakam 1 Avazyakavyatiriktazca 2 tatrA''vazyakaM Savidham caturviMzatistavaH, vandanam, patikramaNam, kAyotsargaH pratyAkhyAnaJcati ? Avazyaka vyatirikta dvividham, kAlikam-utkAlikaJceti / tatra-kAlikam-anekavidham tadyathA zrutajJAna malijJAnapUrvaka hotA hai, matijJAna zrutajJAnapUrvaka nahIM hotaa| nandIsUtra ke 24 veM mUtra meM kahA hai- zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai, magara matijJAna jJAnapUrvaka nahIM hotaa| ___aMgapraviSTa zrutajJAna cAraha prakAra kA hai-AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtadharmakathA, upAsakadazAMga, anuttaropapAtikadazAMga, praznavyAkaraNa, vipAkazrutAMga aura dRSTivAda yA dRssttipaat| aMgabAhya do prakAra kA hai-Avazyaka aura Avazyaka vyatirikta / Avazyaka ke chaha bheda hai-(1) sAmAyika (2) caturvizatistava (3) vandanaka (4) pratikramaNa (5) kAyotsarga aura (6) prtyaakhyaan| Avazyaka vyatirikta do prakAra kA hai-kAlika aura utkaalik| kAlika zratajJAna matijJAnapUrvaka thAya che matijJAna zrutajJAnapUrvaka thatuM nathI nandI sUtranA 24mAM sUtramAM kahyuM che zrutajJAna matijJAnapUrvaka thAya che, paraMtu matijJAna zrata pUrvaka thatu nathI. bhaviSTa zrutajJA mAra 72nuche-mAyA, sUtratA, sthAna, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdha kathAga, upAsakadazAMga, anuttarAyapAtika dazAMga, prauvyAkaraNa, vipAkatAMga, ane dRSTivAda agara daSTipAta. aMgabAhA be prakAranuM che. Avazyaka ane Avazyakatirikata. AvazyakanA che le cha-(1) sAmAyi(2) yatuvizatirata4 (3) / (4) pratibhara (5) kAyotsarga ane (6) pratyAkhyAna. Avazyakatirikata be prakAranA che-kAlika ane ukAlika temAM kAlika aneka prakAranA che jemake-uttarAdhyayana dazA kapa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre uttarAdhyayanAni dazA - kalpaH - vyavahAraH - nizItham - mahAnizItham = jambUdvIpaprajJaptiH - dvIpasAgara pajJaptiH - candra prajJaptiH - sUryaprajJaptiH - kSudrikA - vimAnamavibhaktiHmahallikA- vimAnapravibhakti:- aGgacUkikA - vakracUlikA- vivAhacUlikA aruNopapAtaH varuNopapAtaH - garuDopapAtaH- dharaNopapAtaH - vaizravopapAtaH- belandharopapAtaH devendroSapAtaH - utthAnasUtram samutthAnasUtram - nizyAvalikA-kalikA - kalpAva taMtrikA- puSpikA- puSpacUlikA - ityAdi / utkAlikaJcApi - anekavidham, tadyathA dazavaikAlikam - kalpikA kalpikam - kSullakalpazrutam - mahAkalpazrutam - upapAtikam - rAjamaznIyakam - jIvAbhigamaH- prajJApanA - mahAprajJApanA ityAdi / uktazca - sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 71 sUtre - 'suyanANe dubihe paNNatte, taM jahA = aMgapaviTTe ceba, aMgabAhire ceva' iti zrutajJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA - aGgaaneka prakAra kA hai, yathA- uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizotha, jambUdvIpaprajJapti, dvIpamAgara, candraprajJapti, sUryaprajJapti, kSudrekAvimAnapavibhakti, mahallikAvimAnapravibhakti, aMgacUlikA, cakracUlikA, vivAhacUlikA, aruNopapAta, varUNopapAta, garUr3opapAta, dharaNopapAta, vaizravaNopapAta, velaMdharopapAta, devendropapAta, utthAnasUtra, samutthAnasUtra, niraghAvalikA, kalpikA, kalpAvartasikA, puSpikA, puSpacUlikA ityAdi / 790 - utkAlika na bhI aneka prakAra hai, yathA-dazavaikAlika, kalpikAkalpika, kSullakalpazruta, mahAkalpazruta, upapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, mahAprajJApanA ityAdi / sthAnAMga sUtra ke dvitIya sthAna ke prathama uddezaka ke sUtra 71 veM meM kahA hai- 'zrutajJAna do prakAra kA kahA vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jammUddIpapragati dvIpasAgaraprajJapti candraprApti sUrya prajJapti, kSudviavimAnapravibhakti, bhahalli avibhAnapravilaThita, maMgayUsiSThA, vaDayUsiDA vivAhayUsiDA. azeopapAta, vazeopayAta, gaDDeopayAta, gharazeopayAta, vazramaNeApapAta vela dhare papAta devendropapAta, utthAnasUtra, mutthAnasUtra, nirayAvalikA kalpikA, kalpAvata'sikA, puSpikA, puSpacUlikA ityAdi utkAlika sUtra paNa aneka prakAranA che jevAke dazavaikAlika, kapikAaspidd, kSubsasyazruta, bhaDAupazruta, upapAti, rAjyanIya, lavAligama, prajJApanA mahAprajJApanA ityAdi, sthAnAMgasUtranA dvitIyasthAnanA prathama uddezakanA 1mAM sUtramAM kahyuM che zrutajJAna be prakAranA che je A pramANe che agapraviSTa ane magamAhya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 sa.47 zrutajJAnasya dvaividhyam 791 praviSTazcaiva aGgabAhyazcaiva, iti / nandisUtre - 44 sUtre coktam- 'se kiM taM aMgapaviddhaM ? duvAlasavihaM paNNattam taM jahA - AdhAro1 suyagaDera ThANaM3 samavAo4 vivAhapaNNattI5 nAyAdhammakahAo6 udhAsagadasAbho aMtagaDadasAoTa aNuttarovavAiyadasAo9 paNhAvAgaraNAI 10 vivAgasuya11 diTTivAo13 iti / atha kiM tat - aGga viSTam ? dvAdazavidhaM prajJaptam tadyathA - AcAraH - sUtrakRtam sthAnam samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtAdharmakathA - upAsaka dazA-antakRddazA - anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNam vipAkazrutam dRSTivAdaH iti / tadagre ca nandimUtre 44 sUtre evokta- aMgavAhiraM duhi paNantaM taM jahA - AvasmayaM ca, AvasyavairitaM ca se kiM taM AvassayaM ? AvasmayaM chavvihaM paNNantaM taM jahA- sAmAiyaM- - cauvIravo vaMdaNayaM paDikkamaNaM kAussaggo paccakkhANaM sentaM AvarasayaM / se kiM taM AvarasayavairittaM ? Avassaya vairittaM duvihaM paNNattaM hai, vaha isa prakAra hai-agapraviSTa aura aMgabAhya / ' nandI sUtra ke sUtra 40 meM kahA hai- aMgapraviSTa zruta kitane prakAra kA hai ? (uttara) bAraha prakAra kA hai, yathA- (1) AcAra (2) sUtrakRta (3) sthAna ( 4 ) samavAya (5) vyAkhyAprajJapti (6) jJAtadharmakathA (3) upAsakadazA (8) antakRddazA (9) anuttaropapAtika (10) praznavyAkaraNa (11) vipAkazruta (12) dRSTivAda / isase Age nandI sUtra meM hI sUtra 44 meM kahA hai- aMgAta do prakAra kA hai - Avazyaka aura avazyaka vyatirikta / Avazyaka ke kitane bheda haiM ? (uttara-) Avazyaka ke chaha bheda haiM-sAmAyika, caturviMzatistava, vandanaka, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / Avazyaka vyatirikta ke kitane bheda haiM ? (uttara) Avazyaka vyatirikta ke do bheda haiM, yathA nandIsUtranA 40 mAM sUtramAM kahyuM che aMgapraviSTa zruta keTalA prakAranA ho ? uttara aura prAznA he (1) AyAra (2) sUtrata (3) sthAna (4) sabhavAya (5) vyAdhyAprajJapti (6) jJAtAdharma thA (7) upAsaudRzA (8) antaThThaddazA (Ga) anuttaropapAti (10) praznavyA 2 (11) vipAThazruta bhane (12) hRSTivAha. AthI AgaLa nandIsUtramAM ja 44 mAM sUtramAM kahyuM ke aMgamAhya ta e prakAranA che-Avazyaka ane Avazyakavyatirikata, AvazyakanA keTalA le che? uttara-AvasyakanA cha bheda che--sAmAyika' caturvizatistava, vadaNA pratikramaNa kAcAsaga ane paccakhANu. AvazyakavyatirikatanA keTalA bheda che ? uttara-Ava zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3 tattvAryasUtre taM jahA-kAliyaM ca ukkAliya ca, se kiM taM ukkAliya? ukkA. liya aNegavihaM paNNataMta jahA dasavevAliya kapiyAkappiyaM cullakappasuyaM, mahAkappasuyaM uvavAiyaM rAyapaNiyaM jIvAbhigamo pANavaNA mahApapaNavaNA pamAghappamAya naMdI aNuogadArAI devivasthao taMdula veyAliyaM caMdAvijjhayamUrapatti porinimaMDala maMDalapavelo. vijjA. caraNa viNiccha ogaNivijA, jhANavibhattI, maraNavibhattI-dhAvisohI bIyarAgasuaM saMlehaNasuaM vihArakappo caraNavihI AuraeccakkhANaM mahApaccakhANaM evmaai| se taM ukkAliyale ki taM kAliya? kAliya aNegavihaM paNNattaM taM jahA uttarajjhayaNAI dasAo kappo vanahAyanisIhaM mahAnimIhaM isisiyAI jaMbUdIcANAtI, dIcamAgarapaNattI kAlika aura utkaalik| utkAlika ke kitane bheda haiM ? (uttara) utkAlika aneka prakAra kA hai, yathA-dazavaikAlika, kAlpikAkalpika, kSullakalpazruna, mahAkalpazruna, upapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, mahAprajJA. panA, pramAdA-pramAda naMdI, anuyogadvAra, devendrastava, tandulavaitAlika, candrAvidhyaka, sUryaprajJapti, paurUSImaMDala, maMDalapaveza, vidyAcaraNa vinizcaya, gaNIvidya', dhyAnavibhakti, Atmavizuddhi, vItarAgazruta. saMlekhanAzrata, vihArakalpa, caraNavidhi, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna ityaadi| kAlikazruta ke kitane bheda haiM ? kAlikazruta aneka prakAra kA hai, yathA-uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, RssizyakaLyatirikatanA be bheda che jemake kAlika ane ukAlika. ulkAlikanA keTalA bheda che? ulkAlika aneka prakAranA che jemake dazavaikAlika, kapikAkalpika, kSullaka5zrata, mahAkalpazrata, upapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJapanA mahAprajJApanA, pramAdApramAda naMdI anugadvAra, devendrastava, tandulavaitAlika. candrAvidhyaka, sUrya prajJapti, paurUSImaMDala, maMDalaveza, vidyAcaraNavinizcaya gaNitavidyA dhyAnavibhakti, caraNavibhakti Atmavizuddhi, vItarAgakRta saMlekhanAmRta vihArakalpa, caraNavidhi, Atura pratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, ItyAdi pramAdApramAda, naMdI, anugadvAra devandrastava, vaitAlika caMdravaitAlika. sUryaprajJapti paurUSImaMDaLa maMDaLa praveza vidyAcaraNa vinizcaya gaNavidyA dhyAnavibhakti maraNa vibhakti Atmavizuddhi, vItarAgadhruta saMkhanAzruta vihAraka95 caraNavidhi AturapratyAkhyAna mahApratyAkhyAna ItyAdi kAlizratanA keTalA bheda che? kAlikathata aneka prakAranuM che. jemake uttarAdhyana dazAka9pa vyavahAra nizItha mahAnizItha RSibhASita jaMbudvIpa prajJapti zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.85.48 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 793 caMdapaNNattI khuDiyA vimANapavibhattI, mahalliyA vimANapavibhattI aMgacUlipo baggaliyA vivAhacUliA aruNovavAe varuNo vavAe garuDoyavAe dharaNovavAe velamaNovavAe velaMdharovavAe deviMdo. kyAe uTThANasue nAgaparivaNimao, nirayAvaliyAmao kapiAo kappaDisiAo pundhiAo puppha buliAo vahIdasAo evamAi. yAI caurAsI iM pahannagasahassAI // 47 // mUlam-ohinANe duvihe, bhavapaccaya khaovasamanimitta bheyao // 48 // chAyA-'avadhijJAna dvividham, bhavapatyayakSayopazamanimittabhedataH // 48 // tasvArthadIpikA-pUrva tAvat yathAkramaM matijJAna zrutajJAnazca savistaraM prajJA. pitam, sampati-kramaprAptamavadhijJAnama nekavidhatvena rUpayitumAha-'ohinANe bhASita, jambUdIpaprajJapta, dvIpasAgara prajJapti, candraprajJapti, (sUryaprajJapti), kSullikA vimAnapavibhakti, mahAvimAnapravibhakti aMgacUlikA, vargacUlikA vivAhacalikA, aruNopAta, varuNopapAta, garuDopapAta, dharaNo. papAta, vaizramaNopapAta, velandharopapAta, devendropapAta, utthAnazruta, nAgapariyAvaNiyA, nirayAvalikA, kallikA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpa. cUlikA, vRSNidazA, ityAdi caurAsI hajAra prakIrNaka hote haiM // 47 // 'ohinANe vihe' ityaadi| sUtrArtha-avadhijJAna do prakAra kA hai-bhavapratyaya aura kSayopazama. nimittaka // 48 // tatvArthadIpikA-pahale vistAra ke sAtha matijJAna aura zratajJAna kI prarUpaNA kI gaI, aba kramaprApta avadhijJAna ke aneka bhedoM kA nirUpaNa karate haiNdviIpasAgaraprajJapti caMdrapajJapti sUryaprajJapti zulikA vimAna pravibhakti mahAvimAna pravibhakti aMgacUlikA varga cUlikA, vivAhacUlikA arUNA5pAta varUNapapAta garUDepapAta dharapapAta vizravaNapapAta velaMdharapapAta devendro papAta uThAnasatra nAgariAgiyA. niryAvalikA kalpika kalpAvatasikA pupikA puSpacUlikA vRSaNadizA vagere caryAzI hajAra prakIrNakra hoya che. e 47 che __ 'ohinANe duvihe' tyA savAtha--avadhijJAna be prakAranuM che bhAvapratyaya ane kSayopazamanimittaka 48 tatvArthadIpikA-pahelAM savistara matijJAna ane zrutajJAnanI prarUpaNA karavAmAM AvI. have kamapAsa avadhijJAnanA aneka bhedonuM nirUpaNa karIe chIe. ta0 100 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre duvihe' ityAdi / avadhijJAnam-pUrvoktasvarUpaM dvividhaM bhavati tasya khalu avadhijJAnasya dvividhatve hetumAha-bhavapratyayakSayopazamanimittabhedataH, bhava: pratyayonimittaM yasya sa bhavapratyayaH bhvhetuko'vdhiH| evaM kSayazca-upazamazceti kSayopazamau to nimittaM yasya sa kSayopazamanimittaH khalu avadhirucyate tatra bhavastAvat AyurnAma karmodayanimittaka AtmanaH paryAyaH tannimittakaM khalvavadhijJAna bhavapratyayikaM devAnAM-nArakANAzca bhavati / evam-avadhijJAnavaraNasya dezaghAtisparddhakAnAmudaye sati sarvaghAtisparddhakAnAmudayAbhAvaH kSayaH, tathAvidhAnameva sparddhakAnA pUrvokta svarUpa vAlA avadhijJAna do prakAra kA hai| avadhijJAna ke do prakAra hone kA kAraNa hai bhavarUpa nimitta aura kSayopazamarUpa nimitta jisa avadhijJAna kA kAraNa bhava ho vaha bhavapratyaya aura jisakA kAraNa kSayopazama ho vaha kSayopazamanimittaka kahalAtA hai / Ayukarma ke udaya se utpanna hone vAle paryAya ko bhava kahate haiN| bhava jisameM pAhya kAraNa ho vaha avadhijJAna bhavapratyaya kahalAtA hai| yaha devoM aura nArakoM ko hI hotA hai, kyoMki devabhava aura nArakabhava ke nimitta se usakI utpatti hotI hai| jo avadhijJAna tapazcaraNa Adi guNoM ke yoga se avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para utpanna hotA hai vaha kSayopazamanimittaka kahalAtA hai| yaha avadhijJAna manuSya aura paJcendriya tiyaMcoM ko hotA hai| ___avadhijJAnAvaraNa karma ke dezaghAti spardhakoM kA udaya udyAgata sarvaghAti spardhakoM kA kSaya aura Age udaya meM Ane vAle sarvaghAta - pakti svarUpavALuM avadhijJAna be prakAranuM che. avadhijJAnanAM be prakAra hovAnuM kAraNa che. bhavarUpanimitta ane kSayapazamarUpanimitta je avadhijJAnanuM kAraNa bhava che te bhavapratyaya ane jenuM kAraNa kSapazama hoya te kSapazamanimittaka kahevAya che. AyuSyakarmanA udayathI utpanna thanAra paryAyane bhava kahe che. bhava jemAM bAhya kAraNa hoya te avadhijJAna bhavapratyaya kahevAya che. A de ane nArakane ja thAya che kAraNake devabhava ane nArakabhavanA nimittathI tenI utpatti thAya che. je avadhijJAna tapazcaryA Adi guNenA rogathI avadhijJAnAvaraNa karmane kSaye pazama thavAthI utpanna thAya che te kSapazamanimittaka kahevAya che. A avadhijJAna manuSya ane tiryacapaMcendriyane thAya che. avadhijJAnAvaraNakarmanAM dezaghAtI spardhakane udaya, udayAmata sarvadhAtI spardhake kSaya ane AgaLa upara udayamAM AvanArA sarvaghAtI spardhakone zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU. 48 avadhijJAna svarUpanirUpaNam 795 manudayamAptAnAM sadavasthA-upazamaH sparddhakazca karmapuGgalazaktInAM kramika vRddhihAsarUpam tathAvidha kSayopazamanimittakamavadhijJAnaM SaDvidhaM devanArakabhinnAnAm upazAntakSINakarmaNAM manuSyapaJcendriya tiryagyonikAnAM bhavati tathA ca pakvAnnAnA vijJAnAvaraNIya karmaNAM kSayeNa vipAkamamAptAnAmavadhijJAnAvaraNIya karmaNAmupazamena cotpadyamAnamavadhijJAnaM kSAyopazamikaM vyapadizyate / evaJca - ekaM bhavapratyayikaM 1 kSAyopazamikaM SaDavidham AnupAmikam 2 anAnugAmikam 3 varddhamAnam - 4 hIyamAnam 5 pratipAti 6 apratipAti ca 7 ityevaM saptavidhaM tAvad sarvamavadhijJAnamavaseyam // 48 // taravArthaniyuktiH- pUrvaM khalu kramamAptaM samyagRjJAnavizeSarUpaM matijJAna - zruta jJAnaJca savistaraM prarUpitam, samprati-kramaprAptamavadhijJAnaM dvividhatvena pratipAdayitumAha - 'ohinA duvihe, bhavapaccaya-khabhovasamanimittabheyao' iti avadhijJAnaM tAvat pUrvoktastrarUpaM dvividhaM bhavati tasya dvividhatve hetumAha-bhavapratyakSayopazamanimittabhedataH / tatra bhavaH AyurnAma karmodayanimittaka AtmanaH paryAyaH tathAvidhA manaH pratyayaH hetuvasya tat-bhatramatyayam avadhijJAnam / evaM kSayazco sparddhakoM kA upazama ho taba avadhijJAna kA kSayopazama hotA hai| kSayo pazama avadhijJAna chaha prakAra kA hai - (1) anugAmika (2) anAnugAmika (3) barddhamAna (4) hIyamAna (5) pratipAti aura (6) apratipAtI // 48 // tatvArthaniyukti pahale samyagjJAna vizeSa matijJAna aura zrutajJAna kI vistArapUrvaka prarUpaNA kI gaI, aba kramaprApta avadhijJAna ke do bhedoM kI prarUpaNA karate haiM =P pUrvokta svarUpa vAlA avadhijJAna do prakAra kA hai- bhavapratyaya aura kSayopazama pratyaya | usake do bheda hone ke kAraNa yaha hai ki vaha bhava rUpa nimitta se aura kSayopazama rUpa nimitta se utpanna hotA hai| Ayukarma ke udaya se hone vAlA AtmA kA paryAya bhava kahalAtA hai| vaha upazama thAya tyAre avidhajJAnanA kSayeApazama thAya che. kSayeApazamanimittaka ava vijJAna prabhAra che (1) anugAmiGa (2) anAnugAbhiGa ( 3 ) vardhamAna (4) hIyamAna (4) atipAtI bhane (6) pratipAti // 48 // tattvAtha'niyukti-pahelA samyajJAna vizeSa matijJAna ane zrutajJAnanI vistArapUrvaka prarUpaNA karavAmAM AvI have kramaprApta avadhijJAnanAM e bhedAnI prarUpaNA karIe chIe pUrvokta svarUpavALu avadhijJAna e prakAranu che bhava pratyaya ane kSayApazamapratyaya, jenA be bheda hAvAnuM kAraNa e che ke bhavarUpa nimittathI ane kSaceApazama rUpanimittathI utpanna thAya che. AyuSyakamanA udayathI thanArA AtmAnA paryAya jIva kahevAya che. A bhava jemAM khAdya kAraNa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- 726 tattvAryasUtre pazamaceti kSayopazamau tau nimittaM yasya tat kSayopazamanimittam avadhijJAna SaDvidhaM mavati / tatra kSayastAvat-avadhijJAnAvaraNasya dezaghAti spaddhakAnA mudayesati savecAti sparddhakAnAmudayAbhAvarUpaH / upazamastu-tathAvidhAnAmeva spardhakAnAmudayaprAptAnAM sdvsthaaruupH| sparddhakazca karmapudgalazaktInAM kramikavRddhihAsarUpa vodhyam tathAcaikaM bhavapratyayikam 1 kSayopazAmikaM pavidham / AnugAmikam 2 anAnugAmikam 3 varddhamAnam 4 hIyamAnam 5 pratipAti 6 apatipAti7 cetyevaM sarva saptavidhaM tAvat avadhijJAnamavaseyam / tatra-bhavapatyayikamavadhijJAna devAnAM nArakANAzca bhavati / kSayopazamanimittakaJca-paividhamavadhijJAna manuSyANAM paJcebhava jisameM bAhya karaNa ho vaha avadhijJAna bhavapratyaya kahalAtA hai| jisa avadhijJAna meM kSayopazama hI pradhAna kAraNa ho vaha kSayopazama. nimittaka yA kSayopazama pratyaya kahalAtA hai |kssyopshmnimittk avadhi jJAna chaha prakAra kA hai| avadhijJAnAvaraNa karma ke dezaghAtaka spardhakoM kA udaya ho, udaya meM Aye huha sarveghAtaka spardhekoM kA kSaya ho aura Age udaya meM Ane vAle spardhakoM kA upazama ho, taSa avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hotA hai| kSayopazamanimittaka avadhijJAna ke chaha bheda haiM-(1) AnugAmika (2) anAnugAmika (3) varddhamAna (4) hIyamAna (5) pratipAti aura (6) apratipAti / ina bhedoM meM yadi bhavapratyaya ko sammilita kara diyA jAya to sAta bheda kahe jA sakate haiN| bhavapratyayika avadhijJAna devoM aura nArakoM ko hotA hai| kSayopazamanimittaka una saMjJI manuSyoM aura paJcendriya tiryacoM ko hotA hai heya te avadhijJAna bhava pratyaya kahevAya che. je avadhijJAnamAM kSapazama ja pradhAna kAraNa hoya te kSayopazamanimittaka athavA kSayopazamapratyaya kahevAya che #pazamanimittaka avadhijJAna cha prakAranAM che. avadhijJAnAvaraNa karmanA dezaghAtaka spardhakone udaya thAya, udayamAM AvelA sarvaghAtaka spardhakanA kSaya thAya ane AgaLa upara udayamAM AvanArA spardhake upazama thAya tyAre avadhijJAnAvaraNa karmane kSaya thAya che. kSapazamanimittaka avadhijJAnanAM cha bheda che (1) AnugAmika (2) manAnumi (3) bhAna (4) DIyamAna (5) pratipAtI ane (1) apratipAtI A bhedamAM je bhava pratyayane meLavI devAmAM Ave te sAta bheda kahI zakAya. bhava pratyaIka avadhi jJAna devo ane nArakane thAya che pazamanimittaka te saMjJI manuSya ane tIrthaMca paMcendriyane thAya che. ke jeoe avadhijJAnA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 s.48 avadhizAna svarUpanirUpaNam ndriyatithagyonikAnAJcopazAnta kSINakarmaNAM bhvtiitibhaavH| tathA ca-pakvAnAmavadhijJAnAvaraNIya karmaNAM kSayeNa, vipAkamamAptAnAm avadhijJAnAvaraNIya karmaNAmupazamena cotpadyamAnamavadhijJAna kSAyopazamikaM vyapadizyate / uktazca sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 71 sUtro-doNhaM bhavapaccaie paNNatte, taM jahA devANaMceva, neraiyANaM ceva' iti / dvayorbhava pratyayikA prajJaptaH, devAnAzcaiva-nArakANAcA, iti / nandimutro coktam-'se kiM taM bhavapaccai? daNhaM, taM jahA-devANaya neraiyANaya' iti, apa kiM tat bhavapatyayikam ? dvayoH tadyathA-devAnAJca nairayikANAzca iti, / punazca-sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 71 sUtro-'doNhaM khaovasamie paNate taM jahA-maNussANaM ceva paMciMdijinhoMne avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama kiyA ho / yahAM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki bhavapratyaya avadhijJAna ke lie bhI kSayopazama honA anivArya hai, kyoMki avadhijJAna kSayopazamika bhAvoM meM pariNata hai. ataeva kSayopazama ke vinA usakI utpatti nahIM ho sakatI, phira bhI use bhavapratyaya kahane kA kAraNa yaha hai ki bhava arthAt devabhava aura narakabhava kA nimitta pAkara avadhijJAna kA kSayopazama avazya ho jAtA hai / isa prakAra bAhya kAraNa kI pradhAnatA se bhavapratyaya kahA hai| sthAnAMgasUtra dvitIya sthAna, prathama uddezaka ke 71 veM sUtra meM kahA hai'deva aura nAraka ina do prakAra ke jIvoM ko bhavapratyayika avadhijJAna hotA hai| nandIsUtra meM bhI kahA hai-'bhavapratyadhika avadhijJAna kise hotA haiM ? do ko hotA hai-devoM aura nArakoM ko punaH sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAnaka, prathama uddezaka ke 71 veM sUtra meM kahA hai-do prakAra varaNa karmane kSapazama karyo hoya. atre e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke bhavapratyaya avadhijJAna mATe paNa pazama thavuM anivArya che. kAraNake avadhijJAna kSaparAmika bhAvomAM pariNata che. AthI kSaye pazama vagara tenI utpatti thaI zakatI nathI, te paNa tene bhavapratyaya kahevAnuM kAraNa e che ke bhava athAt devabhava ane narakabhavanuM nimitta pAmIne avadhijJAnano kSaya pazama avazya ja thaI jAya che. A rIte bAhA kAraNanI pradhAnatAthI ene bhavapratyaya kahela che. sthAnAMgasUtra dvitIya sthAna prathama uddezakanA 71mAM sUtramAM kahyuM che "deva ane nAraka A baMne prakAranA ane bhava prAIka avadhijJAna thAya che" nandIsUtramAM paNa kahyuM che bhavapratyaIka avadhijJAna kone thAya che? devone ane nArakone ema bene thAya che. punaH sthAnAMga sUtramAM dvitIya sthAnaka prathama uddezakanA 71 mAM zrI tatvArtha sUtra 2
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre , yatirikkha joNiyANaM ceva' iti dvayoH kSAyopazamikaH prajJaptaH, tadyathA - manu * vyANAJcaiva paJcendriyatiryagyonikA nazcaiiva iti / tadagre ca sthAnAGge 6 sthAne 526 sUtro coktam- 'chavvihe ohinANe paNNatte taM jahA - aNugAmie 1 aNANugAmie 2 vaTTamANae 3 hIyamANae 4 paDivAtI 5 apaDivAtI' iti, SaDvidhamavadhijJAnaM prajJaptam, tadyathA - AnugAmikam 1 anAnugAmikam 2 varddhamAnam 3 hIyamAnam 4 pratipAti 5 apratipAti 6 iti / evaM nanditre 8 sU coktam- 'se kiM taM khAovasamiaM ? khAovasamiaM duhaM taM jahA = maNussANaya-paMcididyatirikkha joNiyANaya, ko heU khAovasamiaM ? khAbhovasamiaM tayAvaraNijANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM aNudiSNANaM uvamameNaM ohinANaM samupajjai' iti atha kiM tat kSAyopazamikam ? kSAyopazamikaM dvayoH, tadyathA - manuSyANAJca paJcendriya tiryagyonikAnAJca kiM hetu kSAyopazamikam ? kSAyopazamikaM tadAvaraNIyAnAM karmaNAm udIrNAnAM kSaNa, ke jIvoM ko kSayopazama avadhijJAna kahA gayA hai- manuSyoM ko aura paMcendriya tiryaMcoM ko, isase Age sthAnAMga ke chaThe sthAna ke 536 sUtra meM kahA hai- 'avadhijJAna chaha prakAra kA kahA gayA hai, yathA- (1) AnunAmika (2) anAnugAmika (3) varddhamAna (4) hIyamAna ( 5 ) pratipAti aura (6) apratizati / ' nadIsUtra ke AThaveM sUtra meM kahA hai- ' kSAyopazama avadhijJAna kise hotA hai ? kSAyopazamika avadhijJAna do ko hotA hai - manuSyoM ko aura paMcendriya tiryaMcoM ko / ise kSAyopazamika kahane kA kyA kAraNa hai ? udaya meM Aye hue avadhijJAnAvaraNIya karmoM ke kSatra se tathA jo udaya meM nahIM Ae haiM unake upazama se vaha avadhijJAna utpanna hotA hai, ataeva kSAyopazamika kahA jAtA hai / 798 sUtramAM kahyuM che e prakAranA jIvene kSayApathamika avadhijJAna kahevAmAM AvyuM che. manuScAne ane pacendriya tiya cAne AthI AgaLa sthAnAMganA 6ThA sthAna nA pa26nA sUtramAM kahyuM che avadhijJAna 6 prakAranA kahevAmAM AvyA che. nevA hai (1) mAnugAmiGa (2) anAnugAmiGa ( 3 ) vardhamAna (4) DIyamAna (4) pratipAtI (6) apratipAtI nandIsUtranA 8mAM sUtramAM kahyuM che. kSAye pazamika avadhijJAna kAne thAya che? kSAApazimaka adhijJAna ene thAya che. manuSyane ane pacendrIya ti' cene Ane kSayApazamika kahevAnu' kAraNa zu` che? uMdayamAM AvelA avadhijJAnAvaraNIya karmonAM kSayathI tathA je udayamAM AvyA nathI. temanA upazamathI A avadhijJAna utpanna thAya che. AthI kSAye pAmika kahevAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.49 manaHpavajJAnasya vaividhyanirUpaNam 799 anudIrNAnAm upazameMnA'adhijJAna samutpadyate, iti prajJApanAyAM 33 padetu-kSAyopazamikAvadhijJAnasyA-'vasthitA-'navasthitabhedadvayamapi avadhika-muktam // 48 // mUlam-maNapajjavanANe duvihe, ujjumaIviulamaIya // 49 // chAyA-manAparyavajJAna dvividham Rjumati-vipulamati ca // 49 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-avadhijJAna savistaraM prarUpitam samprati-mana: payaMtrajJAna dvaividhyena prarUpayitumAha-'maNapajjavanANe duvihe' ityAdi manaH paryavajJAnam pUrvoktasvarUpaM dvividhaM bhavati, tadyathA- RjumatiH dipulamatizca tatra IrSyAdInAM jJAnapratibandhakIbhUtAnAM manogatAnA mantarAyANAM samyagdarzanena sati kSaye vopazame sarverSA manaso parasparaM bheda pratibhAsAmAvena paramanogato'pyoM yena jJAyate tajjJAnaM manaH paryavajJAnapadena vyapadizyate / manaHzabdenA'tra manogato'rthoM prajJApanA sUtra ke 33 veM pada meM kSAyopazamika jJAna ke avasthita aura anavasthita bheda kahe haiM // 48 // 'maNapajjavanANe duvihe' ityAdi / sUtrArtha-manaHparyavajJAna do prakAra kA hai-Rjumati aura vipulamati // 49 // ____ tasvArthadIpikA-pahale avadhijJAna kA vistAra sahita nirUpaNa kiyA gayA, aba manaHparyavajJAna ke do bhedoM kI prarUpaNA karate haiM mana:paryavajJAna kA svarUpa pahale kahA jA cukA hai| usake do bheda haiM-Rjumati aura vipulmti| manaHparyavajJAnAvaraNa evaM vIryAntarAya karma ke kSayopazama se parakIya manogata bhAvoM paryAyoM ko pratyakSa jAnane bAlA jJAna manaHparyava yA mana:paryayajJAna kahalAtA hai| yahAM 'mana' zabda prajJA panA sUtranA 33 mAM padamAM kSApazamika jJAnanA avasthita ane anavasthita bheda kahyA che ke 48 che 'maNapajjavanANe duvihe' tyAta savAtha-mana:paryavajJAna keTalA prakAranA che ane jajumati ane vipulamati.49 tatvArthadIpikA-pahelA avadhijJAnanuM savistara nirUpaNa karavAmAM AvyuM have mana paryavajJAnanA be bhedonI prarUpaNa karIe chIe. mana:paryavajJAnanuM svarUpa pahelAM kahevAI gayuM che tenA be bheda che. Rjumati ane vipulamati, mana:paryavajJAnAvaraNa ane vIryAntarAya karmanA kSapazamathI parakIya mane gata bhAve paryAne pratyakSa jANanAra jJAna manaHparyava athavA mana:paryavajJAna kahevAya che. ahIM "mana" zabdathI manogata paryAya zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre lakSyate, tasya manogatasyArthasya paryavaNaM manontareSu parigamana bhavatIti manaH parya:-manAparyayovocyate / paritaH avanam ayana vA manaHparyavaH manaHparyayoveti vyutpattiH, tatra-RjvImatiyasmin tat Rjumati manaHparyaka jJAna mucyate / vipulA matiyasmi stad vipulamati manAparyavajJAna mucyate, tatra RjumatyapekSayA vipulamati manaHparyavajJAnam adhikaM vizuddhaM bhavati / apatipAti ca-bhavati, cAritrA dapatanazIlatvAd atipAti vyapadizyate, ataeva-Rjumati manAparyavajJAna pratipAti bhavati, bhUyaH paripatatyapi, vipulamati manaHparyavajJAnantu. na kadAcidapi pratipatatIti bhAvaH / eva mavadhijJAnApekSayA'pi manaHparyavajJAna vizuddhataraM bhavati, evazva-vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmi kRtaH viSayakRtazca manaH paryavajJAnasya avadhijJAnApekSayA vizeSo draSTavyaH / tathA ca vipulamati manAparyavase manogata paryAya samajhanA caahie| dUsare ke mana ke paryAyoM ko jo jJAna pratyakSa rUpa se jAnatA hai, use mana:paryavajJAna kahate haiM / jisameM mati Rju-sarala yA sAdhAraNa ho vaha Rjumati aura jisameM mati vipula ho vaha vipulamati kahalAtA hai| Rjumati kI apekSA vipula matijJAna adhika vizuddha hotA hai / isake atirikta donoM meM dUsarA antara pratipAti-apratipAti kA hotA hai / RjumatijJAna pratipAti hai arthAt utpanna hokara naSTa bhI ho jAtA hai, magara vipulamati apratipAti hai arthAt vaha eka bAra utpanna hokara kevalajJAna kI utpatti hone taka naSTa nahIM hotaa| isa prakAra Rjumati aura vipulamati meM vizuddhi aura apratipAta se antara hai| ___avadhijJAna aura mana:paryavajJAna meM vizuddhi. kSetra, svAmI aura viSaya kI apekSA antara hai| samaja joIe. bIjAnA mananA paryAne je jJAna pratyakSa rUpathI jANe che. tene mana:paryava jJAna kahe che. jemAM mati Rju sarala athavA sAdhAraNa hoya te trAjumatI ane je mati vipula hoya te vipulamati kahevAya che. jamatinI apekSA vipulamati jJAna adhika vizuddha hoya che. A sivAya baMnemAM bIje taphAvata pratipAti apratipAtIno che. Rjumati pratipAtI arthAta utpanna thaIne naSTa paNa thaI jAya che. paraMtu vipulamati apratipAtI che arthAta te ekavAra utpana thaIne kevaLajJAna utpatti thatA sudhI nAza pAmatuM nathI A rIte rAjumati ane vipulamatimAM vizuddhi ane apratipAtathI taphAvata che. avadhijJAna ane mana paryAvajJAnamAM vizuddhi kSetra svAmI ane viSayanI apekSA aMtara che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.49 manAparyavajJAnasya daividhyanirUpaNam 801 jJAne prApte sati upazamazreNimaraddhvaiva kSapakazreNyArUDho bhUtvA kramaza catvAri mohanIya jJAnAvaraNa darzanAvaraNAtarAyarUpaghAtikarmANi vinAzya kevalajJAna prApya mokSamAsAdayati / ataeva-vipula mati manaHparyavajJAnI cAritrAva na kadAcit parinazate, kintu-Rjumati manaHparyavajJAnI apamattasaMyataH kadAcit cAritrAt paribhraMzate kadAcicca na paribhraMzate yatohi RjumatiH sArddha dvayAM aMgulapramANahInaM pazyati-jAnAti vipulapatizca sArddha dvayAM aMgulapramANAdhikaM pazyati-jAnAticevivekaH // 49 // ____ tatvArthaniyukti:--pUrva tAvat kramaprAptamavadhijJAna savistaraM prarUpitam sampati-kramAgataM manaHparyavajJAna dvaividhyena prarUpayitumAha-'maNapajavanANe duvihe ujjumai-viula maiya' iti manaHparyavajJAna pUrvoktasvarUpaM dvividhamma___jo muni vipulamati mana:paryavajJAna prApta karatA hai, vaha kSapakazreNI para ArUDha hokara kramazaH mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura anta. rAya, ina cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya karake niyama se kevalajJAna kA svAmI hotA hai aura mokSa prApta karatA hai| kintu Rjumati ke saMbaMdha meM yaha bAta nahIM, vaha utpanna hokara naSTa bhI ho jAtA hai| manaHparyavajJAna aDhAI dvIpa meM sthita saMjJI jIvoM ke manobhAvoM ko jAnatA hai, kintu Rjumati, vipulamati kI apekSA aDhAI aMgula kama jAnatA hai // 49 // tattvArthaniyukti--pahale kramaprApta avadhijJAna kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA, aba kramAgata mana:paryavajJAna ke do medoM kI prarUpaNA karate hai je muni vipulamati mana:paryavajJAna prApta kare che. te kSapakazreNI para caDhIne kramazaH mohanIya jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAya A cAra ghAti karmone kSaya karIne niyama mujaba kevaLajJAnane svAmI bane che ane mokSa prApta kare che. paraMtu bAjumatinA saMbaMdhamAM A hakIkata nathI, te utpanna thaIne naSTa paNa thaI jAya che. mana:paryavajJAna aDhIdvIpamAM sthita saMsI jIvenA ane bhAvane jANe che. paraMtu Rjumati, vipulamatinI apekSA aDhI AMgaLa ochuM jANe che. 14 tavAniyakita-- pahelA krama prApta avadhijJAnanuM vistRta nirUpaNa karyuM. have kamAgata manaparyavajJAnanA be bhedanI prarUpaNa karIe chIe, ta0 101 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthastre pati, Rjumani-vipumaticeti, tatra RgvImatiryasmin tat Rjumati manaHparyava. jJAnam / evaM-vipulA matiyasmin tat vipulamati-manAparyavajJAna mucyate tathAceyAdInAM jJAnapratibandhakAnAM manogatAnAmantarAyakarmavizeSANAM samyagdarzanena kSaye-upazame vA jAte sati sarveSAM manasAM parasparaM bhedapratibhAsAbhAvena paramano'pyarthoM yena jJAyate tajjJAnaM manaHparyayajJAnapadenocyate / manaHzabdenA'tra manogato'rthamupalakSyate, tasya khalu manogatasyAyasya paryavarNa-paryayaNaM manottareSu parigamanaM bhavatIti mana:paryaya ityucyate / tatra Rjumati pratIkSyA'pekSya dipulamati mana:paryavajJAnamadhikaM vizuddhaM bhavati / evam-RjumatyapekSayA vipulamati-apratipAti cApi bhavati cAritrAdapatanazIlatvAt apratipAti vyapadizyate / tathA ca manaHparyavajJAna kA svarUpa pahale kahA jA cukA hai| usake do bheda haiM-Rjumati aura vipulamati / jisameM mati Rju arthAt sarala ho vaha Rjumati manAparyavajJAna kahalAtA hai| jisameM mati vipula ho vaha vipulamati hai| manaHparyavajJAnAvaraNa evaM cintirAya karma ke kSayopazama se parakIya manogata bhAvoM-paryAyoM ko pratyakSa rUpa se jAnane vAlA jJAna manaHparyavajJAna kahalAtA hai| yahAM 'mana' zabda se manogata 'artha' samajhanA caahie| jisa jJAna se manogata artha jAnA jAtA hai, vaha manaHparyavajJAna hai| jumati kI apekSA vipulamatijJAna adhika vizuddha hotA hai| isake atirikta vipulamati apratipAti hai jaba ki Rjumati pratipAti hai / jo eka pAra utpanna hokara kevalajJAna kI utpatti taka naSTa na ho vaha amapAtI kahalAtA hai aura jo pahale hI naSTa ho jAe vaha pratipAti kahalAtA mana:paryavajJAnanuM svarUpa pahelAM kahevAI gayuM che. tenA be bheda che. anumati ane vipulamati. jemAM mati, Rju arthAt saraLa che. te Rjumati mana:paryavajJAna kahevAya che. jemAM mati vipula che. te vipulamati mana:paryava jJAnAvaraNa ane vIryantarAya karmonA kSapazamathI parakIya mane gata bhAve paryAne pratyakSa rUpathI jANanAra jJAna mana:paryavajJAna kahevAya che. ahIM "mana" zabadathI mane gata artha samajavo joIe. je jJAnathI mane gata artha onel Arya che. te manaH5ya vajJAna che. rAjumatinI apekSA vipulamati jJAna adhika vizuddha hoya che. A sivAya vipulamati apratipAtI che jyAre jumati pratipAtI che. je ekavAra utpanna thaIne kevaLajJAnanI utpatti sudhI naSTa na thAya te apatipAtI kahevAya che. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.49 manaHparyavajJAnasya daividhyanirUpaNam 8.3 vAkkAya manaskRtArthasya paramanogatasya vijJAnAta nivatitA pazcAda vyAvartitA cAlitA vyAghoTitA matiH Rjumati rucyate / tathAvidhAda vijJAnAta na nivatitA na pazcAd vyAvartitA na cAlitA-na vyAghoTitA matiH vipulamati rucyate evazva-vipulamati mana:paryavajJAne prApte sati-upazama zreNImabaddhavaiva kSapaka zreNyArUDho bhavati tatazca kramazazcatvAri ghAtikarmANi mohanIyajJAna darzanAvaraNAntarAya rUpANi vidhvasya mokSa prApnoti / ataeva-vipulamati manaHparyavajJAnI cAritrAnna kadAcit paribhra zate, Rjumati manaHparyavajJAnItu-apamattasaMyataH cAritrAtkadA. cita paribhrazate-kadAcinnApi paribhraMzate itibhAvaH / evaM manaHpayavajJAnamavadhijJAnApekSayA vizuddhataraM bhavati tathA ca-vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayakRtaH khalu vizeSo'vadhijJAnApekSayA mn:pryvjnyaane'vgntvyH| tathAcA'vadhijJAnasya. hai| Rjumati pratipAtI aura vipulamati apratipAtI hai| isa prakAra vacana, kAya aura mana ke dvArA kRta, parakIya manogata sarala bhAva ko jAnane vAlA Rjumati manaHparyavajJAna hai aura usa prakAra ke vijJAna se jo nivartita na ho, pazcAt vyAvartita na ho, cAlita na ho, vyAdhoTita na ho, vaha vipulamati jJAna kahalAtA hai| vipulamati manaHparyava jJAna kI prApti hone para muni sIdhA kSapaka zreNI para ArUDha hotA hai aura pahale mohanIya karma ko tathA antarmuH harta ke pazcAt eka sAtha tIna zeSa ghAtiyA karmoM ko kSaya karake kevala. jJAna prApta kara letA hai| avadhijJAna kI apekSA manaHparyavajJAna adhika vizuddha hotA hai| ina donoM jJAnoM meM vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya se antara par3anA ane je pahelAMja nAza pAme te pratipAti kahevAya che. ajumati pratipAtI ane vipulamati apratipAtI che. A rIte vacana, kAya ane mana dvArA kRta, parakIya mane gata saraLabhAvane jANanArUM jumati mana:paryavajJAna che ane e prakAranA vijJAnathI je nivartita na hoya, pazcAt vyAvartita na hoya. cAlita na hoya, vyAghaTita na hoya te vipulamati jJAna kahevAya che. vipulamati mana:paryavajJAnanI prApti thavAthI muni sIdhe kSepaka zreNI para ArUDha thAya che. ane pahelAnA mehanIya karmane tathA antarmuhUrta pachI ekI sAthe traNa zeSa ghAti karmo khapAvIne kevaLajJAna prApta karI le che. avadhijJAnanI apekSA mana:paryavajJAna adhika vizuddha hoya che. A ane jJAnamAM vizuddhi kSetra svAmI ane viSayathI bheda thAya che. avadhijJAnane zrI tatvArtha sUtra 2
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasne kSetra lokatrayam, manAparyavajJAnasya kSetraM tu kevalaM madhyaloka eva, tatrApi-sAIdvIpadvayam, tatrApi-yatra kevalaM caturthakAlA tatsandhi vA bhavati, tathAvidha krmbhuumibodhyaa| ebamadhijJAnasya svAmI catamuSvapi naraka-deva-manuSya-tiryaggatiSu bhavati manAparyavajJAnasya svAmItu-virala eva bhavati / tathAhi-manAparyavajJAna kevala garbhajamanuSyANAmeva bhavati tatra karmabhUmijAtAnAmeva tatrApi-saMkhyeyavarSAyuSAmeva nA'pyakarmabhUmijAnAm, na vA-'saMkhyeyavarSAyuSAm, tatrApi pryaaptkaanaamev-naa'hai| avadhijJAna kA viSaya, kSetra kI apekSA, sampUrNa loka hai, arthAt loka meM vidyamAna samasta rUpI padArtha ko vaha jAna sakatA hai| yahI nahIM, paramAvadhijJAna meM to itanA sAmartha hotA hai ki vaha Aloka meM lokAkAza ke barAbara-barAbara ke asaMkhyAta khaMDoM ko bhI jAna sakatA hai, magara aloka meM rUpI padArtha hote nahIM haiM ataeva vaha jAnatA bhI nahIM hai| mana:paryavajJAna kA kSetra sirpha manuSyaloka arthAt aDhAI dvIpa hai| svAmI kI apekSA vicAra kiyA jAya to avadhijJAna ke svAmI cAroM gatiyoM ke jIva hote haiM, vaha nArakoM, devoM aura tIryacoM ko bhI hotA hai| manaHparyavajJAna virala manuSyoM ko hI hotA hai, yathA-vaha kevala garbhaja manuSyoM ko hotA hai, unameM se bhI kevala karmabhUmijoM ko hI hotA hai, unameM saMkhyAta varSa kI Ayu vAloM ko hI hotA hai, na akarmabhUmija manuSyoM ko hotA hai aura na asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM ko / saMkhyAta varSa kI Ayu vAloM meM bhI paryAptako ko aura viSaya kSetranI apekSA saMpUrNa leka che. arthAt lekamAM vidyamAna saghaLA rUpI padArthone te jANI zake che. eTaluM ja nahi paramAvadhi jJAnamAM te eTaluM sAmarthya hoya che ke te alakamAM lekAkAzanI barAbara barAbaranA asaMkhyAta khaMDene jANI zake che. paraMtu alakamAM rUpI padArtha hetA nathI AthI te jANato paNa nathI. mana:paryava jJAnanuM kSetra kevaLa manuSyaleka arthAta aDhIdvIpa che, svAmInI apekSA vicAra karavAmAM Ave te avadhijJAnanA svAmI cAreya gationA jIva hoya che. te nArake de manuSya ane tiyAne paNa thAya che. mana:paryava jJAna virala manuSyane ja thAya che. jemake te kevaLa garbha ja manuSyane thAya che. temAM paNa kevaLa karmabhUmine ja thAya che. temAMthI paNa saMkhyAta varSanI AyuSyavALAone ja thAya che. na te akama bhami ja manuSyane thAya che ke na asaMkhyAta varSanA AyuSyavALAone saMkhyAta varSanA AyuSyavALAomAM paNa paryAptane ane temAM paNa samyaka zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti kA a.8 sa.49 manaHparyavajJAnasya dvaividhyanirUpaNam 805 paryAptAnAm, tatrApi samyagdRSTInAmeva nA'samyagdRSTInAm, tatrApi RddhipAptAnAmeMva bhavatItibhAvaH // evam-avadhijJAna viSayIbhUtasya rUpi dravyasyA'nante sUkSma bhAge manaHparyavajJAnasya vRttirbhavati, tathA ca-yad dravyaM khalu avadhijJAna jAnAti tasmAdapi anantamAgaM sUkSmapadAthai manAparyavajJAna jAnAtIti bodhyam / uktazca nandisUtre 18 sUtre 'ujjumaINa aNaMte aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsaha te ceva viulamaI anbhahiyatarAe viulatarAe visuddhatarAe vitimiratarAe jANai pAsai, khettabhoNe ujjupaI ya jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga, ukkoseNaM ahe jAva ImIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheDille khuDDagapayare uDDU jAva johasassa uvarimanale tiriya jAva aMto maNussAkhitte aDA~ijjesu dIvasamuddesu paNNarasa kammabhUmIsu tIsAe akammabhUmIsu chappaNae aMsaradIvaNesu saNNINaM paMciMdiyArNa pajjattayANaM bhAve jANai-pAsai, taM ceva viulamai adaijjehiM aMgulehi anbhahiyataraM viulataraM visuddhataraM vitimiratarAgaM khettaM jANai-pAsaha kAloNaM ujjumA jahaNNeNaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgaM, ukkoseNaM vi pali bhoSamassa asaMkhijahabhAgaM atIyamaNAgaya vA kAlaM jANA pAsai, taM ceva viulamai anbhahiyatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai, pAsai, bhAvao gaM ujjumai aNaMte bhAve jANai pAsa, samdhabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai maNapajjavaNANaM puNa jaNa maNa pariciti atyapAgaDagaM mANusakhitta nibaddhaMguNA pavazyaM caritta. vao' se taM maNapajjavaNANaM-iDrIpatta appamattasaMjaya sammadiDDI pajjasaga saMkhejjavAsAuyakammabhUmi agambhavakkaMti amaNussANaM maNapajjavaNANaM samupajjai, taM samAsao caunvihaM paNNattaM taM jahA unameM bhI samyagdRSTiyoM ko hotA haiN| samyagdRSTiyoM meM bhI apramatta. saMyato ko hI hotA hai aura unameM se bhI RddhipApta muniyoM ko hI hotA hai| viSaya kI apekSA se avadhijJAna ke viSayabhUta rUpI dravya ke ana. ntaveM bhAga meM manaHparyavajJAna kA vyApAra hotA hai| isa prakAra avadhijJAna jisa dravya ko jAnatA hai usake anantaveM bhAga sUkSma artha meM daSTione thAya che. samyakaSTiemAM paNa apramatta saMya tene ja thAya che ane temAM paNa Rddhi prApta munione ja thAya che. viSayanI apekSAthI avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI dravyanA chevaTanA bhAgamAM mana:paryavajJAnane vyApAra thAya che A rIte avadhijJAna je dravyane jANe che. tenA anaMtamAM bhAga sakSama arthamAM mana:paryavajJAna jANe che. nandI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ 806 tatvArtha sUtre davvao khittao kAlao bhAvao' ityAdi / RjumatiH khalu anantAn anantapradezakAna skandhAn jAnAti pazyati, tAMzcaitra vipulamatiH amyadhikataraM vipulataraM vizuddhataraM vitimirataraM jAnAti pazyati, kSetrataH khalu Rjupatizca jaghanyenAM'gulasyA'saMkhyeya bhAgAn utkRSTenA'dho yAbad asyA ratnaprabhAyAH pRthivyA uparimA'dhastAt kSullakapratare Urdhva yAvat jyotiSkasyoparimatale tiryag yAvat antomanuSyakSetre sArddha tRtIyayoH dvIpasamu drayoH paJcadaza karmabhUmiSu trizada karmabhUmiSu SaTpaJcAzadantapeSu saMjJInAM paJcendri yANAM paryAptakAnAM manogataM bhAvaM jAnAti pazyati, taJcaiva vipulamatiH sArdhatRtIyai raMgulai ramyadhikataraM vipulataraM vizuddhataraM vitimirataraM kSetra jAnAti pazyati, kAlataH khalu RjumatiH jaghanyena palyopamasyA'saMkhyeyabhAgam utkRSTenApi manaH paryavajJAna jAnatA hai / nandisUtra ke 18 veM sUtra meM kahA hai- 'Rjumati ananta anantapradezI skandhoM ko jAnatA dekhatA hai, vipulamati unhIM skandhoM ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura nirmalatara jAnatA dekhatA hai / kSetra kI apekSA Rjumati jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, utkRSTa nIce isa ratnaprabhA pRthvI ke uparI-nicale kSudaka pratara taka, upara jyotiSkoM ke uparI tala taka, tiche manuSyakSetra ke andara, aDhAI dvIpa - samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM meM aura chappana antadvIpoM meM, saMjJI, paMcendriya, paryApta jIvoM ke bhAvoM ko jAnatA - dekhatA hai, vipulamati usI ko aDhAI aMgula adhika vipulatara, vizuddhasara aura vitimitaratara-nirmalavara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| kAla kI apekSA se, Rjumati jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM sUtranA aDhAramAM sUtramAM kahyuM che. Rjumati anaMta pradezI skAne jANe dekhe che. vipulamati te ja skaMdhAne adhikatara vipulatara vizuddhatara ane nima Latara jANe jUe che. kSetranI apekSA RRjumati jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAgane, utkRSTa rItie A ratnaprabhA pRthvInAM upalAnIcalA kSudraka pratara sudhI upara jyAtiSThAnA uparI sapATI sudhI, tIrachAmanuSyakSetranI aMdara, aDhIdvIpa samudromAM, pa dara 4 bhUmiemAM, trIsa akama bhUmiemAM ane chappana atara dvIpAmAM, sa'nI pa`cendriya paryAsa jIveAnA bhAveAne jANe jue che. vipulamati tene aDhI AgaLa adhika vipulatara, vizuddhatara ane nitimiratara nima Latara kSetrane jANe jue che. kALanI apekSAthI jImati janya ceyanAM asa`khyAtamAM bhAgane zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.49 mana:paryavazAnasya dvavidhyanirUpaNam 07 palyopamasyA'saMkhyemAgam atItamanAgataM vA jAnAti pazyati, taM caiva vipulamati abhyadhikataraM vizuddhataraM vitimirataraM jAnAti-pazyati, bhAvataH khalu RjumatiH anantaM bhAvaM jAnAti pazyati, sarvabhAvAnA manantabhAgaM jAnAti pazyati taMcaiva vipulamati khalu abhyadhikataraM vipulataraM vizuddhataraM jAnAti pazyati-RddhiprAptA'pramattasaMyata samyagdRSTiparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSka karmabhramina garbhavyuta krAntika manuSyANAM manaHparyavajJAnaM samutpadyate / tat samAsatazcaturvidha prajJaptam, tadyathAbhAga ko aura utkRSTa bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko-atIta aura anAgata kAla ko-jAnatA-dekhatA hai / vipulamati usI ko adhikatara, vizuddhatara aura nirmalatara jAnatA-dekhatA hai| bhAva kI apekSA se Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhanA hai| sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA hai, vipulamati usI ko adhikatara, vipulatara aura vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| "manaH payeva na manuSyoM ke mana dvArA cintita artha ko prakaTa karane vAlA hai, vaha manuSya kSetra taka sImita hai, guNa pratyaya hI hotA hai arthAta tapasyA Adi guNoM ke dvArA hI utpanna hotA hai aura saMyamI muniyoM ko hI prApta hotA hai| aura bhI kahA hai-RddhiprApta, apramattasaMyata, samyagdRSTi, paryApta, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmija aura garbhaja manuSyoM ko hI manAparyavajJAna utpanna hotA hai| ___ manAparyavajJAnaHsaMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA-(1) dravya ane utkRSTathI paNa popamanAM asaMkhyAtamAM bhAgane atIta ane anAgata kAlane jANe jue che. vipulamatI tene adhiktara vizuddhatara ane nirmaLatara jANe jue che. bhAvanI apekSAthI trAjumati anaMta bhAvane jANe che jue che. sarva bhAvanA anaMtamA bhAgane jANe che jue che vipulamatI tene adhikatara vipulatara temaja vizuddhatara jANe jue che. "mana" paryavajJAna manuSyanA mana dvArA ciMtita ane prakaTa karanArU che, ne manuSyakSetra sudhI maryAdita che, guNapratyaya ja thAya che. arthAt tapasyAM Adi guNe dvArA ja utpanna thAya che ane saMyamI munione ja prApta thAya che. vaLI paNa kahyuM che labdhiprApta, apramattasaMyata samyakdaSTi, paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALa karmabhUmi ja ane garbhaja manuSyane ja mana:paryaya jJAna thAya che. mana paryayajJAna saMkSepamAM cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 tattvAryasUle dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazceti / evaJca-viSayApekSayApi avadhijJAnato manA paryavajJAnasya vizeSo'vagantavyaH / evaM sastokAH khalu manaH paryavajJAnaparyavA bhavanti tadapekSayA'vadhijJAnaparyabA ananta guNA avaseyAH tathA ca-manAparyavajJAnasya paryavAH sarvajJAnApekSayAstokA bhavanti, tasya sajJAnApekSayA sUkSma padArthayAhitvAt itibhAvaH // 49 // mUlam-maisuyanANe-asatvapaja vesu davvasu // 50 // chAyA-'mati-zrutajJAnam-asarvaparyaveSu dravyeSu // 50 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-samyagjJAnasya mokSampati kAraNatayA matizrutA vadhimanaHparyava kevalajJAnarUpasya tasya prarUpaNaM kRtam, tatrApi mokSampati mukhya kAraNatayA kevaLajJAna prathamaM parUpitam tadantaraM matijJAnAdikaM kramazaH prarUpitam se (2) kSetra se (3) kAla se aura (4) bhAva se / isa prakAra viSaya kI dRSTi se bhI avadhijJAna kI apekSA manaHparyavajJAna kI vizeSatA samajhanA caahie| isa prakAra manaHparyavajJAna ke paryAya saba se thoDe haiM, usakI apekSA avadhijJAna ke paryAya ananta guNA haiM // 49 // 'maisuyanANe' ityaadi| sUtrArtha--matijJAna aura zrutajJAna saya dravyoM ko jAnate haiM kintu unake saba paryAyoM ko nahIM jAnate // 50 // tattvArthadIpikA--mokSa ke kAraNabhUta samyagjJAna ke mati, zruta, avadhi, manAparyava aura kevalajJAna ke bhedoM kI prarUpaNA kI gaI, una meM bhI mokSa kA pradhAna kAraNa hone se kevalajJAna kI pahale prarUpaNA kI cha. ramaH (1) yathA (2) kSetrathA (3) sathI bhane (4) sArathI the zata viSayanI daSTie paNa avadhijJAnanI apekSA mana:paryayajJAnanI vizeSatA samajavI joIe A rIte mana:paryayajJAnanAM paryAya sauthI thaDA che. tenI apekSA avadhijJAnanA paryAya anaMtagaNu che. 'maisuyaNANe' tyA sUvAtha-matijJAna ane zrutajJAna badhAM dravyone jANe che. paraMtu temanAM badhAM paryAne jANatA nathI ! 50 || tatvArthadIpikA-mokSanAM kAraNabhUta samyakUjJAnanA mati, mRta avadhi mana:paryaya ane kevaLajJAnanA bhedanI prarUpaNa karavAmAM AvI. temAM paNa mokSa zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.50 paJcajJAnAnAM madhye vaiziSTayAdikam 809 samprati-teSAM paJcAnAM madhye pUrvapUrvajJAnApekSayA - uttarottarasyotkaSAdikammatipadayituM prathamaM matizrutajJAnasya viSayaM prarUpayati- 'maisuyanANe' ityAdi / matizrutajJAnam - matijJAnaM zrutajJAnaJca pUrvoktasvarUpam asarva paryaveSu na sarva dravyaparyAyeSu pravartate, apitu dravyeSu sarveSu partate / tathA ca matizrutajJAnayovRttiH sarvadravyeSu bhavati, na tu sarvadravyaparyAyeSviti bhAvaH / matijJAnaM zrutajJAnazca sarvANyeva dravyANi viSayatayA - 'vagAhate jAnAti, na tu sarvadravyaparyAyAn kiJcideva dravyaparyAyAna jAnAtIti bodhyam / dravyANi ca dharmAdharmAkAzakAla pudgalajIvarUpANi pUrvoktAni avagantavyAni / tatrApi dezata eva matijJAnam, dravyANi jAnAti, na tu sarvataH / zrutajJAnantu sarvatazva dravyANi jAnAti, ataeva - matijJAnApekSayA zrutajJAnasya vaiziSTaya mavaseyam // 50 // gaI aura usake bAda krama se matijJAna Adi kA nirUpaNa kiyA gayA, aba una pAMcoM jJAnoM meM pUrva-pUrva kI apekSA Age-Age vAle jJAna kA utkarSa pratipAdana karane ke lie sarvaprathama mati aura zruta jJAna ke viSaya kA kathana karate haiM / matijJAna aura zrutajJAna sabhI dravyoM ko to jAnate haiM parantu saba paryAyoM ko nahIM jAnate / isa prakAra matizrutajJAna kA vyApAra samasta dravyoM meM hotA hai, magara samasta paryAyoM meM nahIM / matijJAna aura zrutajJAna saba dravyoM ko viSaya karate haiM magara saba paryAyoM ko nahIM - thoDe paryAyoM ko hI jAnate haiM / dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva, ye chaha dravya haiM, jinakA kathana pahale kiyA jA cukA hai / matijJAna dravyoM ko dezataH jAnatA hai, zrunajJAna sarvataH jAnatA hai, ataeva matijJAna kI apekSA zrutajJAna viziSTa hai ||50 // nuM pradhAna kAraNa hAvAthI kevaLajJAnanI pahelAM prarUpaNA karI ane tyAra pachI kramathI matijJa|na Adinu nirUpaNa karyuM. have te pAMce jJAnAmAM pUrva-pUrvanI apekSAe uttara-uttaravALA jJAnanAM utkaSa pratipAdana karavA mATe sarva prathama mati ane zrutajJAnanAM viSayanuM kathana karIe chIe matijJAna ane zrutajJAna badhAM dranyAne teA jANe che paraMtu badhAM drabyAnAM badhAM paryAyane jANatA nathI. A rIte mati zrutajJAnanA vyApAra badhAM dravyA mAM thAya che paNa badhAM paryAyAmAM nahI... matijJAna ane zrutajJAna badhA drabyAne viSaya banAve che. para`tu badhA paryAyane nahIM thADA pAMcA ne ja jANe che dhama, dhama, AkAza, kAla, pudgala ane jIva mA cha dravya che. jemanu thana ta0 102 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre tatyArthaniyuktiH-pUrva khalu mokSasAdhanatvena matizrutAvadhimanaHparyavakevala jJAnarUpaM samyagjJAnaM bharUpitam tatrApi kevalajJAnasya mukhyatvAt prathama prarUpaNaM kRtam tadantaraM matijJAnAdikaM prarUpitam, sampati teSu masyAdi paJcajJAneSu pUrva pUrvamapekSya uttarottarasya vaiziSTayAdikaM marUpayitumAha-'maisuyanANe asavva pajjavetu davesu' iti / matizrutajJAnam-pUrvokta svarUpaM matijJAnam Aminibodhika jJAnarUpam zrutajJAnazca-aptarvaparyaveSu, na sarvadravyaparyAyeSu bhavati apitudravyeSu sarveSu bhavati / tathA ca-matijJAnaM zrutajJAnazca na sadravyaparyAyaviSayaka bhavati, apitu-dharmAdharmAkAzakALapudgalajIvarUpa-sarvadravyaviSayakaM bhavati / evaJca-matizrutAbhyAM sarvANi dravyANi jAnAti, na tu-sarvadravyaparyAn iti bhaavH| ___ tatvArthaniyukti--pahale mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAnarUpa samyagjJAna mokSa kA sAdhana hai, yaha pratipAdana kiyA gayA, unameM bhI pradhAna hone se kevalajJAna kA pahale nirUpaNa kiyA gayA, usake anantara matijJAna AdikA kathana kiyA gayA, aba una pAMcoM jJAnoM meM uttarottara kI viziSTatA kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM pUrvokta matijJAna aura zrutajJAna kI pravRtti saba dravyoM meM hotI hai kintu saya paryAyoM meM nahIM hotii| isa kAraNa matijJAna aura zrutajJAna saba dravya-paryAya viSayaka nahIM haiM, apitu dharma, adharma, AkAza, kAla, pudagala aura jIva rUpa sarva dravyoM ko jAnate haiN| isa prakAra matijJAna aura zrutajJAna se jIva saba dravyoM ko to jAnatA hai magara pahelA karavAmAM AvI gayuM. matijJAna dravyane dezataH jANe che. zrutajJAna sarvataH jANe che. AthI matijJAnanI apekSA zrutajJAna viziSTa che. je 50 | tatvArthaniryukita-pahelA mati, kRta, avadhi, mana paryaya ane kevaLa jJAna rUpa samyakajJAna mekSanuM sAdhana che e pratipAdana karavAmAM AvyuM. temAM paNa pradhAna hovAthI kevaLajJAnanuM prathama nirUpaNa karavAmAM AvyuM. tenA pachI matijJAna AdinuM kathana karavAmAM AvyuM. have te pAMce jJAnamAM uttarouttara viziSTatAnuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe pUrvokta matijJAna ane zrutajJAnanI pravRtti badhAM dramAM thAya che paraMtu badhAM paryAyomAM thatI nathI. A kAraNe matijJAna ane zrutajJAna sarvadravya paryAya viSayaka nathI, te paNa dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala ane jIva rUpa sarvadravyane jANe che. A rIte matijJAna ane zrutajJAnathI jIva badhAM ne te jANe che paraMtu tenA badhAM paryAne jANatA nathI. jyAre mati zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.50 paJcajJAnAnAM madhye vaiziSTyAdikam 811 yadA khalu - matijJAnI zrutajJAnenopalabdheSvaryeSu akSaraparamparAparipATI vinaivasamyagjJAnAdi dravyANi dhyAyati tadA - matijJAnaviSayAH sarvadravyANi bhavanti, na tu - sarvadravyaparyAyAH alpakAlatvAt manasazvAzaktatvAt / evam zrutagranthAnusAreNa sarvANi dharmAdharmAkAzakAlapudgala jIvadravyANi jAnAti, na tu teSAM sarvaparyAyAn tatrApi - matijJAnena dezataeva dravyANi jAnAti, na tu sarvataH / zrutajJAnena tu sarvato dravyANi jAnAti, sarvadravyaparyAyAMstu na tAbhyAM jAnAtIti phalitam / uktazca nanditre 37 mutre- 'tastha davvaoNaM AbhiNiyohiyaNANI Ae seNaM savvAI dabAI jANai na pAsa, kAlaoNaM AbhiNibohiya pANI AeseNaM savvakAlaM jANai na pAsaha, bhAvabhoNaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savve bhAve jANai na pAsaI' tatazcAgre tatraiva - 58 sUtre coktam -' se samAsabho cauvhei paNNatte taM jahA davbao khittaosaba paryAyoM ko nahIM jaantaa| jaba matijJAna zrutajJAnI ke dvArA upaMoe padArthoM ko akSaraparamparA kI paripATI ke binA hI dravyoM kA dhyAna karatA hai taba sabhI dravya matijJAna ke viSaya ho jAte haiM, magara saba dravyoM ke saba paryAya usake viSaya nahIM ho sakate, kyoMki vaha indriyoM aura mana se utpanna hotA hai aura saba paryAyoM ko jAnane meM asamartha haiM / isa prakAra vaha mUla-graMtha ke anusAra dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva dravyoM ko jAnatA hai magara unake saba paryAyoM ko nahIM jaantaa| ina meM bhI matijJAna ke dvArA ekadeza se hI dravyoM ko jAnatA hai, sarva deza se nahIM / zrutajJAna ke dvArA sarva deza se jAnatA hai, magara ina donoM jJAnoM se dravyoM ke samasta paryAya nahIM jAne jAte, yaha isakA phalitArtha hai / nandisUtra ke 37 veM sUtra meM kahA hai- 'dravya kI apekSA matijJAnI sAmAnya rUpa se sabhI jJAna zrutajJAna dvArA upalabdha padArthAne akSaraparamparAnI pirapATI vagara ja drabyAnuM jJAna kare che tyAre badhAM dravya matijJAnanA viSaya anI jAya che, parantu badhAM dra.yAnA badhA paryAya tenA viSaya thaI zakatA nathI, kAraNake te indriyA ane manathI utpanna thAya che ane badhAM paryAyane jANavAmAM asamatha che. A rIte te zrutathya anusAra dharma, adharma, AAza, asa, yuigala bhane jIva drabyAne jANe che parantu tenA badhA paryAyane jANatu nathI. emAM paNa atijJAna dvArA eka dezathI ja dravyeAne jANe che, sa dezathI nahI'. zrutajJAna dvArA sadezathI jALe che. parantu A mane jJAneAthI drabyAnA samasta paryAya jANI zakatA nathI, A enA philatAtha che. nandIsUtranA 37mAM sUtramAM kahyu' che drazyanI apekSA matijJAnI sAmAnya rUpathI khadhAM DUbyAne jANe che paNa netA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ 812 tattvArthasUtre kAlao - bhAvao, tattha davvaoNaM suyaNANI ubautte sanvadavvAI jANai pAsai, khittaoNaM suyaNANI uvautte savyaM khettaM jANai pAsai kAlaoNaM- suyaNANI uvautte savyaM kAlaM jANai pAsai bhAvaoNaM sughaNANI uvautte savtre bhAve jANai pAsaI' iti, tatra dravyataH khalu AminibodhikajJAnI Adezena sarvANi dravyANi jAnAti na pazyati, kSetrataH khalu AminibodhikajJAnI Adezena sarve kSetra' jAnAti na pazyati, kAlataH khalu AminibodhakajJAnI Adezena sarvaM kAlaM jAnAti na pazyati, bhAvataH khalu AbhinibodhijJAnI Adezena sarvAn bhAvAn jAnAti na pazyati / atha samAsatacaturvidhaH prajJaptaH tadyathA - dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH, tatra dravyataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarva kSetra jAnAti pazyati kAlataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarvAn bhAvAn jAnAti pazyati ityetena khalu Agamena matijJAnApekSayA zrutajJAnasya vaiziSTacaM spaSTa jJAyate iti 50 // dravyoM ko jAnatA hai, magara dekhatA nahIM hai, kAla kI apekSA matijJAnI sAmAnyarUpa se sarva kAla ko jAnatA hai magara dekhatA nahIM hai, bhAva kI apekSA matijJAnI sAmAnyataH sabhI bhAvoM ko jAnatA hai magara dekhatA nahIM hai / ' Age vahIM 58 veM sUtra meM kahA hai- zrutajJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai - dravyase, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se zrutajJAnI upayoga lagAkara saba dravyoM ko jAnatAdekhatA hai, kSetra se zrutajJAnI upayoga lagAkara sarva kSetra ko jAnatAdekhatA hai, kAla se zrutajJAnI upayoga lagAkara sarva kAla ko jAnatA dekhatA hai, bhAva se zrutajJAnI upayoga lagAkara saba bhAva ko jAnatA dekhatA hai|' isa Agama se matijJAna kI apekSA zrutajJAna kI viziSTatA spaSTa hI jJAta hotI hai // 50 // nathI, kAlanI apekSA matijJAnI sAmAnya rUpathI sarvakAlane jANe che parantu zvetA nathI, bhAvanI apekSA matijJAnI sAmAnyataH badhA bhAveAne jANe che paNa jotA nathI AgaLa jatAM tyAM ja 58mAM sUtramAM kahe che zrutajJAna TuMkAmAM cAra prakAranuM kahevAmAM Avyu' che dravyathI kSetrathI, kAlathI ane bhAvathI dravyathI zrutajJAnI upaceAga lagAvIne sadrabyAne jANe jue che, kSetrathI zrutajJAnI upayega lagADIne sa kSetrane jANe jue che. kAlathI zrutajJAnI u5yeAga lagAvI ne sava kAlane jANe jue bhAvathI zrutajJAnI upayeAga lagAvIne badhAM bhAvA ne jANe jue che A AgamathI matijJAnanI apekSA zrutajJAnanI viziSThatA spaSTapaNe jJAta thAya che ! 50 // zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU.51 avadhijJAnavipaya nirUpaNam mUlam - ohinANe savvaruvidavve // 59 // chAyA - avadhijJAnaM sarvarUpidravyeSu // 51 // 813 tatvArthadIpikA- 'pUrvasUtra-matizrutajJAnayo viSayaprarUpaNaM kRtam sampati avadhijJAnasya viSayaM prarUpayitumAha- 'ohinANe savyarUSi davvesu' iti / avadhijJAnam - pUrvoktastrarUpaM bhatrapasyathikaM kSAyopazamikazcA'vadhijJAnaM sarvarUpi dravye deva pugaladravyaparyAyeSu bhavati na tu sarvarUpapud galadravyapayayeSu nApi - arUpidravyeSu dharmAdharmAkAzA''tmadravyeSu tathA cAvadhijJAnaM rUpi dravyaviSayakameva bhavati na tu - arUpi dravyaviSayakam nApi sarvapathayaviSayakam atyanta vizuddhenApi avadhijJAnena rUpINyeva dravyANi paramAvadhijJAnI jAnAti nApi dravyANi tAnyapi rUpi dravyANi sarvaiH paryAyaiH atItAnAgatavartamAnairutpAdavyaya vyAdibhiranantaiH paryavaiva na jAnAti iti bhAvaH // 51 // 'ohinANe savva' ityAdi / sUtrArtha - avadhijJAna saba rUpI dravyoM ko jAnatA hai // 51 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM matijJAna aura zrutajJAna ke viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA, aba avadhijJAna ke viSaya kA pratipAdana karate haiMpUrvokta svarUpa vAlA bhavapratyayika aura kSayopazamapratyayika abadhijJAna rUpI dravyoM arthAt pudgaloM meM hI vyApAra karatA hai, kintu rUpI dravyoM ke samasta paryAyoM meM vyApAra nahIM karatA / vaha arUpI dravyoM ko bhI nahIM jAnatA / saba se adhika vizuddha avadhijJAna bhI rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai, kintu unake atIta, anAgata, varttamAna, utpAda vyatha aura dhauvya Adi saba ananta paryAyoM ko nahIM jAnatA hai // 51 // 'ohinANe savva' tyAhi sutrA -avadhijJAna badhAM rUpI drabyane jANe che ! 51 // tattvArthaM dopikAH-pUrva sUtramAM matijJAna ane zrutajJAnanA viSayanuM nirUpaNu karavAmAM AvyuM, have avadhijJananA viSayanuM pratipAdana karIe chIe pUrvakti svarUpavALA bhavapratyayika ane kSayeApazamapratyayika avadhijJAna rUpI dravyone arthAt pudgalamAM ja vyApAra kare che, parantu rUpI dravyeAnA samasta paryAcAmAM vyApAra karatuM nathI te arUpI dravyAne paNa jANatu nathI sahUthI adhika vizuddha avadhijJAna paNa rUpI dravyeAne ja jANe che parantu temanAM atIta anAgata, utpAda vyaya ane dhrauvya Adi badhA ananta paryAyAne jANatuM nathI ! 51 // zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ 814 tattvAryasUtre tattvArthaniyuktiH-pUrva tAvat mati jJAna-zrutajJAnayo viSayasya nirUpaNaM vihitam sampati-tadantarAvagatasyA-'vadhijJAnasya viSayaM nirUpayitumAha-'ohinANe sandhavi davveslu' iti / avadhijJAnam-bhavamatyayikaM kSAyopazamikaJca pUrgakta svarUpamavadhijJAnaM sarvarUpidravyeSu-pudgaladravyasvarUpeSveva bhavati natvarUpi dravyeSu dharmAdharmAkAzAtmasvarUpeSu, navA-sarvarUpi pudgaladravyaparyAyeSu, tathA cA'vadhijJAnaM sarvarUpi pudgaladravyaviSayakameva saMbhavati / na tu-arUpi dravyaviSayakam, nApi-rUpi pudgaladravyasarvaparyAyaviSayakam paramAvadhijJAnyapi suvizuddhenA'pi avadhijJAnena rUpINyeva pudgaladravyANi jAnAti, nA'rUpINi dharmAdhIkAzAtma dravyANi jAnAti, na vA-jJAnyapirUpi pudgaladravyANi sadhairatItAnAgatavartamAnarUtpAdavyayatrauvyAdibhiranantaiH paryAyaH paricchinatti paramAvadhijJAnI atyanta vizuddhenApi avdhijnyaanen| uktazcA-'nuyogadvAre 144 sUtre-'ohi dasaNaM ___tatvArthaniyukti-pahale matijJAna aura zrutajJAna ke viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta avadhijJAna ke viSaya kA pratipAdana karate haiM bhacapratyaya aura kSayopazamanimittaka avadhijJAna pudUgala dravya rUpa sarva rUpI dravyoM meM hI vyApAra karatA hai, dharma, adharma, AkAza aura jIca, ina arUpI dravyoM meM usakA vyApAra nahIM hotaa| vaha rUpI dravyoM ke samasta paryAyoM ko bhI nahIM jAnatA hai / paramAvadhi jJAnI bhI ana. nta vizuddhi avadhijJAna ke dvArA rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai, arUpI dravya dharma, adha, AkAza aura AtmA ko nahIM / rUpI dravyoM ko bhI sabhI atIta, anAgata, vartamAna, utpAda, vyaya aura dhrauvya Adi ananta paryAyoM se nahIM jaantaa| taravAthaniryukti-pahelA matijJAna ane zrutajJAnanA viSayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta avadhijJAnanA viSayanuM pratipAdana karIe chIe bhavapratyaya ane kSapazamanimittaka avadhijJAna pudagaladravya rUpa sarva pI dravyamAM ja vyApAra kare che. dharma, adharma, AkAza ane jIva A arUpI dravyamAM tene vyApAra heta nathI, te rUpI dravyanA samasta paryAne paNa jANatuM nathI. paramAvadhijJAnI paNa atyanta vizuddha avadhijJAna dvArA rUpI drane ja jANe che. arUpI dravya dharma, adharma, AkAza ane AtmAne nahIM sapI dravyone paNa badhAM atIta, anAmata, vartamAna, utpAda, vyaya ane ane ghoca Adi ananta paryAyathI jANatuM nathI. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.51 avadhijJAnaviSayanirUpaNam 815 ohidasaNissa sandharUvi davesu na puNa savva pajjavesu' iti avadhidarzanam-avadhidarzaninaH sarvarUpi dravyeSu na punaH sarva paryAyeSu, iti evaM nandisUtre 16 sUtro coktam-'taM samAso caumyihaM paNNattaM, taM jahAM-davyabhIkhettamo kAlo bhAvamao, tastha dadho ohinANI jahANeNaM argatAI rUvidavvAiM jANai-pAsai ukkoseNaM savvAiM rUvidAI jANai pAsai khettaoNaM ohinANI jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijjaimAgaM jANai pAsai ukkoseNaM asaMkhijjAI aloga logapamANamittAI khaMDAI jANai-pAsa kAla bhoNaM ohinANI jahaNNeNaM ovalidhAe asaMkhi jjAI bhAgaM jANai-pAsai, ukkoseNaM asaMkhijjAo ussappiNImo osappiNIbho aIyaM aNAgaIyaM ca kAlaM jANai pArUha bhAvaoNaM ohinANI jahaNNaNaM arNate bhAve jANai pAsai ukkoseNaM vi aNaMta bhAve jANa pAsai, savvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai-iti tat samAsatazcaturvidha prajJaptam tadyathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH / tatra dravyato'vadhijJAnIjaghanyenA'nantAni rUpi dravyANi jAnAti pazyati, utkRSTena sarvANi rUpi dravyANi jAnAti pazyati, kSetrataH khalu avadhijJAnI jaghanyenAMgulasyAsaMkhyeya____ anuyogadvAra sUtra ke 144 veM sUtra meM kahA hai-'avadhidarzana vAle kA samasta rUpI dravyoM meM vyApAra hotA hai, magara unake samasta paryAyoM meM nhiiN| nandisUtra ke 16 veM sUtra meM bhI kahA hai-avadhijJAna saMkSepa se cAra prakAra kA hai-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya kI apekSA avadhijJAnI jaghanya ananta rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai, utkRSTa samasta rUpI drabghoM ko jAnatA aura dekhatA hai| kSetra kI apekSA avadhijJAnI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA anuyogadvAra sUtranA 144mAM sUtramAM kahyuM che "avadhidarzana avadhidarzana vALAnA samasta rUpI dravyomAM vyApAra hoya che paraMtu temanA samasta paryAyomAM nahIM" naMdIsUtramAM 16mAM sUtramAM paNa kahyuM ke avadhijJAna saMkSepamI cAra prakA2nuM che dravyathI kSetrathI kAlathI ane bhAvathI. dravyanI apekSA avadhijJAnI jaghanya ananta rUpI dravyone jANe jue che utkRSTa samasta rUpI dravyone jANe jue che. kSetranI apekSA avadhijJAnI jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAgane jANe jue che, ukTa alakamAM lokapramANa asaMkhyAta khaMDene jANe jue che. kAlathI avadhijJAna jaghanya AvalikAnI saMkhyAmAM bhAgane jANe jue zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre bhArga jAnAti ezyati utkRSTenA'saMkhyeyAni alolokapamANamitAni khaNDAni jAnAti pazyati, kAlataH khalu avadhijJAnI jaghanyenAvalIkAyA'saMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati, utkRSTenA'saMkhyeyAH utsapiNyavasarpiNIH atItam-anA. gataca kAlaM jAnAti pazyati, bhAvataH khalu avadhijJAnI jaghanyena anantAn bhAvAn jAnAti pazyati unkRpTenApi anantAna bhAvAn jAnAti pazyati, sarva bhAvAnAm anantabhArga janAti pazyati, iti // 51 // mUlam-maNapajavanANe tadanaMtabhAge // 52 // chAyA- manaH paryavajJAnaM tadanantabhAge // 52 // tatyArthadIpikA--pUrvamavadhijJAnasya viSayaH prarUpitaH sampati-avadhijJAnApekSayA manAparyavajJAnasya vaiziSTayaM pratipAdayituM tasya viSayamAha-'maNa hai, uskRSTa aloka meM lokapramANa asaMkhyAta khaMDoM ko jAnatA-dekhatA hai| kAla se avadhijJAnI jaghanya AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA hai, utkRSTa asaMkhyAta atIta aura anAgata utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva se adhijJAna jaghanya ananta bhAvoM ko jAnatA dekhatA hai-sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai" // 51 // 'maNapajjavanANe' ityaadi| sUtrArtha-manAparyavajJAna, avadhijJAna ke viSaya ke anantaveM bhAga ko jAnatA hai // 52 // tatvArthadIpikA-pahale avadhijJAna ke viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA, aba avadhijJAna kI apekSA mana:paryavajJAna kI viziSTatA kA pratipAdana karane ke lie usake viSaya kA nirUpaNa karate haiNche, utkRSTa asaMkhyAta atIta ane anAgata utsarpiNi ane avasarpiNa kAlene jANe jue che. bhAvathI avadhijJAnI jaghanya ananta bhAvene jANe jAe che ane utkRSTa paNa ananta bhAvene jANe jue che sarva bhavonA anantamAM bhAgane jANe ane jue che. 51 che 'maNapajjavanANe' tyA sUtrArtha--mana:paryavajJAna, avadhijJAnanA viSayanA anantamAM bhAgane jANe che. te para che tasvArthadIpikA--pahelA avadhijJAnanA viSayanuM nirUpaNa karyuM, have avadhijJAnanI apekSA mana:paryavajJAnanI viziSTatAnuM pratipAdana karavAne mATe tenA viSayanuM nirUpaNa karIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.52 manaHparyavazAnasya vaiziSTayanirUpaNam 817 pajjavanANe tadanaMtabhAge' iti manAparyajJAnam-pUrvoktasvarUpaM tadanantamAge tasyA'vadhijJAnaviSayIbhUtasya rUpi pudgaladravyasyA'pekSayA'nante-sUkSme bhAge bhavati / tathA ca-yad dravyam avadhijJAna viSayI karoti tasyApi anantamAgameka sukSmapadArtha manaHparyavajJAnaM viSayI karoti / tathA cA'vadhijJAna viSayA'. pekSayA manaHparyavajJAnasyA'tyantamUkSmapadArthaviSayakatvAt avadhijJAnApekSayA tasya vaiziSTayaM vartate iti bhaavH| tathA ca yAni rUpipudgaladravyANi avadhijJAnI jAnAti teSAmavadhijJAnaviSayI kRta rUpi pudgaladravyANA manantabhAge ekasmin manAparyavajJAnasya vRttibhavati evaJca avadhijJAnaviSayasya sarvarUpi pudgaladravyasyA nantabhAgamekaM manaHparyavajJAnI jAnAti / ataebA'vadhijJAnApekSayA manaHparyavajJAnavaiziSTaya mutkRSTazvaJca bartate ityabaseyam / aradhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi bhavati manaHparyavajJAnantu-saMyatasthAprama tasya, Rddhi prAptasyaiva bhavatIti vishessH||52|| tatvArthaniyuktiH-pUrva sUtroktAvadhijJAnamapekSya manaHparyavajJAnasya sUkSmapadArtha viSayakatvAd avadhijJAnamapekSya manaH paryavajJAnasyotkRSTatvaM pratipAdayitumAha___ manAparyavajJAna, avadhijJAna ke viSayabhUta rUpI pudgala dravya ke ana ntaveM bhAga ko jAnatA hai| ataH avadhijJAna jisa dravya ko viSaya karatA hai, usake anantaveM bhAga ko mana,paryayajJAna viSaya karatA hai| isa kAraNa avadhijJAna kI apekSA manaHparyavajJAna atyanta sakSama padArtha ko jAnane ke kAraNa usakI apekSA viziSTa hai| avadhijJAna avirata samyagdRSTi ko bhI prApta hotA hai kintu manaHparyavajJAna apramattasaMyata aura Rddhi prApta ko hI hotA hai| yaha bhI usakI vizeSatA hai // 52 // tasvArthaniyukti-pUrvasUtrokta avadhijJAna, manaHparyavajJAna kI apekSA sUkSma padArtha meM pravRtta hone ke kAraNa viziSTa haiM, ataeva usakI uskR. STatA kA pratipAdana karate haiM mana:paryavajJAna avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI pudagala dravyanA anantamAM bhAgane jANe che arthAta avadhijJAna je dravyane viSaya banAve che, tenA anantamAM bhAgane mana:paryavajJAna viSaya banAve che. A kAraNe avadhijJAnanI apekSA mana paryAvajJAna atyanta bhUmi pada rthane jANavAnA kAraNe tenI apekSA viziSTa che. avadhijJAna avirata samyakaTine paNa prApta thAya che paraMtu mana:paryava jJAna apramatta saMyata ane RddhiprAptane ja thAya che e paNa enI vizeSatA che. | para che tatvArthaniryukti--pUrvasUtrokta avadhijJAna mana:paryavajJAnanI apekSA sUkama padArthomAM pravRtta thavAnA kAraNe viziSTa che. AthI tenI utkRSTatAna pratipAdana karIe chIe ta0 103 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre 'maNapajjavanANe tadanaMtabhAge' iti / manaHparyavajJAnam-pUrvoktasvarUpaM tadanantabhAge, tasyA'vadhijJAnaviSayIkRtasya rUpipudgala dravyasyA'nante sukSme ekasmin bhAge pravartate / evaJca-yada rUpi pudgala dravyam adadhijJAna viSayI karoti tasyApi anantabhAgaM sUkSmamekaM padArtha manaHparyavajJAna viSayI karoti / tathA ca-yAni rUpi pudgaladravyANi avadhijJAnI jAnAti teSAmavadhijJAnadRSTarUpi pudgaladravyANA manantabhAgamekaM manAparyavajJAnI jAnAti / tAnyapi cA'vadhijJAnaviSayAnantabhAgavatIni rUpi dravyANi na kuDayAdhAkAravyavasthitAni jAnAti / apitu-manazcintanavicArA'nveSaNaviSayIbhUtAnyeva jAnAtIti tAni punarna sarvalokavartini, apitu manuSya kSetravartI yeva jAnAtItibhAvaH / tAni cA'vadhijJAninaH sakAzAt vizuddhatarANi atyanta sUkSmaparyAyANi dravyANi manAparyavajJAnI jAnAtIti ___ avadhijJAna ke viSayabhUta rUpI pudgaladravya ke ananta sUkSma eka bhAga meM manAparyavajJAna kI pravRtti hotI hai| isa prakAra jisa rUpI puda. gala dravya ko avadhijJAna jAnatA hai, usake bhI anantabhAga sUkSma eka padArtha ko manaHparyavajJAna jAnatA hai| ataeva jina rUpI pudgala dravyoM ko avadhijJAnI jAnatA hai, una avadhijJAna ke dvArA dRSTa-jJAna rUpI pudagala dravyoM ke ananta bhAga-eka ko mana:paryavajJAnI jAnatA hai| avavijJAna ke viSaya se anantaveM bhAgavartI rUpI dravyoM ko kuDaya (dIvAra) Adi AkAroM meM vyavasthita rUpa se nahIM jAnatA hai kintu mana dvArA cintana, vicAra evaM anveSaNa ke viSayabhUta dravyoM ko hI jAnatA hai| una dravyoM ko bhI samasta loka meM nahIM jAnatA varan manuSya kSetravartI dravyoM ko hI jAnatA hai| avadhijJAnI kI apekSA vizuddhatara aura atyanta sUkSma paryAya vAle dravyoM ko manAparyavajJAnI jAnatA hai| avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI pagaladravyanA ananta sUkama eka bhAgamAM mana:paryavajJAnanI pravRtti thAya che. A rIte je repI pudgala dravyane avadhijJAna jANe che tenA paNa ananta bhAga suma eka padArthanuM mana:paryavajJAna jANe che. AthI je rUpI yugala dravyone avadhijJAnI jANe che, te avadhijJAna dvArA dRSTajJAna rUpI pudgala dravyanA ananta bhAga-ekane mana:paryavajJAnI jANe che. avadhijJAnanA viSayathI anantamAM bhAgavartI rUpI dravyone dIvAla Adi AkAramAM vya vasthita rUpathI jANatA nathI paraMtu manadvArA cintana, vicAra ane anaveSaNanA viSayabhUta dravyone ja jANe che. te dravyone paNa samasta lokamAM jANato nathI paraMtu manuSyakSetravattI dravyone ja jANe che. avadhijJAnInI apekSA vizuddhatara ane atyaMta sUkSama paryAyavALA dravyone mana:paryavajJAnI jANe che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 .53 manaHparyavajJAnasya vaiziSTayanirUpaNam 819 bhAvaH / uktaJca bhagavatI sUtre 8 zatake 3 uddezake 323 sUtre-'samvatthovA maNapajjavaNANapajavA, ohiNANapajjavA aNaMtaguNA, suyanANapajjavA aNaMtaguNA, AbhinidhohiyanANapajjavA aNataguNA kevalanANapajjavA aNaMlaguNA-" iti| sarvastokAH manAparyavajJAnaparyavAH avadhijJAnaparyavA anantaguNAH zrutajJAnaparyavA anantaguNAH, Aminibodhika jJAnaparyavA ana ntaguNAH, kevalajJAnaparyavAH anantaguNAH iti // 52 // mUlam-mohaNijaNANadaMsaNAvaraNAMtarAyakkhayAya kevalaNANaM // 53 // chAyA-mohanIya jJAnadarzanAcaraNAntarAyakSayAcca kevalajJAnam // 53 // tattvArthadIpikA-'pUrva jJAnAvaraNAdikarmaNAM sarvataH kSaye janiSyamANo mokSaH kevalajJAnotpatti kAraNamAha-'mohaNijna'-ityAdi / mohanIyajJAnadarzanAvaraNA bhagavatIsUtra ke AThaveM zataka ke dvitIya uddezaka meM sUtra 223 meM kahA hai-'manaHparyayajJAna ke paryAya sagha se kama haiM, avadhijJAna ke paryAya usase anantaguNA haiM, zrutajJAna ke paryAya anantaguNA haiM, aabhiniyo| dhikajJAna ke paryAya anantaguNA haiM aura kevala jJAna ke paryAya ananta guNA haiM // 52 // 'mohaNijjaNANadaMsaNA' ityAdi / sUtrArtha-mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke kSaya se kevalajJAna kI utpatti hotI hai // 53 // tatvArthadIpikA-jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA pUrNa rUpa se kSaya hone para utpanna hone vAlA mokSa kevalajJAna kI utpatti ke vinA saMbhava nahIM hai, ataeva kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa kahate haiM bhagavatIsUtranA AThamAM zatakanA dvitIya uddezakanA sUtra 323mAM kahyuM che. mana:paryavajJAnanA paryAya badhAthI ochA che avadhijJAnanA paryAya tenAthIananta gaNu che, AbhinibaMdhikajJAnanA paryAya anantagaNu che ane kevaLajJAnanA paryAya anatagaNu che | para | 'mohaNijjaNANadasaNA' yA savAtha-mohanIya, jJAnAvaraNa darzanAvaraNa ane antarAya karmanA kSayathI kevaLajJAnanI utpatti thAya che. che 53 ! tattvArthadIpikA--jJAnAvaraNIya Adi kamene saMpUrNapaNe kSaya thaI javAthI utpanna thanAra mekSa kevaLajJAnanI utpatti vagara zakaya nathI AthI kevaLajJAnanI utpattinuM kAraNa kahIe chIe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tattvAryasUtre ntarAyakSayAt - aSTAviMzatividhasya mohanIya karmaNaH kSayAt, paJcavidhasya jJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayAt, navavidhasya darzanAvaraNI karmaNaH kSayAt paJcavidhasyA'ntarAyakarmaNaH kSayAt, cakArAt manuSyAssyuSyavarjAyuSya trayasya kSayAt sAdhAraNAtapa paJcendriya bhimacatujati narakagati narakagatyAnupUrvI sthAvara sUkSmatiryaggati tiryaggatyAnupUrvI - udyotalakSaNatrayodazavidhanAmakarmaNaH [H kSapAcca triSaSTi karmaprakRti kSayarUpAt kevalajJAna mutpadyate itibhAvaH / tatra - sarvaprathamaM mohanIya karmaNa eva darzanIya cAritramohanIyarUpasya kSayapratipAdanArthaM prathamaM mohanIya padopAdanamava seyam // 53 // tatvArthaniyuktiH - pUrva jJAnAvaraNIyAdi karmaNAmantarAyANAM sarvataH kSaye - aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma ke kSaya se, pA~ca prakAra ke jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se nau prakAra ke darzanAvaraNIya karma ke kSaya se aura pAMca prakAra ke antarAya karma ke kSaya se tathA 'ca' zabda ke prayoga se manuSyAyu ke sivAya tIna AyuoM ke kSaya se, sAdhAraNa nAmakarma Atapa nAmakarma, paMcendriya jAti ko chor3akara cAra jAtiyoM ke kSaya se, narakagati, narakagatyAnupUrvI, sthAvara, sUkSma, tiryaMcagati, tiryacagasyAnupUrvI evaM udyota- ina teraha prakAra ke nAmakarma ke kSaya se tresaTha karmaprakRtiyoM kA kSaya hone para kevalajJAna kI utpatti hotI hai| sarvaprathama darzana - cAritra mohanIya rUpa mohanIya karma kA kSaya hotA hai, yaha batalAne ke lie sarvaprathama mohanIya karma kA grahaNa kiyA hai, aisA samajha lenA cAhie // 53 // tatvArthaniyukti - jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA sarvathA kSaya hone aThayAvIsa prakAranA mAhanIyakamanA kSayathI, pAMca prakAranA jJAnAvaraNIya karmonA kSayathI nava prakAranA dazanAvaraNIya kramanA kSayathI ane pAMca prakAranA antarAya karmonA kSayathI tathA 'ca'' zabdanA prayAgathI manuSyAyu sivAyanA traNa AyuSpAnA kSayathI sAdhAraNu nAma, Atapa nAma kama. paMcendriya jAtine bAda karatAM cAra jAtionA kSayathI narakagati narakagatyAnupUrvI, sthAvara, sUkSma tiya cagati tiya cagatyAnupUrvI ane udyota A tera prakAranA nAmaka nA kSaya thI tresaTha kama prakRtinA kSaya thavAthI kevaLajJAnanI utpatti thAya che. sarva prathama dana cAritra mAhanIya rUpa mAhanIya karmAMnA kSaya thAya che, e davavA mATe sarvaprathama mAhanIyakama grahaNa karavAmAM Avela che, evuM samajI levAnu che ! 13 // tattvAtha niyu"kita-jJAnAvaraNIya Adi karmAMnA sathA kSaya thavAthI meAkSa zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 ghU. 53 ketra lajJAnakAraNanirUpaNam janiSyamaNo mokSaH kevalajJAnamantarA na sambhavatIti kevalajJAnotpattihetumAha'mohaNijjaNANa daMsaNAvaraNAMta rAyavakhayAya kevalanANaM' - iti / mohanIyajJAnadarzanAvaraNIyAntarAyakSayAcca kevalajJAnaM bhavati, tatrASTAviMzativiSasya darzanacAritramohanIya karmagaH, paJcavidhasya jJAnAvaraNIya karmaNaH navavidhasya darzanAraNIya karmaNaH, paJcavidhasyAntarAyakarmaNaH kSayAt cakArAt - manuSyAyuSya bhinnasya naraka tiryagdevAyuSyarUpasya trividhasyA''yuSyakarmaNaH kSayAt, sAdhAraNA''tapa paJcendriya bhinna caturbhAti narakagati narakagatyAnupUrvI sthAvara sUkSmatiryaggati tiryaggasyAnupUrvI udyotalakSaNatrayodazavidhanAmakarmakSayAcca tripaSTi karmaprakRtikSayarUpAt kevalajJAnamutpadyate itibhAvaH / tatra prathamaM tAvat tapovizeSA'nuSThAnAdinA'STApara mokSa utpanna hotA hai, kintu kevalajJAna ke vinA vaha saMbhava nahIM hai, ataH kevalajJAna kI utpatti ke kAraNoM kA nirUpaNa karate haiM mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke kSaya se kevalajJAna utpanna hotA hai / aTThAIsa prakAra ke darzana - cAritra mohanIya ke, pAMca prakAra ke jJAnAvaraNIya karma ke, nau prakAra ke darzanAvaraNIya karma ke aura pAMca prakAra ke antarAya karma ke kSaya se tathA 'ca' zabda ke prayoga se manuSyAyu se bhinna zeSa tIna AyuSya-narakAyu, tiryaMcAyu aura devAyu karma ke kSaya se, sAdhAraNa, Atapa, paMcendriya ko choDa zeSa cAra jAtiyoM ke, narakagati, narakagatyAnupUrvI, sthAvara, sUkSma, tiryaMcagati, tirtha cagatyAnupUrvI aura udyota - isa prakAra teraha taraha ke nAmakarma ke kSaya se, kula tresaTha karma prakRtiyoM ke kSaya se kevalajJAna utpanna hotA hai / 821 utpanna thAya che. paraMtu kevaLajJAnanI utpatti vagara zakaya nathI, AthI kevaLajJAna nI utpattinu` kAraNu kahIe chIe mAhanIya, jJAnAvaraNa, danAvaraNu, ane antarAya kramanA kSayathI kevaLa jJAna utpanna thAya che. aThayAvIsa prakAranA darzanacAritra mehanIyanA, pAMca prakAranA jJAnAvaraNIyakamanA, nava prakAranA dazanAvaraNIyakamanA ane pAMca prakAranA antarAyakanA kSayathI tathA 'ca' zabdanA prayogathI manuSyAsuthI bhinna bAkInA traNa AyuSya narakAsu, tiya cAyu ane devAyu karmAMnA kSayathI, sAdhAraNa Atapa, pacendriyane cheDI zeSa cAra jAtinA narakagati, narakagastyAnupUrvI sthAvara sUkSma, tiyaMcagati, tiya cagatyAnupUrvI ane udyota A rIte tera prakAranA nAmaka nA kSayathI, kula te saDaka prakRtienA kSayathI kevaLajJAna utpanna thAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ % D 822 tattvArthasUtra vizatividhe mohanIyakarmaNi kSINe sati paJcavidha jJAnAvaraNa navavidha darzanAvaraNa paJcavidhAntarAyakarmasu kSINeSu manuSyAyuSyabhinne trividhAyuSyakarmANi ca kSINe pUrvokta podaza nAmakarmasu ca kSINeSu samasta dravyaparyAyaparicchedi kevalajJAna darzanaM ghAtikamai catuSTayApagamAt prAdurbhavatIti bhAvaH, uktazca sthAnAGge 3 sthAne-"khINamohassaNaM arahao to kammamA juga khijjati, taM jahA-nANAvaraNijja, daMsaNAvaraNija, aMtarAiyaM-" iti, kSINamohasya khalu aItastrayaH karmA zAH yugapat kSIyante, tadyathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIyam, AntarAyikam, iti // 53 // mUlam-tabadavapajavobhAsiNANaM kevalaM // 54 // chAyA-sarva dravya paryavAvamApti jJAna kevalam // 54 // pahale viziSTa tapa ke anuSThAna Adi dvArA aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma ke kSaya hone para tathA pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa, nau prakAra ke darzanAvaraNa aura pAMca prakAra ke antarAya karma kA kSaya hone para, manu dhyAya ke sivAya tIna prakAra ke Ayu karma kA kSaya hone para aura teraha prakAra ke nAmakarma kA kSaya hone para samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA kevalajJAna aura kevaladarzana, cAra ghAtiyA karmoM ke haTa jAne se prakaTa hotA hai / sthAnAMgamUtra ke tIsare sthAna meM kahA hai-'jisakA mohakarma kSINa ho cukA hai una arihanta ke tIna kamAMza eka sAtha kSaya ko prApta hote haiM, yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, aura antraayaa53| 'savya davya pajjavA' ityAdi / sUtrArtha-kevalajJAna samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA hai / 54 // agAu viziSTa tapanA anuSThAna Adi dvArA aThayAvIza prakAranA mohanIya kane kSaya thavAthI tathA pAMca prakArano jJAnAvaraNa nava prakAranA darzanAvaraNa ane pAMca prakAranA antarAya karmane kSaya thavAthI, manuSAyu sivAyanA traNa AyuSya kamIne kSaya thavAthI ane te prakAranA nAmakarmane kSaya thavAthI samasta dravya ane paryAne jANanAra kevaLajJAna ane kevaLadarzana, cAra ghAti karmonA dura thavAthI prakaTa thAya che. sthAnAMgasUtranA trIjA sthAnamAM kahyuM che - jemanuM mehakama kSINa thaI cukyuM che te arihantanA traNa karmIza ekI sAthe kSayane prApta thAya che jemake jJAnAvaraNIya, ane darzanAvaraNIya ane antarAya 53 'savvavva pajjavA' tyAha satrArtha-kevaLajJAna samasta dravyo temaja paryAne jANe che. pajhA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.83.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 823 tatvArthadIpikA-pUrva tAvat keralajJAnapUrtikA mokSamAptirbhavatIti mokSa pAptyartha kevala jJAnotpatti kAraNatayA jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAya rUpaghAtikarmacatuSTayasya tapo'nuSThAnAdinAkSayaH pratipAditaH sampati-kevalajJAnasya lakSaNaM prarUpayitumAha-savya davyapajjayobhAsiNANaM kevala'-iti / sarvadravya. paryAyAvabhAsi sarveSAM dravyANAM dharmAdharSAkAzakAlapudgalajIvasvarUpANAM sarveSA paryavAnAcA-'yamAsi prakAzanaM jJAnaM kevalamucyate, tasya ca kevalajJAnasya matyAdijJAnAntarA saMsRSTazvenA-'sahAyasvAt kevlvypdishyte| tathA ca-sakaladravya sakalaparyAyaviSayakaM jJAnaM bhavatIti bodhyam / tathAca kevalam-ekam-asahAyam, indriyAdi sAhAyyAnapekSaNAt / yadvA-kevalaM saralaM-sampUrNam, sampUrNajJeyagrAhi___ tasvArthadIpikA-mokSa kI prApti kevalajJAna ke hone para hotI hai, ataeva mokSa kI prApti ke lie kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAti ko kA tapazcaraNa Adi ke dvArA kSaya pratipAdana kiyA gayA, aba kevalajJAna ke lakSaNa kA nirUpaNa karate haiM samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA kevalajJAna hai arthAt jo jJAna, dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva rUpI sabhI dravyoM ko aura unake samasta paryAyoM ko yugapat pratyakSa rUpa se jAnatA hai, vaha kevalajJAna kahalAtA hai| kevalajJAna ke utpanna hone para matijJAna Adi koI bhI anya jJAna nahIM rahatA ataeva usakA koI sahAyaka sAthI jJAna na hone se vaha 'kevala' kahalAtA hai| ataeva yaha samajhanA cAhie ki kevalajJAna kA viSaya sakala dravya aura sakala paryAya hai| tatvArthadIpikA-mokSanI prApti kevaLajJAnanI prApti thavA thAya che, AthI mokSanI prAptine mATe kevaLajJAnanI utpattinA kAraNe jJAnAvaraNa darzanAvaraNa, mohanIya ane antarAya, e cAra ghAti karmono tapazcarya Adi dvArA kSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have kevaLajJAnanA lakSaNanuM nirUpaNa karIe chIe samasta dravya ane paryAne jANanArU kevaLajJAna che. arthAt je jJAna dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala ane java rUpa badhAM dravyone ane temanA samasta paryAyone yugavat pratyakSa rUpathI jANe che, te kevaLajJAna kahevAya che kevaLajJAna utpanna thavAthI matijJAna Adi koI paNa anya jJAna rahetuM nathI AthI tenuM koI sahAyaka sAthI jJAna na hovAthI te kevaLa kahevAya che AthI e samajavAnuM che ke kevaLajJAnane viSe sakaLa dravya ane sakaLa paryAya che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ % E 824 tattvArthastre tvaat| yadvA-kevalam-asAdhAraNam-ananyasadRzam, tAzAparajJAnAmAvat / yadvA-kevalam anantam, atipAtitvena paryavasAnarahitatvAt / jJeyAnantasvAccaityevamekAdiSvartheSu kevalazabdo (atra-) vartate, tadrUpaM jJAnaM-kevalajJAna mucyate / evaJca-mohakSaye jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-'ntarAyakarmaNA tatprakRtinAMcA-''tya. ntikaniravazeSakSayaprabhavaM karatalakalitanistula sthUlamuktAphalAyamAnaM yathA. vasthitA-'zeSabhUta-bhavad-bhAvibhAvasvabhAvAvabhAsakaM kevala jJAnaM bhavatItibhAvaH / tatra jIvadravyANi tAvadanantAni vatante, pudgaladravyANyapyanantAni-aNu skandhaH bhedena bhinnAni santi, dharmAdharmAkAzAni trINI dravyANi aneka pradezatve'pi kevala arthAta akelA yA asahAya, kyoMki vaha indriya Adi kI sahA. yatA kI apekSA nahIM rkhtaa| athavA kevala zabda kA artha hai-sakala, sampUrNa, kyoMki vaha samasta jJepa padArtha ko grahaNa karatA hai| athavA kevala arthAt asAdhAraNa, ananyasadRza, kyoMki aisA jJAna dasarA koI nahIM hai| athavA kevala arthAt ananta, kyoMki vaha apratipAti hone se antarahita hai tathA usake jJeya bhI ananta haiN| isa prakAra yahAM kevala zabda eka Adi artha vAlA hai| isa prakAra moha kA kSaya hone para aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, tathA antarAya karma kA sarvathA kSaya hone para utpanna hone vAlA, hathelI para rakkhe hue atula sthUla motI ke samAna, yathArtha, samasta bhUta vartta mAna aura bhaviSyatkAlIna padArthoM ko jAnane vAlA kevalajJAna hotA hai| inameM se jIva dravya ananta hai| pudgala dravya bhI ananta hai aura kevaLa arthAt ekaluM athavA asahAya, kAraNa ke te Indriya AdinI sahAyatA nI apekSA rAkhatuM nathI athavA kevaLa zabdano artha thAya sakaLa sapUrNa, kAraNa ke te samarata geya padArthone grahaNa kare che. athavA kevaLa arthAt asA dhAraNa, ananya sadRza kemake evuM jJAna bIjuM kaMI ja nathI. athavA kevaLa arthAt ananta, kAraNake te apratipAtI hovAthI antarahita che tathA tenA kSaya paNa ananta che. A rIte ahIM kevaLa zabda eka Adi arthavALo che. A pramANe mohano kSaya thavAthI ane jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA antarAya kamane sarvathA kSaya thavAthI utpanna thanAra hatheLI para rAkhelA atula sthaLa motInI samAna yathArtha samasta bhUta, vartamAna ane bhaviSyat kAlIna padArthone jANanAra kevaLajJAna hoya che. A mAMthI chavadravya ananta che. pudgaladravya paNa ananta che ane te zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 825 khaNDAtmakatvAbhAvAt pratyeka mektvvnti,| kAladravyamapyanantaM vartate, tasyA 'tItA-'nAgatAdirUpatvena nAnAtvaM bodhyam / teSAM SaNNAmapi draSyANAM paryAyAzca trikAlabhuvaH pratyekamanantAnantA bhavanti, teSu dravyaM-paryAyajAtaM vA na kizcidapi kevalajJAnasya viSayatA mavikrAmati, apitu-sarvamevadravyaM paryAyajAtazca kevalajJAnasya viSayo bhavati / aparimitamAhAtmyaM khalu kevalajJAnaM bhavati yena sarvamapi dravyaM paryAyazca viSayI karoti tacca ke galajJAnam ekameva tiSThati na tena saha-itarANi kSAyopazamikAdIni yugapadavatiSThante, kadAcit-matizrute dve api yugapatsaMbhavataH, kadAcit trINi matizrutA-'ghadhijJAnAni yugapatsaMbhavanti / kadAcit-catvAri ve aNu tathA skandha ke bheda se bhinna haiN| dharma, adharma aura AkAza dravdha anekapradezI hone para bhI khaMDAtmaka na hone ke kAraNa eka-eka hI haiN| kAladravya bhI ananta hai aura atIta tathA anAgata Adi ke bheda se nAnA prakAra kA hai| una chahoM dravyoM ke trikAlabhAvI paryAya pratyeka ke anantAnaMta haiN| inameM se koI bhI dravya paryAya kevalajJAna ke viSaya se para nahIM hai| balki sabhI dravya aura sabhI paryAya kevalajJAna ke viSaya haiM / kevalajJAna kA mAhAtmya aparimita hai, jise vaha sabhI dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA hai| kevalajJAna akelA hI rahatA hai| usake sAtha koI bhI kSAyopazamika jJAna nahIM raha sktaa| matijJAna aura zrutajJAna donoM eka sAtha hI rahate haiM, kadAcit kisI AtmA meM mati, zruta aura adhi athavA mati, zruta aura mana:paryava ye tIna jJAna eka sAtha hote haiM, kisI AtmA meM mati, zruta, avadhi aura manaHparyava, ANu tathA kaMdhanA bhedathI bhinna che. dharma, adharma ane AkAza dravya aneka pradezI hovA chatAM paNa khar3Atmaka na hovAnA kAraNe eka eka ja che. kAla dravya paNa ananta che ane atIta tathA anAgata AdinA bhedathI vividha prakAranA che. A chae dravyonA trikALa bhAvI paryAya pratyekanA anantAnanta che. AmAMthI koI paNa dravya athavA paryAya kevaLajJAnanA viSayathI para nathI bake badhAM dravya ane badhAM paryAya kevaLajJAnanA viSaya che. kevaLajJAnanuM mAhAbhya aparimita che jethI te badhAM dravya ane paryAne jANe che. kevaLajJAna ekaluM ja rahe che. tenI sAthe koI paNa kSApathamika jJAna rahI zakatuM nathI. matijJAna ane zratajJAna baMne eka sAthe ja rahe che, kadAcita koI AtmAmAM mati zrata ane avadhi athavA mati. zrata ane mana:paryava e traNa jJAna saMyukata ta0 104 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ PARE tattvAryasUtre matizrutA-'vadhi-manAparyavajJAnAni yugapad bhavanti / kintu-na kadAcit-pazcA'pi jJAnAni yugapad bhavanti-kevalajJAnasya-asahAyasvAt iti bhAvaH // 54 // tatvArthaniyuktiH-pUrvamatre mokSamAptimmati hetubhUtasya kevalajJAnasyo. spAdakAraNatvena jJAnA'varaNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAyarUpaghAtikarmacatuSTanasya tapo vizeSAnuSThAnavipAkAdinA kSayaH pratipAditaH samprati-kevalajJAnasya lakSaNaM prarUpastuimAha-"savva davvapajjavobhAsiNANaM kevalaM-" iti| sarvadravyaparyavAvamAsi jJAnam-sarveSAM dravyANAM-dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAye cAroM jJAna bhI pAye jAte haiN| pAMcoM jJAna eka sAtha nahIM ho skte| kintu smaraNa rakhanA cAhie ki upayoga eka samaya meM eka hI jJAna kA hotA hai, eka se adhika do, tIna yA cAra jJAnoM kA eka sAtha honA jo kahA gayA hai, vaha sirpha kSayopazama kI apekSA se hai| arthAt eka AtmA meM eka sAtha cAra jJAnoM taka kA kSayopazama hotA hai // 54 // tattvArthaniyukti-pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki mokSa kI prApti meM kAraNabhUta jo jJAna hai, usakI utpatti kA kAraNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-ina cAra ghAtika karmoM kA kSaya hai jo ki viziSTa tapazcaraNa se hotA hai| aba kevalajJAna ke lakSaNa kA pratipAdana karate haiM jo samasta dravyoM aura samasta paryAyoM ko jAnatA hai, use kevala. jJAna kahate haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudpaNa hoya che kaI AtmAmAM mati zrata avadhi ane mana:paryava e cAre jJAna paNa jovAmAM Ave che pAMca jJAna ekI sAthe hoI zakatA nathI paraMtu yAda rAkhavuM ghaTe ke upaga eka samayamAM eka ja jJAnane thAya che. ethI adhika be, traNa athavA cAra jJAnenuM ekI sAthe hevAnuM je kahevAmAM AvyuM che, te mAtra kSapazamanI apekSAthI che arthAt eka AtmAmAM eka sAthe cAra jJAne sudhI kSapazama thAya che. te 54 che tavAthaniyukti-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke mokSanI prApti mATe kAraNabhUta je kevaLajJAna che tenI utpattinA kAraNa, jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya ane atarAya A cAra ghAtikane kSaya che ke je viziSTa tapazcaryA AdithI thAya che. have kevaLajJAnanA lakSaNanuM pratipAdana karIe chIe je samasta dravya ane samasta paryAne jANe che, tene kevaLajJAna kahe che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAsti zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.82.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 827 stikAyapudgalAstikAyajIvAstikAyakArUpANAM, sarveSAM paryavAnAcAvabhAsi avamAsakaM prakAzakaM viSayatayA'valammi jJAnaM kevalajJAna mucyate / tathAcasakaladravyasakaLaparyAyaviSayakaM jJAnaM kevalajJAnaM vyapadizyate / evazva-dharmA. stikAyAdi sakaladravyaviSayakam-utpAdAdi sakalaparyAyaviSayakazca kevala jJAna bhvti| tatra-dharmAdharmAkAzarUpanyatrayANAm parata utpAda-vyayau bhavataH, pudgalAnAM-jIvAnAM kAlAnAzca dravya trayANAM svataH-paratazcautpAda-vyayau bhvtH| yathA-pudgalasya zuklasvAdinA vyayo bhavan sa nIlatvAdinA samupajAyamAno'pi pudgalatvenA'vatiSThate / evaM jIvo'pi devatvAdinopajAyamAno mana vyatvAdinA vyeti jIvatvenaca sadA'vatiSThate / evaM kAlo'pi AvalikAditvena galAstikAya, jIvAstikAya aura kAla, ina sabhI dravyoM ko tathA samasta paryAyoM ko jAnane vAlA jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| isa prakAra sakala drabya aura sakala paryAya viSayaka kevalajJAna kahA jAtA hai| isa taraha jo dharmAstikAya Adi maSa dravyoM ko aura utpAda Adi saba paryAyoM ko jAnatA hai vaha kevalajJAna hotA hai| dharma, adharma aura AkAza, ina tIna dravyoM kA utpAda aura vyaya parataH hotA hai tathA pudgala jIva aura kAla, ina tIna dravyoM kA utpAda aura vyaya svataH aura parataH hotA hai| pudgala dravya kA zukla paryAya se vyaya (vinAza) hotA hai, nIla paryAya ke rUpa meM utpAda hotA hai, phira bhI vaha pudgala rUpa se dhruva rahatA hai, isI prakAra jIva kA bhI deva paryAya se utpAda, manuSya paryAya se vinAza aura jIva rUpa se progya hotA hai-arthAt jIvatva donoM paryAyoM meM kAyama rahatA hai| isI prakAra kAla bhI AvalikA Adi rUpa se naSTa hotA hai, samaya Adi rUpa se kAya ane kAla, A badhAM drone tathA badhAM paryAyone jANanArA jJAna kevaLa jJAna kahevAya che. A rIte sakaLa dravya ane sakaLa paryAya viSayaka kevaLajJAna kahevAmAM Ave che. A rIte je dharmAstikAya Adi badhA ne temaja utpAda Adi badhAM paryAyone jANe che te kevaLajJAna kahevAya che. dharma, adharma, ane AkAza A traNa dravyanA utpAda ane vyaya parataH hoya che. pudgalapane zukala paryAyathI vyaya (vinAza) thAya che, nIlaparyAyanA rUpa mAM utpAda thAya che, te paNa te pudgala rUpathI dhruva rahe che eja rIte jIva ne paNa deva paryAyathI utpAda, manuSya paryAyathI vinAza ane jIva rUpathI auvya thAya che- arthAt jIva baMne paryAmAM kAyama rahe che evI ja rIte zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ 828 tattvAryasabe viyan samayatvAdinA samupajAyamAno'pi kAlatvena sadAvatiSThate avasthita eva bhavati, tathA caivavidha sakaladravyaparyAyAvabhAsakaM kevalajJAna bhavati / atha kathaM tAvat-kevalajJAnasya sakaladravyANi sarvaparyAyAzca gocarI bhavantiteSAmanantA'nantatvAt iticedatrocyate-aparimitamAhAtmyaM khalu kevalajJAna bhavati / ataevA-aparicchinna mAhAtmyA-kevalajJAna sarveSAM dravyakSetrakAlabhAvaviziSTAnAM padArthAnA savabhAsakaM bhavati, tathAca-sampUrNalokAloka viSayakaM khalu kevalajJAna bhavati, nAtaH paraM kiJcid jJAnamasti nApi-kevala jJAnaviSayAdanyat kimapi jJeya msti| tatra dharmAdharmAstikAyadravyadvayA vacchinnamAkAzaM pudgalAstikAyajIvAstikAyazca lokapadenocyate / yatra punarAkAze dharmAdharmAstikA? nastaH so'loko lokabhinnaH ucyate, tathAca-yadiha utpanna hotA hai aura kAlatva kI dRSTi se sadA sthira rahatA hai| isa prakAra ke sabhI drabyoM aura paryAyoM ko kevalajJAna jAnatA hai| prazna-kevalajJAna sarva dravyoM aura sarva paryAyoM ko kaise jAna sakatA hai ? kyoMki vaha anantAnanta haiN| ___uttara-kevalajJAna kA mAhAtmya aparimita hai| asIma mahAtmya hone ke kAraNa kevalajJAna samasta dravya, kSetra, kAla aura bhAva se viziSTa padArthoM kA bodhaka hotA hai| kevalajJAna samasta loka aura aloka ko jAnatA hai / usase ghaDha kara anya koI jJAna nahIM hai aura aisA koI jJeya nahIM hai jo kevalajJAna ke viSaya se bAhara ho / dharmAstikAya aura adha. mAstikAya se vyApta AkAza loka kahalAtA hai| jisa AkAzakhaMDa meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya vidyamAna nahIM haiM, vaha loka se kAla paNa AvalikA Adi rUpathI naSTa thAya che, samaya Adi rUpathI utpanna thAya che ane kAlatvanI dRSTithI sadA sthira rahe che. A prakAranA saghaLA temaja paryAne kevaLajJAna jANe che. prazna-- jJAna sabadravyo bhane saba payAyona vI zata para zaza? kAraNa ke teo to anantAnanta che ! uttara-kevaLajJAnanuM mAhAsya aparimita che. asIma mAhAmyA hovAnA kAraNe kevaLajJAna samasta dravya, kSetrakAla ane bhAvathI viziSTa prakAre nuM beyaka hoya che kevaLajJAna samasta loka ane alakane jANe che. tenAthI vadhIne anya ke jJAna nathI ane evuM kaMI ya nathI je kevaLajJAnanA viSayathI bahAra hoya. dharmAstikAya ane adharmAstikAyathI vyApta AkAza loka kahevAya che. je AkAzakhaMDamAM dharmAstikAya ane adharmAstikAya vidyamAna nathI, zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 829 loke-'loke bA kizcidapi jJeyamasti tadyathA bahiH pazyati eva mantarapi kevala jJAnena pazyati kevalI, ityevaM sampUrNa lokAlokaviSayaka khalu kevala jJAna bhavati / ataeba kevalajJAna paripUrNa vyapadizyate samagrasya dravyabhAvajAlasya pricchedktvaat| evaM samanaM, matyAdi jJAnApekSayA viziSTam asAdhAraNaM nirapekSaM vizuddha sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayakatvAt anantapariNAmAtmakaJca kevalajJAnaM bhavati / tacca kevalajJAnaM nAnyena matyAdi jJAnAdinA saha yugapata sambhavati, apitu-kevalamekameva tiSThati na khalu kevalajJAnena saha kSAyopazamikAdIni saMbhavanti / kadAcidekasmin jIve matyAdi jJAnadvayaM-jJAnatrayaM-jJAnacatuSTayaM vA bhinna aloka kahalAtA hai / isa prakAra isa loka aura aloka meM jo bhI jJeya hai, usa saba ko kevalI kevalajJAna se jAnate hai-jaise bAhara dekhate haiM vaise hI bhItara dekhate haiN| isa taraha kevalajJAna sampUrNa lokaaloka viSayaka hai / isa kAraNa kevalajJAna paripUrNa kahalAtA hai, kyoMki vaha samasta dravya bhAva samUha kA paricchedaka hai| isa prakAra samagra, mati Adi jJAnoM kI apekSA viziSTa, asAdhAraNa, nirapekSa, vizuddha, sarva bhAvoM kA jJApaka tathA loka-aloka viSayaka hone ke kAraNa ananta pariNAmAtmaka kevalajJAna hotA hai| kevalajJAna mati Adi jJAnoM ke sAtha nahIM raha sakatA, kinta akelA hI rahatA hai| kevalajJAna ke sAtha kSAyopazamika jJAnoM kA rahanA saMbhava nahIM hai| eka jIva meM matijJAna aura zratajJAna-do to sAtha hI hote haiM, kadAcit avadhijJAna yA manaHparyava ke sAtha tIna bhI ho sakate te lekathI bhinna aleka kahevAya che. A rIte A leka ane aAkamAM je kaI paNa ya hAya che, te sarvene kevaLI kevaLajJAna dvArA jANe che jevI rIte bahAra jue che tevI ja rIte aMdara paNa jue che. A rIte kevaLajJAna saMpUrNa leka aleka viSayaka che. AthI paripUrNa kahevAya che, kAraNa ke te samasta dravyamAnasamUhane paricachedaka che, A prakAre samagra mati Adi jJAnanI apekSA viziSTa, asAdhAraNa nirapekSa vizuddha sarvabhAvanA jJApaka tathA leka alaka viSayaka hevAnA kAraNe ananta pariNAmAtmaka kevaLajJAna hoya che. kevaLajJAna mati Adi jJAnanI sAthe rahI zakatuM nathI paraMtu evuM ja rahe che. kevaLajJAnanI sAthe kSayopathamika jJAnenuM rahevuM, zakya nathI. eka jIvamAM matijJAna ane zrutajJAna bane te sAthe ja hoya che, kadAcita avadhijJAna athavA manA paryAvajJAna sAthe paNa traNa heI zake che ane koI zrI tatvArtha sUtra :2.
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ 830 tattvAryasUtre yugapat matyAdi manaHparyavajJAna paryantaM sambhavati / kintu-na kadAcidapi jJAnapaJcaka yugapatsambhavati, kevalajJAna'kAle'nyeSAM matyAdi jJAnAnAmasabhAvAt / ataeva jJAnAntarA sambaddhatvenA'sahAyatvAt tasya kevalatvavyavahAro bhavati // uktaznA'nuyogadvAre darzanaguNapramANaprakaraNe 144 sUtre-'kevaladaMsaNaM kevaladaMsaNissa samvadanvesuya-savvapajjavepsu ya'-iti, kevaladarzanaM kevaladarzaninaH sarvadravyeSu ca-sarvaparyAyeSu ca iti / nandimatre 22 sUtrecoktam-'taM samAsao caunvihaM paNNasaM, taM jahA-davao, khittamo kAla bho, bhAvo, tattha davyoNaM kevalanANI saca vvAI jANai pAsai, khittamoNaM kevala nANI savvaM khitta jANai pAsai, kAla bhorNa kebalanANI savvaM kAlaM jANai pAsai, bhAvaoNaM kevalanANI satve bhAve jANai pAsaha, ahasavva davapariNAma bhAva viSNatti kAraNamarNataM, sAsayamApaDivAI egaviha kevalaM nANaM' iti / tat samAsana zcaturvidham prajJaptam, tadyathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH tatra-dravyataH khalu kevalajJAnI savedravyANi jAnAti pazyati, kSetrataH khalu kevalahaiM aura kisI AtmA meM cAroM bhI pAye jA sakate haiN| magara eka sAtha pA~co jJAno kA honA saMbhava nahIM hai / kevalajJAna ke sadbhAva meM mati Adi cAra jJAno kA sadabhAva nahIM hotaa| ataeva dUsare jJAnoM ke sAtha sambaddha na hone se, asahAya hone ke kAraNa vaha kevalajJAna kahalAtA hai| anuyogadvAra sUtra meM darzanaguNapramANa ke prakaraNa meM, sUtra 144 meM kahA hai-'kevaladarzana-kevaladarzanI kA sarva dravyo meM aura sarvaparyAyo-' nandisUtra ke 22veM sUtra meM bhI kahA hai-'vaha-kevalajJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya se kevalajJAnI saba drabyo ko jAnatA-dekhatA hai, kSetra se kevalajJAnI AtmAmAM cAre paNa jovA maLe che paraMtu ekI sAthe pAMca jJAnonuM hovuM saMbhavita nathI. kevaLajJAnanA saddabhAvamAM mati Adi cAra jJAnene sadulAva hotuM nathI. AthI bIjA jJAnanI sAthe sambaddha na hovAthI asahAya hevAnA kAraNa te kevaLa jJAna kahevAya che. anugadvAra sUtranA darzanaguNa pramANanA prakaraNanA sUtra 144mAM kahyuM che kevaladarzana kevaladarzanInA sarvadravyamAM ane sarvaparyAyamAM nadIsUtranA 22mAM sUvamAM paNa kahyuM che ke-te kevaLajJAna saMkSepathI cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che dravyathI kSetrathI kALathI ane bhAvathI. dravyathI kevaLajJAnI badhAM ene jANe che jue che, kSetrathI kevaLajJAnI sarvakSetrane jANe che jue che, zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 s. 54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 831 jJAnI sarva kSetra jAnati pazyati, kAlataH khalu kevalajJAnI sarvaM kAlaM jAnAti - pazyati, bhAvataH khalu kevalajJAnI sarvAn bhAvAn jAnAti pazyati / atha sarvadravyapariNAmabhAva vijJapti kAraNa manantaM zAzvatam amatipAti ekavidhaM kevalajJAnam' iti / tathA cA'parimata mAhAtmyaM khalu kevalajJAnaM bhavatIti phalitam // 54 // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha-prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApakamavizuddha gadyapadyaH naikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlavativiraciyAM zrI dIpikA - niyukti vyAkhyA dvayopetasya taccArthasUtrasyASTamo dhyAyaH samAptaH // 8 // sarva kSetra ko jAnatA - dekhatA hai, kAla se kevalajJAnI sampUrNa kAla ko jAnatA- dekhatA hai aura bhAva se kevalajJAnI sakala bhAvo ko jAnatAdekhatA hai / 'kevalajJAna sampUrNa dravyo, bhAvo aura pariNAmo ko jAnane kA kAraNa hai, ananta hai, zAzvata hai, apatipAtI hai aura eka prakAra kA hai / isase yaha phalita huA ki kevala kA mAhAtmya aparimita hai // 54 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'svArthasUtra' kI dIpikA-niyukti vyAkhyA kA AThavAM adhyAya samApta // 8 // kALathI kevaLajJAnI sampUrNa kALane jANe jue che ane bhAvathI kevaLajJAnI sakaLa bhAvAne jANe jue che. kevaLajJAna sampUrNa drA, ane pariNAmeAne jANavAnuM kAraNa che, ananta che' zAzvata che, apratipAtI che ane eka prakAranuM che. AnAthI e phalita thayu` ke kaivaLanu` mahAtmya aparimita che. 5 54 5 jainAcAya jainadhama divAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta tattvArtha sUtra"nI dIpikA-niyukti vyAkhyAnA AThamA adhyAya samAptaH / / 8aaaa phra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre // atha navamo'dhyAyaH praarmmH|| mUlam-sayalakammakkhae mokkhe // 1 // chAyA-sakalakarmakSayo mokssH||1|| tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-'jIvAjIvAya vandhoya puNNaM pASAsabo thaa| saMvaro NijjarA mokkho saMtee tahiyA nava // 1 // ityuttarAdhyayanAnusA reNA-STAsvadhyAyeSu yathAkramamekaikasminnadhyAye jIvAdi nirjarA paryantAnAmaSTatatyAnAM prarUpaNaM kRtam, sampati-kramaprApta navamaM mokSatatvaM savizadaM prarUpayitu navamamadhyAyaM prAramate-pUrva tatra mithyASTita Arabhya tayodazaguNasthAna paryanta dezato nirjarA bhavati / tataH paramayogikevalinaH sarvakarmaNAM kSayarUpaM nirjaraNaM bhavatIti proktam / sampati-sarvakarmakSaye punaH kimbhavatIti prarUpayitumAha-'sayala. navama adhyAya kA prArambha 'sylkmmkkhemokkhe| khutrArtha-samasta karmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai // 1 // tatvArthadIpikA-"jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA aura mokSa, ye nau tatva haiN|" isa uttarAdhyayanasUtra ke anusAra pahale ATha adhyAyo meM, krama se eka-eka adhyayana meM, jIva se lekara nirjarA paryanta ATha tattvo kI prarUpaNA kI gaI, aba kramaprApta nauveM mokSa tattva ko vizada prarUpaNA kI jAtI hai pahale mithyAdRSTi se lekara terahaveM guNasthAna taka dezataH nirjarA hotI hai tatpazcAt ayoga kevalI ko mAta karmoM kI kSaya rUpa nirjarA hotI hai, yaha kahA jA cukA hai| aba yaha batalAte haiM ki samasta karmoM navamA adhyAyano prAraMbha- 'sayalakammakkhae mokkhe' satrAtha-samasta karmone kSaya thaI ja mokSa che ke 1 | tatvAhA (51-71, 571, mandha, puSya, pAya, mAtra, sava2, nirjaza ane mokSa. A nava tatva che" A uttarAdhyayanasUtranA anusAra prathama ATha adhyAyamAM kramathI eka-eka adhyayanamAM jIvathI laIne nirjarAparyata ATha tattanI prarUpaNA karavAmAM AvI, have krama prApta navamAM mekSatatvanI vizada prarUpaNa karavAmAM Ave che pahelA miAdaSTithI laIne teramAM guNarathAna sudhI dezataH nirjarA thAya che. tyArabAda agakevaLIne samastakarmono kSayarUpa nirjarA thAya che e kahevAmAM AvI gayuM che, have e batAvIe chIe ke samasta karmone phAya thavAthI zuM thAya che? zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 9 s. 1 mokSatatvanirUpaNam 833 kammakkhae mokkhe - iti / anazana prAyazritAditapaH saMyamAdinA karmaphalabhogalakSaNavipAkena ca dezataH karmakSayalakSaNA nirjarA bhavatItyuktam tatazca - mithyAdarza nAdInAM bandhanAM tadAvaraNIyakarmaNaH kSayAdabhAve sati kevalajJAna- kevaladarzanopAde ca jJAnAvaraNAdyantarAyaparyantA'STavidha karmamUla prakRtInAmaSTacatvAriMzadadhikazatasaMkhyakottara prakRtInAM ca kSayAt sakalakarmakSayaH sakalasya - sampUrNasya niravazeSasya - kRtsnasya karmaNaH kSayaH, AtmapradezebhyaH parizATaH pRthagbhavanam sakalakarmamadhvaMso mokSo vypdishyte| tathA ca - jJAnAvaraNa darzanA'varaNa mohanIyAntarAyarUpaghAtikarmacatuSTaye sati kevalajJAnotpatyanantaraM vedanIyanAmagotrAssyuSkarUpa karma catuSTayasya bhavadhAraNIyasyApi kSayo bhavati, ityevaM sakala karmakA kSaya hone para kyA hotA hai ? - anazana tathA prAyazcitta Adi bAhya evaM Abhyantara tapa se, saMyama Adi se tathA karmaphala ke yoga rUpI vipAka se ekadeza karmakSaya rUpa nirjarA hotI hai, yaha kahA gayA hai| tadanantara bandha ke kAraNa mithyAdarzana Adi kA abhAva ho jAne para aura kevalajJAna tathA kevaladarzana kI utpatti ho jAne para jJAnAvaraNa se lekara antarAya karma paryanta ATha mUla karma prakRtiyoM kA evaM eka sau aDatAlIsa uttara prakRtiyoM kA kSaya hone se samasta karmoM kA kSaya ho jAtA hai, arthAt ve karma AtmA se pRthaka ho jAte haiM / yahI mokSa kahalAtA hai / isa prakAra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya- ina cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya hone para kevalajJAna kI utpatti ke pazcAt vedanIya, nAma, gotra aura Ayu-ina cAra bhavadhAraNIya karmoM kA bhI anazana tathA prAyazcita Aphri bAhya tathA Abhyantara tapathI, saMyama AdithI tathA ke phaLamA bhAgarUpI vipAkathI ekadeza ka Aya rUpa nirA thAya che e kahevAmAM AvyuM che, tadanantara anyanA kAraNe mithyAdarzana Adi nA abhAva thaI javAthI ane kevaLajJAna tathA kevaLadarzananI utpatti thaI javAthI jJAnAvaraNathI laIne antarAyakama paryanta ATha mULa ke prakRtinA tathA ekasesa aDatALIza uttaraprakRttionA kSaya thavAthI saghaLAM karmAMnA phAya thaI jAya che, arthAt te kama AtmAthI judAM thai jAya che. A ja me: kahevAya che. A rIte jJAnAvaraNu, danAvaraNa, mehanIya ane antarAya e cAra ghanaghAti karmanA kSaya thavAthI kevaLajJAnanI utpatti bAda vedanIya, nAma, gotra ane Ayu e cAra bhavadhAraNIya karmAMnA paNu kSaya thai jAya che. A rIte ta0 105 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ EV tattvArthasse kSaya samakAlameva-audArikazarIravimuktasyA'sya manuSyajanmanaH prahANa-samu. cchedo bandhahetu mithyAdarzAyamAvAccottara janmano'prAdurbhAva ityevaM pUrvajanmana uccheda uttarajanma prAdurbhAvazca kRtsna karmakSayalakSaNo mokSaH jJAnadarzanopayogalakSapasyA-''tmanaH sva-svarUpAvasthAnaM bhavatIti bhAvaH / tatrA'STasu jJAnAvaraNadarzanAvaraNa-mohanIya vedanIyA''yurnAma-gotrAntarAyeSu mUlapakRtikarmasu pazca. jJAnAvaraNAni matijJAnAvaraNAdi bhedAt, navadarzanAvaraNIyAni cakSurdarzanAvaraNAdimedAt aSTAviMzati mohanIyAni karmANi, darzana-mohanIya, cAritramohanIyAdi bhedAt, dve vedanIyakarmaNI-sadasa dvedanIya bhedAt / catvAri-AyuH karmANi, narakakSaya ho jAtA hai / isa prakAra samasta karmoM kA kSaya hote hI audArika zarIra se mukta hue isa manuSya-janma kA anta hotA hai aura mithyAdarzanAdi kA abhAva hone se agalA janma hotA nahIM hai| isa prakAra pUrvajanma kA viccheda ho jAnA aura uttara janma kA prAdurbhAva honA mokSa hai aura sampUrNa karmoM kA kSaya honA usakA lakSaNa hai| tAtparya yaha hai ki jJAna-darzana upayoga rUpa AsmA kA apane hI svarUpa meM ava. sthAna ho jAnA hI mokSa kahalAtA hai| karmakI ATha mUla prakRtiyAM haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / inameM se matijJAnAvaraNa Adi ke bheda se jJAnAvaraNa ke pAMca bheda haiM, cakSadarzanAvaraNa Adi ke meda se darzanAvaraNa ke nau bheda haiM, darzanamohanIya cAritramohanIya Adi ke bheda se mohanIya karma ke aTThAIsa bheda haiM, sAtA-asAtA ke meda se vedanIya karma ke do bheda haiM, narakAyu tiryaMcAyu Adi ke bheda se samarata karmone kSaya thatAM ja audArika zarIrathI mukata thayelA A manuSya janmane anta Ave che ane mithyAdarzanAdine abhAva thavAthI punarjanma thata nathI Ama pUrvajanmane vicacheda thaI jaze ane uttarajanmane prAdurbhAva na tho mepha che ane saMpUrNa karmone phAya tha tenuM lakSaNa che. tAtparya e che ke jJAna darzana upaga rUpa AtmAnuM potAnA ja svarUpamAM avasthAna thaI javuM e ja meza kahevAya che. karmanI ATha mULa prakRtie che jJAnAvaraNu, darzanAvaraNa, mohanIya vedanIya Ayu, nAma, gotra ane antarAya AmAMthI matijJAnAvaraNa AdinA bhedathI jJAnAvaraNane pAMca bheda che, cakSudarzanAvaraNa AdinA bhedathI darzanAvaraNa Adi dazanAvaraNanA nava bheda che, darzanamohanIya cAritramohanIya AdinA bhedathI mehanIya karmanA aThayAvIsa bheda che, sAtA asAtAnA bhedathI vedanIya zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a.9 sU.1 mokSatatvanirUpaNam 835 tiryagAdi bhedAta, triNavati nAmakarmANi gati-jAti-nAma bhedAt, dve gotra karmaNI uccanIcagotra bhedAt / pazcAntarAyakarmANi dAnAntarAyAdi bhedAt, ityevaM sakalAnAM paJca-navA'STAviMzati dvicatuHtriNavati dvipaJca saMkhyakAnAM 5-9-28-2 4-93-2-5-aSTacatvAriMzadadhikazata karmaNAM kSayalakSaNo mokSo'vagantavyaH / eteSAM ca karmaNAM vizeSa svarUpANi niyuktI pradarzayiSyante // 1 // tatyArthaniyukti--pUrva khalu-jIbAjIvabandhapuNyapApAsavasaMvara nirjarAmokSarUpanavatattveSu-uttarAdhyayanokteSu yathAkramaM jIvAdi nirjarAparyantAnAmaSTatattvAnAmaSTasu adhyAyeSu pratyeka bhekaikasmin adhyAye savistaraM prarUpaNaM kRtama, sammati-navamaM mokSatattvaM parUpayituM navamamadhyAyaM pAramate-'sayala kammakkhae Ayukarma ke cAra bheda haiM, gatinAma, jAtinAma Adi ke bheda se terAnaye nAmakarma ke bheda haiM, ucca aura nIca ke bheda se gotrakarma do prakAra kA hai| dAnAntarAya Adi ke bheda se antarAya karma ke pAMca bheda haiN| isa prakAra pAMca, nau, aTThAIsa, do, cAra, tirANave, do aura pAMca (59-28-2-4-93-2-5) milakara eka sau aDatAlIsa karma prakRtiyoM kA kSaya ho jAnA mokSa samajhanA cAhie / ina karmoM kA vizeSa svarUpa niyukti meM dikhlaaaiNge||1|| tatyArthaniyukti-jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava, saMbara, nirjarA aura mokSa, ina uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita nau tasvoM meM se kramAnusAra jIva se lekara nirjarA paryanta ATha tatvoM kA ATha adhyAyoM meM-eka-eka kA eka-eka adhyAya meM vistArapUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, kAmanA be bheda che, narakAyuticAyu AdinA bhedathI AyukarmanA cAra bheda che gatinAma, jAtinAma AdinA bhedathI nAmakarmanA trANa bheda che ucca ane nIcanA bhedathI trikama be prakAranA che. dAnAntarAya AdinA bhedathI antarAya kamanA pAMca bheda che. AvI rIte pAMca, nava, aThyAvIsa, be, cAra, trA, be bharapAya (4+6x28x2xxxe3x245) bhajIna se utAra (148) ma prakRtine phAya thaI ja mokSa samajavuM joIe A karmonuM vizeSa svarUpa niryuktimAM darzAvIzuM 1 tattvAvaniyusa--01, 501, manya, 59ya, 5, mAlapa, saMpara, nijara ane mekSa A uttarAdhyayana sUtramAM pratipAdita nava tamAMthI kamAnusAra jIvathI laIne nirjarA paryanta ATha tanuM ATha adhyAyamAM eka ekanuM eka eka adhyAyamAM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM have navamA kSatatvanI prarUpaNA kAje navame adhyAya prAraMbha karavAmAM Ave che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ 836 mokkhe' iti / sakalakarmakSayaH- sakalAnAM - jJAnAvaraNa-darzanAvaraNAdyaSTavidhamUlaprakRtirUpANAmaSTacatvAriMzadadhikazatasaMkh yakottara prakRtirUpANAJca karmaNAM kSayaH Atmapradezebhyo'parizaTanaM mokSaH jJAnadarzanopayoga lakSaNasyA''tmanaH sva-svarUpA vasthAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA ca prathamaM tAvat - tapaH saMyama nirjarAdibhiH jJAnAvaraNa- darzanAvaraNa- mohanIyA'ntarAyAkhya caturvidhaghAtikakarmasu kSINeSu kevalajJAnotpatti bhavati, tadanantaraM bhavadhAraNIyAnAM vedanIya - nAmagotrA''yuSkarUpa caturvidha kamaNAJca kSayo bhavati / ityeva muttaraprakRtisahitA'STa= vidhakarmakSayasamakAlamevadArikazarIra viyuktasyA'sya manuSyajanmanaH prahANam ucchodo bhavati / aba nauveM mokSatatva kI prarUpaNA karane ke lie nauveM adhyAya prArambha kiyA jAtA hai tatvArtha sUtre sampUrNa karmoM kA arthAt jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi ATha mUla karmaprakRtiyoM kA evaM eka sau aDatAlIsa uttaraprakRtiyoM kA kSaya honA arthAt AtmapradezoM se pRthaka honA mokSa hai| tAtparya yaha hai ki jJAnadarzana - upayoga lakSaNa vAle AtmA ko apane svarUpa meM avasthAna ho jAtA hai, yahI mokSa hai / pahale tapa, saMyama aura nirjarA Adi dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, aura antarAya nAmaka cAra ghAtika karmoM kA kSaya ho jAne para kevalajJAna kI utpatti hotI hai, tatpazcAt bhayopagrAhI vedanIya, nAma, gotra aura Ayu nAmaka cAra karmoM kA kSaya hotA hai| isa prakAra uttaraprakRtiyoM sahita ATha karmoM kA kSaya hote hI audArikazarIra vAle isa manuSya janma kA anta ho jAtA hai aura baMdha ke kAraNa mithyAdarzana sampU karyAMnA arthAt jJAnAvaraNu danAvaraNu Adi AThe mULa kama prakRtienA ekaso aDatAlIza uttarapakRtionA kSaya thavA arthAt AtmapradezathI pRthak thaI javuM mekSa che. tApaya e che ke jJAna-darzana upayAga lakSaNavALA AtmAnuM peAtAnA svarUpamAM avasthAna thaI javuM e ja me che. pahelA tapa sayama ane nirA Adi dvArA jJAnAvaraNu, danAvaraNu, meAhanIya ane antarAya nAmaka cAra ghanaghAti krame nA kSaya thaI javAthI kevaLajJAnanI utpatti thAya che, tyArakhAda bhaveApagrAhI vedanIya, nAma, geAtra ane AsuSya nAmaka cAra karmAne kSaya thAya che. A rIte uttaraprakRtie sahita AThamAMnA kSaya thatAMnI sAthe ja audArika zarIravALA A manuSya janmanA anta thaI jAya che ane anyanA kAraNe mithyAdazana AdinA abhAva thavAthI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.1 mokSatatvanirUpaNam 37 mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAmabhAvAccottarajanmano-mAdurbhAvo bhavati, evaM vidhA 'pUrvajanmocchedottarajanmA-'mAdurbhAvAvasthA khalu kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo vyapadizyate / evaJca-kRtsnakarmaNAM kSayaH AtmapadezebhyaH pRthagbhava narUpaM parizaTanam karmarAzipradhvaMsaH AtmanaH svasvarUpAvasthAnameva mokSo bhavatIti bodhyam, natu-Atmano'pi-abhAvo mokSAvasthAyAM bhavati / Atmano jJAnAdi pariNAmi svabhAvatayA tasya niranvayanAzasammavAta, tadAnImapi-jJAnAdi pariNAmitvena sthitisambhavAt / tapaH saMyamAdinA sthagita sakalA''sravadvArasya saMvarasaMvRtasya paramAtizayasampannasya samyaktayA'nuSThAyina zchadmasthasya sayogikevalino nirUddhasakalayogasya ca mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAmabhAvAt / tadAvaraNIyakarmaAdi kA abhAva hone se uttara janma kA prAdurbhAva nahIM honA hai| isa prakAra vartamAna janma ke uccheda se aura agale janma kA prAdubhAva na hone se jo samasta karmoM se rahita videhAvasthA prAsa hotI hai, vahI mokSa hai| isa prakAra samasta karmoM kA kSaya, AtmapradezoM se pRthak honA rUpa nirjaraNa, karmasamUha kA pradhvaMsa yA AtmA kA sva-svarUpa meM sthita honA hI mokSa kahalAtA hai| mokSa avasthA meM AtmA kA abhAva nahIM hotA hai| AsmA jJAnAdi pariNAma svabhAva vAlA hone se samUla naSTa nahIM hotaa| usa avasthA meM bhI jJAnAdi svabhAva se usakI sattA rahatI hai| tapa saMyama Adi ke dvArA samasta AsravAroM kA nirodha kara dene vAle, saMvarayukta, parama atizaya se sampanna, kriyA kA samIcIna anu. SThAna karane vAle chadmastha, sayoga kevalI aura sampUrNa yoga kA nirodha kara dene vAle ko mithyAdarzana Adi bandhakAraNoM kA abhAva ho jAne uttarajanmane prAdurbhAva thato nathI. A rIte vartamAna janmanA ume chedathI ane punarjanmano prAdurbhAva na thavAthI je samasta karmothI rahita videhAvasthA prApta thAya che te ja mokSa che. Ama samasta karmone kSaya, AtmapradezothI pRthaka thavuM rUpa nirdhAraNa, karma samUhane praAsa athavA AtmAnuM pitAnA svarUpamAM sthita thavuM e ja mekSa kahevAya che. mokSa avasthAmAM AtmAno abhAva thata nathI. AtmA jJAnAdipariNAma svabhAvavALe hovAthI samULago naSTa thato nathI, te avasthAmAM paNa jJAnAdi svabhAvathI tenI sattA to rahe ja che. tapa, saMyama Adi dvArA samasta AavaDhArone nirodha karanArI saMvara yukta, parama atizayathI sampanna, kriyAnuM samIcIna anuSThAna karanArA chavastha sAgakevaLI ane saMpUrNa vegane nirodha karanArAone mithyAdarzana Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 tattvAryasUtre kSayAt samyagdarzanAdInAzcotpAdAt apUrvakarmaNo bandho na bhavati / pUrvApAnitasya ca karmaNa stapo'nuSThAnAdibhiH kSayo bhavati, tatra-ghAtikarmaNo mohanIyekSaye jJAnAvaraNA-'ntarAyarUpasyA''tyantikaH kSayo bhavati / bhavadhAraNIyasya ca vedanIyanAmagotrA-''yuSyarUpasya kSayo bhavati / tatra-ghAtikarmakSayAnantarameva samastadravyaparyAyaviSayaM paramaizvaryasampanna manantam anuttaraM nirvyAghAtaM nirAvaraNaM kRtsnaM pratipUrNa kevalajJAna-kevaladarzanaM ca labdhvA zuddhaH parizaTitasakalakarmamalatvAda buddhaH sarvatraH sarvadarzIjina: kevalI bhavati / tatazcA'ghAti patanu zubhavedanIya nAmagotrA''yuH karmAvazeSaH san AyuSyakarmaNaH saMskAravazAt zItase, tadAvaraNIya karma ke kSaya se sambagdarzana Adi kI utpatti ho jAne se navIna kamoM kA bandha nahIM hotaa| aura tapa ke anuSThAna Adi se pUrvopArjita karma kA kSaya ho jAtA hai| taba mohanIya karma kA kSaya hone para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA AtyantikasadA ke lie kSaya ho jAtA hai| bhavadhAraNIya vedanIya, nAma, gotra aura Ayu karma kA bhI kSaya ho jAtA hai| ghAti karmoM kA kSaya hote hI samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA, parama aizvarya se yukta, ananta, anuttara (sarvotkRSTa) niyAghAta, nirAvaraNa, sampUrNa, pratipUrNa, kevaladarzana aura kevalajJAna utpanna hotA hai| inheM prApta karake jIva zuddha ho jAtA hai, samasta karmamala ke kSINa hone se buddha, sarvajJa, sarvadarzI, jina aura kevalI bana jAtA hai| usa samaya atyanta halke zubha vedanIya, nAma, gotra aura Ayu karma zeSa anya kAraNone abhAva thaI javAthI tadAvaraNIya karmanA kSayathI samyakadarzana AdinI utpatti thavAthI navIna karmo baMdhAtA nathI ane tapanA anuSThAna AdithI pUrvopArjita karmone kSaya thaI jAya che tyAre mohanIyanane kSaya thaI javAthI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane antarAya kamenA Atyantika-hamezane mATe kSaya jAya che. bhavadhAraNIya vedanIya, nAma, gotra ane AyuSya kane kSaya thaI jAya che. A ghAsikamane kSaya thatAM ja samasta dravya ane paryAne jANanArA,parama azvathA yuta, ananta, anuttara (AlgbTa) nirvAdhAta, nirA121, sampUrNa kevaLadarzana ane kevaLajJAna utpanna thAya che. Amane prApta karIne jIva zaha thaI jAya che. saghaLAM karmamAtra, kSINa thavAthI buddhi sarvajJa, sarvadazI, jina ane kevaLI banI jAya che. A samaye atyanta halakA zubha vedanIya nAma, gotra zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.92.1 mokSatatvanirUpaNam razmivad bhavyajanakumudavanodvodhanAya bhU-gaganamaNDale viharati tatazcoktavidhinA-''yukakarmaparisamAptau satyAM vedanIyanAmagotrakarmaNAmapi kSayo bhavati, iti sakalakarmakSaye sati svAtmanyavasthAnalakSaNo mokSo bhavatIti bhaavH| tatra-paJcavidha jJAnAvaraNasya navavidha darzanAvaraNasyA-'STAviMzati prakAra mohanIyakarmaNo dvividhavedanIyasya triNavatividhanAmakarmaNa caturvidhAyuSyakarmaNo dvividha gotrakarmaNaH paJcabidhAntarAyakarmaNaca sakalakarmarUpasyA'STaH catvArizadadhikazatasaMkhyakamakArasya 148 kssyo'vgntvyH| natrA'viratasamya gdRSTi-dezavirati-pramattApramattasthAnAnAmanyatamaguNasthAne sapta mohanIyakarmaraha jAte haiN| aisI sthiti meM Ayukarma ke saMskAra vaza vaha candramA ke samAna madhyajIva rUpI kumudavanoM ko vikasita-udbodhita-karane ke lie bhUmaNDala meM vicarate haiM / tadanantara ukta vidhi ke anusAra Ayu kama kI samApti hone para sAtha hI vedanIya, nAma, aura gotra karma kA bhI kSaya ho jAtA hai| isa taraha sakala kamoM kA kSaya hone para apanI AtmA meM hI avasthita ho jAnA rUpa mokSa hotA hai| yaha pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa kAno prakAra ke darzanAvaraNa kA, (1) aTThAIsa prakAra ke mohanIya kA, (2) do prakAra ke vedanIya kA (3) terAnave prakAra ke nAmakarma kA (4) cAra prakAra ke Ayukarma kA, do prakAra ke gotrakarma kA aura pAMca prakAra ke antarAya karma kA, isa prakAra saSa ko milAkara eka sau aDatAlIsa (148) karmaprakRtiyoM kA kSaya samajhanA caahie| inameM se avirata samyagdRSTi, dezavirata, prmane AyuSya kame zeSa rahI jAya che. AvI sthitimAM AyuSyakamane saMskAra vaza te candramAnI jema bhavyajIva rUpI kumudavanene vikasita ubAdhita karavAne mATe bhUmaMDaLamAM vicare che. tadanantara ukta vidhi anusAra AyuSyakarmanI samApti thavAnI sAthe ja vedanIya, nAma ane gAtra kamene paNa kSaya thaI jAya che. A rIte sakaLa karmone kSaya thavAthI pitAnuM AtmAmAMja avasthita thaI javA rUpa mekSa thAya che. ahIM pAMca prakAranA jJAnAvaraNanuM nava prakAranA darzanAvaraNane (1) aThayAvIza prakAranA mohanIyane (2) be prakAranA vedanIyane (3) traNa prakAranA nAmakarmane, cAra prakAranA AyuSyakamane--be prakAranAM gotra karmane ane pAMca prakAranA aMtarAya karmane e rIte badhA maLIne ekase aDatALIza (148) karmaprakRtieno kSaya samajavuM joIe. AmAMthI avirata zrI tatvArtha sUtraH 2.
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ 840 ____ tattvArthastre prakRtaya zcaturanantAnubandhikaSAyatri mithyAtvasamyaktva-mizramohanIyarUpAH kSINA bhavanti / anivRttiguNasthAne ca viMzati mohanIyakarmaprakRtayaH kSINA bhavanti, trayodazanAmakarmaprakRtayazca narakagatiH, narakagatyAnupUrvI, tiryaggatiH, tiryaggatyAnapUrvI, eka dvi-tri-caturindriyajAtayaH, Atapam, udyotam, sthAvaram, sUkSmam, sAdhAraNazceti kSINAni bhavanti / tisro darzanAvaraNakarmaprakRnaya zva nidrAnidrA-pracalA pacalA-styAnaddhirUpAH kSINA bhavanti / mohanIyeSu ca krameNA-'patyAkhyAnAH krodhAdaya zcatvAraH, pratyAkhyAnAvaraNA krodhAdayazcatvAraH kSIyante / tatazca-napuMsakatIvedau, hAsyaratyaratizokamara jugupsAH puruSa vedazca saMjvalanakrodha-mAna-mAyA iti / sUkSmasamparAyaguNasthAne caramasamaye saMjvalana ttasaMyata aura apramattasaMpata guNasthAnoM meM se kisI guNasthAna meM mohanIya karma kI sAta prakRtiyAM-cAra anantAnubandhI aura darzanamohanIya kI tIna-mithyAtva, samyaktvamoha aura mizra-kSINa hotI haiM / ani. vRtti guNasthAna meM mohanIya karma kI vIsa prakRtiyoM kA kSaya hotA hai aura nAmakarma kI teraha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai, jo isa prakAra haiM-narakagati, narakagatyAnupUrNa, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvI, ekendriyajAti, dvIndriyajAti, zrIndriyajAti. caturindriyajAti, Atapa, udghota, sthApara, sUkSma aura sAdhAraNa / nidrAnihA, pracalApracalA aura styAnaddhi nAmaka darzanAvaraNa kI tIna prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| mohanIya prakRtiyoM meM se cAra apratyAkhyAnI krodha Adi, cAra pratyA khyAnI krodha Adi kA kSaya hotA hai| napuMpakaveda, strIveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA puruSaveda tathA saMjvalana krodha, mAna aura samyaka daSTi, dezavirata, pramattasaMyata ane apramattasaMvata guNasthAnomAMthI koI guNasthAnamAM mohanIya karmanI sAta prakRtio cAra anantAnabandhI ane darzana mehanIyanI traNa mithyAtva, samyakatva moha ane mizra kSINa thAya che. anivRtti zAsthAnamAM mohanIyakarmanI vIsa prakRtiene kSaya thAya che ane nAmakamanI tera pravRtione kSaya thAya che je A pramANe che narakagati, narakagatyAnupUvI tiryagati, tiryagatyAnupUrvI, ekendriyajAti, kaindriya jAti, trIndriya jAti caturindriya jAti, Atapa, udghota. sthAvara sumi ane sAdhAraNa nidrA nidrA pracalA pracalA ane satyAnaddhi nAmaka darzanAvaraNanI traNa prakAranI prakRtine kSaya thAya che. mehanIya prakRtiomAMthI kramathI cAra apratyAkhyAnI kodha Adi cAra pratyAkhyAnI krodha Adine kSaya thAya che. pachI napuMsakaveda, strIveda, hAsya rati arati, zeka, bhaya, jugupsA, purUSaveda tathA saMjavalana krodha mAna tathA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sa.1 mokSatatvanirUpaNam lomaH kSINo bhvti| tatazca-kSINakaSAyasthAne nidrApracale dve dvicarama samaye kSINe bhavataH / caramasamaye-punazcaturdazakarmaprakRtayaH paJcajJAnAvaraNarUpANi caturdaza darzanAvaraNarUpANi ca kSINAni bhavanti / ayogikevalinazca-dvicaramasamaye paJcacatvAriMzat nAmaprakRti karmANi kSINAni bhavanti / yathA-devagatiH, audA. kArikAdi zarIrapaJcakam, saMsthAnaSaTkam, aGgopAGgatrayam, saMhananaSaTkam, varNarasa-sparza catuSkam, manuSyagati devagatyAnapUrvo, agurulaghu, upaghAtam, parAghAtam ucchavAsaH, prazasta vihAyo gatiH, aparyAptakam, sthiram, asthiram, zubham, azu. bhama, durbhagama, susvaram, duHsvaram, anAdeyam, ayazaH kIrtiH, nirmANamiti bAhye ca dve sAtAsAtArUpAnpataravedanIye nIce gotrAkhye karmaNi kSINe sati tIrtha. kRdayogi kevalina zvaramasamaye dvAdaza karmaprakRtayaH kSINA bhavanti / tadyathA-anyamAyA kA kSaya hotA hai / sUkSmasAmparAya guNasthAna ke carama samaya meM saMjvalana lobha kA kSaya hotA hai / tatpazcAt kSINakaSAya guNasthAna meM nidrA aura pracalA nAmaka do prakRtiyoM kA vicarama samaya meM kSaya hotA hai aura carama samaya meM caudaha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai jo isa prakAra haiM-pAMca jJAnAvaraNa aura nau darzanAvaraNa kii| ayogakevalI vicaramameM paiMtAlIsa nAmakarma prakRtiyoM kA kSaya karate haiM, ve isa prakAra haiMdevAti, audArika Adi pAMca zarIranAma, chaha saMsthAna, tIna aMgopAMga, chaha saMhanana, varNa, rasa, gaMdha, sparza, manuSyagatyAnupUvI, devagatyAnapavI, aguruladhu, upaghAta, ucchvAla, prazastavihAyogati, aprazastavihAyogati, aparyApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, durbhaga, susvara, dusvara, anAdeya, ayazaH kIrti, aura nirmANa ? sAtA-sAtA meM se mAyAne kSaya thAya che sUphamasAmparAya guNasthAnanA carama samayamAM saMjavalana lobhane kSaya thAya che tyArabAda kSINakaSAya guNasthAnamAM nidrA ane pracalA nAmaka be prakRtinA dvicarama samayamAM kSaya thAya che ane carama samayamAM cauda prakRtiene kSaya thAya che je A pramANe che pAMca jJAnAvaraNa ane na darzanAvaraNanI agakevaLI dvicaramasamayamAM pIstALIza nAme prakRtiono kSaya kare che te A pramANe che devagati, audarika Adi pAMca zarIranAma che saMsthAna traNa aMgopAMga, cha saMhanana. varNa, rasa, gaMdha, sparza, manuSyagatyanuM pUva, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, prazaratavihAgati, aprazarata vasAyagati, aparyApta, pratye, sthira, asthi2. zubha, azubha, duga, sus12 dusvara, anAdeya, ayazakIti ane nirmANa sAtA asAtAmAMthI kei eka ta0 106 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3 UR tattvArthasace taravedanIyam, uccaiotram, manuSyAyuSkam, manuSyagati paJcendriyajAti trasabAdara paryApta subhagA''deyayazaH kIti tIrthakaranAmAni ceti / atIrthakRdayogi kevali. nastu-caramasamaye etAnyevoparyuktAni tIrthakaranAmakarmavarjitAni ekAdazakarmaprakatayaH kSINA bhavanti / AyuSyazcaikameva manuSyAyuSkarUpaM baddhanatu-taditarANi trINi pUrvabaddhAni tasmAdekameva manuSyAyuSyakarmakSINaM bhavati tadAnImiti bhAvaH / uktazca-sthAnAGge 3-sthAne 4 uddeza ke 226 matre-khINamohassa NaM arahao tao kammaMsA jugavaM khijjaMti, taM jahA-nANAvaraNijja dasaNAvaraNijjaM aMtarAiyaM'-iti, kSINamohasya khalu arhata strayaH karmA zAH yugapat kSIyante, tadyathA-jJAnAvaraNIyam-darzanAvaraNIyam-AntarAyikam, iti / uttarAdhyayane29 koI eka vedanIya aura nIcagotra karma kA kSaya hone para tIrthaMkara ayogakevalI caramasamaya meM bAraha karmaprakRtiyoM kA kSaya karate haiN| ve isa prakAra haiM-koI eka vedanIya, uccagotra, manuSyAyu. manuSyagati, pazce. ndriya jAti, prasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza kIrti aura tIrthakara nAmakarma / atIrthakara kevalI carama samaya meM inhIM uparyukta prakRtiyoM kA kSaya karate haiM, kevala tIrthakara prakRti kA kSaya nahIM karate, kyoMki vaha unake hotI hI nahIM hai| isa prakAra ve gyAraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiN| Ayu kevala eka manuSyAyu hI unameM honI hai, zeSa tIna AyuSka bAMdhe nahIM hote / ataeva eka mAtra manuSyAyu karma kA hI usa samaya kSaya hotA hai| sthAnAMga ke tIsare sthAna, cauthe uddezaka meM kahA hai 'kSINa mohanIya arihanta bhagavAn ke tIna karmAza eka sAtha vedanIya ane nIca gotra kamane kSaya thavAthI tIrthakara agakevaLI cama samayamAM bAra karmaprakRtione kSaya kare che te A pramANe che keI eka vedanIya ucagavya, manuSpAyu manuSyagati, paMcendriya jAti trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya yazakIrti ane tIrthaMkara nAmakarma atIrthakara kevaLI caramasamayamAM Aja upara kahelI prakRtiono kSaya kare che, mAtra tIrthaMkara prakRtine kSaya karatAM nathI kAraNa ke temane prakRtio hatI ja nathI. Ama teo agIyAra prakRtiene kSaya kare che. AyuSya kevaLa eka manuSpAyu ja temanAmAM hoya che, zeSa traNe AyuSya bAMdhyA hatA nathI AthI eka mAtra manuSpAyu kamane ja te samaye kSaya thAya che. sthAnAMganA trIjA sthAna, cethA uddezakamAM kahyuM che- kSINamehanIya arihanta bhagavAnanA traNa karbhAzane ekI sAthe kSaya thAya che zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.1 mokSatatvanirUpaNam 853 adhyayane 71 sUtrocoktam-'tappaDhamayAe-jahANupuvIe-adRyIsaivihaM mohaNijja kammaM ugdhAei, paMcavihaM nANAvaraNijja, navaviha aMtarAiyaM ee tinni bi kammaMse jugavaM khadeha' iti, tatpathamatayA yathAnupUA-'STAviMzati vighaM mohanIyaM karma samudghAtyate, paJcavidhaM jJAnAvaraNIyam, navavidhaM darzanAvaraNIyam, paJcavidham-AntarAyikam, etAni trInapi karmA zAna yugapatakSapayati, iti, punottarAdhyayane 29 adhyayane 72 mUtre-coktam-'aNagAre samucchinnakiriyaM aniyahi sukkajharaNaM-jhiyAyamANe veyaNijjaM AuyaM nAmaM gottaM ca-ee cattAri kammaM se jugavaM khavei' iti, anagAra: samucchinnakriyaH anivatti zukladhyAnaM dhyAyan vedanIyam AyuSyaM nAmagotraMca, etAn caturaH karmA zAn yugapat kSapayati' iti / tathAcottarAdhyayana-sthAnA sUtrAgamamAmANyeNa mokSAvasthAyAm AtmanaH kRtsnakarmakSayo bhavatIti jJAyate, ataeva sakalakarmakSayalakSaNo mokSo vyapadizyate iti prakRtasUtre moktam // 1 // kSINa hote haiN| ve isa prakAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antraay| uttarAdhyayana ke 29 veM adhyayana ke 71 veM bola meM kahA hai-'sarva. prathama yathAkrama aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma kA kSaya karate haiM, pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa ko, nau prakAra ke darzanAvaraNa karma ko aura pAMca prakAra ke antarAya karma ko, ina tInoM karmA zoM ko eka sAtha kSaya karate haiN|' punaH uttarAdhyayana ke 29 veM adhyayana ke 72 meM bola meM kahA hai-'anagAra samucchinnakriya anivRtti zukladhyAna dhyAtA huAvedanIya, Ayu, nAma aura gotra-ina cAra karmA zo kA eka sAtha kSaya karatA hai| isa prakAra uttarAdhyayana aura sthAnAMga nAmaka sUtrAgama ke prAmANya se te A pramANe che jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya attarAya uttarAdhyayananA 29bhAM adhyayananA 71 mAM bolamAM kahyuM che sarvaprathama yathAkrama aThayAvIza prakAranA mehanIyakarmAne kSaya kare che, pAMca prakAranA jJAnA varaNane, nava prakAranA darzanAvaraNa kamane ane pAMca prakAranA antarAyakarmano A traNe kama zone ekI sAthe kSaya kare che. punaHuttarAdhyayananA 29mAM adhyayananA 7ramAM belamAM kahyuM che anagAra samachinnakriya anivRtti zukaladhyAna dhyAne thake vedanIya, Ayu. nAma ane gotra A cAra karmAne ekI sAthe kSaya kare che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ v tatvArthasa mUlam - kevalasammattanANadaMsaNasiddhattaM vajittA ovasami yAi bhavvattakkhae ya // 2 // chAyA - 'kevala samyaktvajJAnadarzana siddhatvaM varjayitvA - aupazamikA dibhavyasva kSayazca // 2 tatvArthadIpikA - pUrva sUtre khalu sakalakarmakSayalakSaNo mokSo bhavatItyuktam tatra - Atmano mokSAvasthAyAM na kevalaM dravyakarmamAtrasyaiva kSayo bhavati, apitu - aupazamika kSAyopamikaudayikAdi bhAvakarmaNAmapi kSayo bhavatIti prarUpayitumAha jJAta hotA hai ki mokSa avasthA meM samasta karmoM kA kSaya hotA hai / isa kAraNa sampUrNa karmoM kA kSaya mokSa kahalAtA hai, aisA prakRta sUtra meM kahA gayA hai // 1 // 'kevala sammattanAdaMsaNa' ityAdi / sUtrArtha - kevala samyaktva, jJAna, darzana aura siddhatva ko choDakara aupazamika Adi bhAvoM kA tathA bhavyatva bhAva kA bhI kSaya ho jAtA hai // 1 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM kahA gayA hai ki sakala karmoM kA kSaya honA mokSa hai / mokSa-avasthA meM kevala dravya karmoM kA hI kSaya nahIM hotA varan kSAyopazamika, audayika Adi bhAvoM kA bhI kSaya ho jAtA hai, yaha prarUpaNA karane ke lie kahate haiM kevala samyaktva, jJAna, darzana aura siddhatva ko chor3akara aupaza A rIte uttarAdhyayana ane sthAnAMga nAmaka sUtrAgamanA pramANathI jJAta thAya che ke meAkSa avasthAmAM samasta karmanA kSaya thAya che. AthI sampUrNa karmonA kSaya mAkSa kahevAya che evu prakRtasUtramAM vAmAM mAyuM che. // 1 // 'kevalasammattanANadaMsaNa' ityAdi sUtrA -kevaLasamyakatva, jJAna, darzana ane siddhatvane bAda karatA aupathamika Adi bhAvAnA tathA bhavyatva bhAvanA paNa kSaya thaI jAya che ! 2 5 tAtha dIpikA--pUrva sUtramAM kahevAmAM AvyuM' ke sakaLa karmAMnA kSaya thavA mekSa che, mekSa avasthAmAM kevaLa dravyakarmAnA ja kSaya thatA nathI parantu kSayApAmika, auyika Adi bhAvAnA paNa kSaya thai jAya che e pratipAdana karavA mATe kahIe chIe kevaLa samyakatva, jJAna, darzana ane siddhatva sivAya aupazamika Adi zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.2 mokSAvasthAyAM bhAvakarmakSayaH 875 'kevala sammatta' ityAdi / kevala samyaktva jJAnadarzanasiddhasvaM varjathitvA darzana saptakakSayAt kSAyikaM kevala samyaktvam, samasta jJAnAvaraNa kSayAt kSAyikaM kevalajJAnam, sakaladarzanAvaraNa kSayAt kSAyikaM kevaladarzanam, samasta karmakSayAt kSAyika siddhatvaJca vihAya tadatiriktA aupazamikAdayaH aupazamikaH AdinA - kSAyikaH kSAyopazamikaH audayikaca bhAtrA gRhyante, tathAcau - pazamikasya kevala samyaktvAdi catuSTaya bhinnasya kSAyikasya, kSAyopazamikasya - audayikasya, setsyallakSaNa bhavyatva rUpasya pAriNAmikasya ca bhAvasya kSayazca - AtmamadezebhyaH pRthagmavanalakSaNaM-parizaTanaM ca mokSAvasthAyAM bhavatIti bhAvaH / evaJca muktAtmani aupazamika kSAyopazamikaudayikA bhAvAH sarvathaiva na bhavanti / kintu kSAyike bhAve kevala samyaktvalakSaNaM kSAyika samyaktvam ~ 1 kSAyika kevalajJAnam 2 kSAyika kevaladarzanam 3 kSArthika siddhatvaJca sambhavati / etaccatuSTayAtiriktaH kSAyiko bhAvo na sambha ti evam pAriNAmike bhAvetu- setsyallakSaNa bhavyatvameva kevalaM pariNAmikaM mika Adi bhAvoM kA tathA bhavyatva bhAva kA bhI kSaya ho jAtA hai darzanamoha kI sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai, sampUrNa jJAnAvaraNa ke kSapa se kSAyika kevalajJAna hotA hai, darzanAvaraNa karma ke kSaya se kSAyika kevaladarzana hotA hai, sakala karmoM ke kSaya se kSAyika siddhasya utpanna hotA hai| ina bhAvoM ke sivAya jo aupazamika, kSAyopazamika aura audayika bhAva haiM unakA kSaya ho jAtA hai| bhavyasva nAmaka pAriNAmika bhAva bhI kSINa ho jAtA hai| isa prakAra muktAmA meM aupazamika, kSAyopazamika aura audayika bhAva sarvathA hI nahIM hote / kSAyika bhAvoM meM se kSAyikasamyaktva, kSAyika kevalajJAna, kSAyika kevaladarzana, kSAyika siddhazva vidyamAna rahate haiN| ina cAra ke sivAya anya koI kSAyika bhAva nahIM rahatA / pAriNAmika bhAvoM meM bhAvAnA tathA bhavyatvanA paNa kSaya thaI jAya che. darzana mAhanIya sAta prakRtienA kSayathI sAyika samyakatva thAya che. sampUrNu jJAnAvaraNunA kSayathI kSASika kevaLa jJAna thAya che, danAvaraNakamanA kSayathI zrAyika kevaLadana thAya che. samasta karmanA kSayathI jJAyika siddhava utpanna thAya che. A bhAvAnA sivAya je aupamika, kSAye pazamika ane auyika bhAva che temanA kSaya thaI jAya che bhavya nAmaka pAriNAmika bhAva paNa kSINa thai jAya che. A rIte mukatAtmAmAM aupamika kSAyaiApazamika ane auyika bhAva sarvathA ja hAtA nathI. kSAyika bhAvAmAMthI kSAyikasamyakatva, kSAyika kevaLajJAna, kSAyika kevaLadazana' kSAyika siddhatva vidyamAna rahe che A cAra sivAya anya kAI kSAyikrabhAva rahetA nathI. pAriNAmika bhAvAmAM bhavyatva jenA kAraNe siddhi prApta karavAnI cA bryatA sAMpaDe zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ E tattvArthasUtre muktAtmani na sambhavati, kintu bhavyasvAtiriktaH khalu pAriNAmiko bhAvo jJAnadarzanopayogAstitva- guNavatvAnAditvA saMkhyeyapradezavatvanityatva dravyatvAdi lakSaNaH sammatratyeva eteSAM khalu samyaktvAdInAM kSAyikamAvAnAM nityatvAtmuktasyApi te kSAyikAH kevalasamyaktvAdayo bhavanti iti bhAvaH // 2 // svArthaniyukti:- pUrva tAvad mokSAvasthAyAM jJAnAvaraNAdi sakalakarmakSayo bhavatItyuktam tatra na kevalaM sakaladravyakarmaNAmeva kSo bhavati apitu - AtmanaH svatatva bhUtasya aupazamika kSAyika kSAyopamikI- dayika-pAriNAmika bhAvasyApi kSayo bhavatIti sApavAdaM parUpayitumAha- kevala sammattanANa- daMsaNasiddhattaM bajjittA ovasamiyAi bhavvattakkhaeya' iti / kevalasamyavatva jJAnadarzanasiddhatvaM varjayitvA darzana saptaka kSayAt kSAyikaM kevalasamyaktvaM - kSAyika samyaktvabhavyazva, jisake kAraNa siddhi prApta karane kI yogyatA hotI hai, siddhi prApta hone ke pazcAta nahIM rahatA hai| kintu astistha, guNasva, anAditva, asaMkhyeyapradezavattva, nityatva, dravyazva Adi pAriNAmika bhAva rahate haiM / ye samyaktva Adi kSAyika bhAva ananta hone ke kAraNa mukta jIva meM bhI rahate haiM // 2 // tArthaniyukti - pahale kahA gayA thA ki muktAvasthA meM jJAnAvaraNI Adi saba karmoM kA kSaya ho jAtA hai, kintu aba yaha nirUpaNa karate haiM ki kevala karmoM kA hI kSapa nahIM hotA kintu AtmA ke asA dhAraNa bhAva aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika kA bhI kSaya ho jAtA hai, kintu isameM kucha apavAda bhI hai / darzana saptaka ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai, jJAnAvaraNa ke kSaya se kevalajJAna, darzanAvaraNa ke kSaya se kevaladarzana aura samasta che, siddhi prApta thayA mAha rahetu nathI. paraMtu astitva, guyuktva, manAhi va asa'caiyapradezavatva, nityatva, dravyatva Adi pAriAmika bhAva rahe che. A samyakatva AdikSAyika bhAva ananta hovAnA kAraNe mukta thavAmAM ja hoya che rA tattvAtha niyukita pahelA kahevAmAM AvyuM hatuM ke mukatAvasthAmAM jJAnAvaraNIya mAdi badhAM karmonA kSaya thai jAya che, parantu have e nirUpaNu karIe chIe ke kevaLa kAMnA kSaya thatA nathI parantu AtmAnA asAdhAraNa bhAva aupazamika, jJAyika, kSAryAmika auyika ane pAriAmikane paNa kSaya thaI jAya che parantu AmAM thADA apavAda paNa che. danasaptakanA kSayathI kSAyika samyakatva thAya che, jJAnAvaraNanA kSayathI kevaLajJAna, darzanAvaraNunA kSayathI kevaLadarzana ane samasta karmAMnA kSayathI siddhatva zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 9 sU.2 mokSAvasthAyAM bhAvakarmakSayaH rUpam, samastajJAnAvaraNakSayAt kSAyikaM kevalajJAnam, sakaladarzanAvaraNakSayAt kSAyikaM kevaladarzanam, samastakarmakSayAt kSAyika siddhasrava vihAya tadanyeSA maupazamikAdInAm - aupazamikasya AdinA kSAyikasya, kSAyopazamikasya audayikasya, pAriNAmikasya ca sessyallakSaNabhavyatvasya bhAvasya kSayo bhavati / tathA ca muktAtmani aupazamika kSAyopazamikauda viA bhAvAstrayaH sarvathaiva na sambhavanti, kSAyike bhAvetu kSAyikasamyaktvam kSAyika kevalajJAnaM kSAyikakarmoM ke kSatra se siddhatva utpanna hotA hai / inako chor3akara anya aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura siddhi prApta karane kI yogyatA rUpa bhavyatva nAmaka pAriNAmika bhAvoM kA bhI kSaya ho jAtA hai / isa kAraNa muktAtmA meM aupazamika, kSAyopazamika evaM audayika, ye tIna bhAva to sarvathA hI nahIM hote / kSAyika bhAvoM meM se kSAyika samyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatva rahate haiM / ina cAra ke sivAya anya kSAyika bhAva bhI muktAtmA meM nahIM hote / samyaktva Adi cAra bhAva nitya hone ke kAraNa rahate haiM / kintu pAriNAmika bhAvoM meM se siddhi prApta karane kI yogyatA rUpa bhavyazva bhAva kA hI abhAva hotA hai, usake atirikta pAriNAmika bhAva jaise astitva, guNavatva, anAditva, asaMrUpAta pradezavatva, nityatva, dravyatva Adi mokSAvasthA meM bhI vidyamAna rahate haiN| isa prakAra mokSAvasthA meM aupazamika, kSAyopazamika aura audayika bhAvoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai / isI prakAra kSAyika samyaktva, kSAyika kevalajJAna, kSAyika kevala. utpanna thAya che. A khadhAMne bAda karatA anya aupazamika, kSAyika, kSAyeApapArmika, auyika ane siddhi prApta karavAnI cAgyatA rUpa bhavyatva nAmaka pAriNAmika bhAvane paNu kSaya thaI jAya che. A kAraNe mukatAtmAmAM aupamika kSAceApazamika ane auSika A traNe bhAva tA savathA ja hotAM nathI, kSAyika bhAvAmAMthI kSAyikasamyakatva, kevaLajJAna, kevaLadezana ane siddhatva rahe che A sivAya anya kai kSAvikabhAva paNa mutAtmAmAM hAtA nathI, samyakatva Adi cAra bhAva nitya hAvAthI rahe che, parantu pAriNAmika bhAvAmAMthI siddhi prApta karavAnI ceAgyatA rUpa bhavyatva bhAvanA ja abhAva haiAya che. tenA sivAya pANiAmika bhAva jevAke astitva, guNavatva anAdi, asakhyAta pradezavatva nitya, dravya Adi mAhyAvasthAmAM paNa vidyamAna hoya che ja A rIte mekSAvasthAmAM aupazamika, kSAryApamika ane auyika bhAvAnA sathA alAva zrI tatvArtha sUtra : 2 47
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre keraladarzanaM kSAyika siddhatvaJca saMbhavati / etaccatuSTayA'tiriktaM kSAyikatvamapi muktAtmani na saMbhavati kSAyikasamyaktvAdi catuSkasya tu-kSAyikatvena nityatvAt muktasyApi bhavatyeveti bhAvaH / kintu pariNAmike bhAve khalu kevalaM setsyallakSaNaM bhavyatvameva pAriNAmikamAvo muktAtmani na bhavati, tadatiriktA pAriNAmikAH mAvAstu-jJAnadarzanopayoga-astitvaguNavatvA'nAditvA'saMkhyeya pradezavatva-nityatva dravyatvAdayo mokSAvasthAyApi Atmani bhavantyevetimAvaH / ekzca-mokSAvasthAyA maupazamika audAyaka bhAvAnAM sarvathA pavizaTanaM mptiaatmpdeshebhyH| evaM-kedalasamyaktvalakSaNa kSAyikasamyaktva-kSAyikakevalajJAna kSAyika kevaladarzana-kSAyika siddhatvAtiriktakSAyikamAvAnAmapi parizaTanaM bhavati / kSAyikasamyaktvAdInAM caturNA kSAyika bhAvAnAntu-nityatvAt mokSAvasthAyAmAtmapadezebhyaH parizaTanaM na bhavati / pariNAmikabhAvetu-kevalaM setsya llakSaNabhavyatvarUpa eva pAriNAmikamAvo muktAtmani parizaTati, sadatiriktAH punanidarzanopayogAdayaH pAriNAmikamAvA nAtmapradezebhyaH parizaTanti na kSIyante, AtmanastathAvidhapariNAmasvabhAvAt / uktaJcA'nuyogadvAre paNNAmA'dhikAre 126 mutro khINamohe kevala sammataM, kevalaNANI, kevaladasaNIsiddha' iti, kSINamohaH kevalasamyaktvaH, kevalajJAnI, kevaladarzanIsiddhaH' iti prajJApanAdarzana, kSAyika siddhatva ke atirikta anya kSAyika bhAvoM kA bhI abhAva ho jAtA hai| magara kSAyika samyaktva Adi cAra kSAdhika bhAva nitya hone ke kAraNa mokSAvasthA meM AtmapradezoM se pRthak nahIM hote| pAriNAmika bhAvo meM se bhavyatva nAmaka pAriNAmika muktAtmA meM nahIM rahatA, usake atirikta anya astitva Adi pAriNAmika bhAva bane rahate haiM kyoM ki AtmA kA vaisA hI pariNAma svabhAva hai| anuyoga dvAra meM SaT nAmoM ke adhikAra meM kahA hai-'kSINamoha, kevalasamyaktvI, kevalajJAnI, kevaladarzano aura siddha hote haiM / prajJApanA thaI jAya che. evI ja rIte kSAyikasamyakatva, kSAyikakevaLajJAna, kSAyikakevaLadarzana sAyika siddhava sivAya anya kSAvikabhAveno paNa abhAva thaI jAya che paraMtu kSAyikasamyakatva Adi cAra kSAyikabha ve nitya hovAnA kAraNe mokSAvasthAmAM AtmapradezathI pRthapha thatAM nathI. pariNAmikabhAvamAMthI bhavyatva nAmaka pAriNAmika muktAtmAmAM raheto nathI e sivAya anya astitva Adi pariNAmika bhAva kAyama rahe che kAraNa ke AtmAne e ja pariNAmasvabhAva che. anugadvAra mAM SaTu nAmanAM adhikAramAM kahyuM che kSINameha kevaLa samyakavI, kevaLajJAnI, kevaLadarzanI ane siddha hoya che, zrI tatvArtha sUtra 2
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sa.3 muktAtmano gatinirUpaNam yAzcaH 18=19pade coktam-'nobhavasiddhie, no abhavasiddhie, siddhAsammadiTThI' iti, no bhavasiddhikaH, no abhavasiddhikA, siddhAsamyagdRSTayaH, iti // 2 // mUlam-tao pacchA uDDhe gacchai jAva logaMtaM // 3 // chAyA-tataH pazcAt jaya gacchati yAvad lokAntam // 3 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvad sakalakarmakSayarUpo mokSaH pratipAditaH, saca muktaH san kiM tatraivAvatiSThate utAnyatra kutracid gacchatotyAha-'tao pacchA' ityAdi / tataH pazcAt sarvakarmakSayAnantaram aupazamikAghamAvAnantaraM ca sa muktAtmA urdhameva gacchati / kiyatparyantaM gacchati 1 ityAha-yAvad lokAntam lokasya anta: mastakaH, tatparyantaM gacchati / lokastAvat pazcAstikAya samu. dAyAtmakaH toSatpAgmArA pRthivI himazakaladhavalA uttAnakAchatrAkRtite / sUtra meM 18-19veM pada meM bhI kahA hai-'muktAramA na bhavya kahalAte haiM, na abhavya haiM, ve siddha haiM, samyagdRSTi haiM ' // 2 // 'tao pacchA uDDe' ityAdi / sUtrArtha-mukta hone ke pazcAt AtmA loka ke anta taka Urdhvagamana karatA hai // 3 // tatvArthadIpikA--pahale pratipAdana kiyA gayA hai ki samasta karmoM kA kSaya honA mokSa kahalAtA hai, magara mukta hokara AtmA vahIM raha jAtA hai yA anyatra kahA~ jAtA hai, isa prazna kA samAdhAna karate haiM: samasta karmoM kA kSaya hone ke pazcAt muktAtmA Upara gamana karatA hai| kahAM taka jAtA hai ? so kahate haiM-loka ke anta taka agrabhAga taka jAtA hai| paMcAstikAyAtmaka isa loka ke agrabhAga meM ISatprA. 1 prajJApanA sUtramAM 18-19mAM padamAM kahyuM che-mukatAtmA na te bhavya kahevAtA, nathI abhavya, teo siddha che, samyakadaSTi che 2 'to panchA uDDha' yAle satrArtha-mukta thayA bAda AtmA lekanA anna sudhI urvagamana kare che te 3 che tatvArthadIpikA-pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM ke samasta kane kSaya tha mekSa kahevAya che, paraMtu mukta thaIne AtmA tyAM ja rahI jAya che athavA bIje kayAMya jAya che e praznanuM samAdhAna karIe chIe samasta karmone kSaya thavA bAda muktAtmA upara gamana kare che. te kayAM sudhI jAya che ? te kahe che-lokanA anta sudhI agrabhAga sudhI jAya che. paMcAstikAyAmaka A lekanA agrabhAgamAM ISa~AbhArA nAmaka pRthvI che. te ta0 107 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryaskhe tasyA apyupari catuSakrozAtmakaM yojanamekaM yAvada lokaH, tatra caturSu kozeSu krozatrayaM hicA caturthasya krozasyoparitamaH SaSThobhAgaH trayastriMzaduttaradhanuH zatatrayamamito dvAtriMzad aMgulAdhikaH, etAvatparimitaM kSetra lokAntazabdena gRhyate tatra lokAnte gatvA muktAtmA siddho bhUtvA tiSThatIti // 3 // mUlam-Na tao paraM dhammatthikAyA'bhAvA // 4 // chAyA-na tataH paraM dharmAstikAyA'bhAvAt // 4 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvad mokSAnantaraM muktAtmA Urca lokAntaM yAvad gacchatItyuktaM, yadi muktAtmana UrdhvagamanaM bhavati tadA ko niyamaH yada lokAnta paryantameva gacchatIti, gacchatu sa tadagre'pi kA bAdhA tatra ? gati nivArakasyA gbhAra nAmaka pRthvI hai / vaha hima ke samAna dhavala aura Urdhvamukha chatra ke AkAra kI hai / usake bhI Upara eka yojana arthAt cAra kosa taka loka hai / ina cAra kosoM meM se tIna kosa choDakara cauthe kosa kA chaThA bhAga tIna sau tetIsa dhanuSa aura battIsa aMgula pramita kSetra lokAnta zabda se grahaNa kiyA jAtA hai| usa lokAnta meM jAkara muktAtmA arthAt siddha avasthita ho jAte haiM / / 3 / 'Na tao paraM dhammasthikAyA'bhAvA' sUtrArtha--'lokAnta se Age muktAtmA nahIM jAte, kyoMki yahAM dharmAstikAya kA abhAva hai // 4 // tattvArthadIpikA-pahale batalAyA gayA hai ki mukta hone ke anantara muktAtmA Upara lokAnta taka gamana karate hai| kintu prazna upasthita hotA hai ki agara muktAtmA kA Urdhvagamana hotA hai to lokAnta baraphanA jevI veta temaja urvamukha chatranA AkAranI che. tenI paNa upara eka jana arthAt cAra gAu sudhI leka che. A cAra gAumAMthI traNa gAu cheDIne cethA gAuno chaTho bhAga traNaseteMtrIza dhanuSya ane batrIza AMgaLI pramita kSetra lekAnta zabdathI grahaNa karavAmAM Ave che. te lokAntamAM jaIne mukatAmA arthAta siddha avasthita thaI jAya che 3 ! 'na taoM para dhammatthikAyA'bhAvA' sUtrArtha- kAntathI AgaLa mukatAtmA jatA nathI kAraNake tyAM dharmA stikAyane abhAva che ke 4 | tatvArthadIpikA-pahelA batAvavAmAM AvyuM ke mukata thaI gayA bAda muktAtmA upara lekAnta sudhI gamana kare che, paraMtu prazna upasthita thAya che zrI tatvArtha sUtra 2
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.4 muktAtmano lokAntaparyantamevagatiH 851 bhAvAt ? atrocyate'Na to paraM' ityAdi tataH paraM lokAntAdayo na gacchati dharmAstikAyAbhAvAt, gatipariNavajIvapudgalAnAM dharmadravyamupagrahakArakaM bhavati mInasya yathA jalaM, tacca tadane nAsti jIvapudgalAnAM gatau dharmadravyaM kAraNaM bhavati lokAntAtparamalokaH tatra tadabhAvaH ato muktAtmA lokAntAdagrena gacchati tatraiva siddho bhavatItibhAvaH-uktaMcottarAdhyayane SaT triMzattame'dhyayane kahi paDihayA siddhAH kahiM siddhA paidviyA / kahi vodiM caittANaM kattha vA gaMtUNa sijjhai // 56 // aloe paDihayA siddhA, loyagge ya paiDiyA / iha boMdi caittANaM tasya gaMtU Na sijjhai / 57 // taka hI jAne kA niyama kyoM hai ? Age jAne meM bAdhA kyA hai ? jaya ki gati ko rokane vAlA koI kAraNa nahIM hai ? isa prazna kA samAdhAna karate haiM-lokAnta se Age muktAtmA kA gamana nahIM hotA kyoM ki vahAM dharmAstikAya nahIM hai| dharmadravya gatipariNata jIvoM aura pudagaloM kI gati meM nimitta kAraNa hotA hai, jaise jala machalI kI gati meM sahAyaka hotA hai| dharmAstikAya Age vidyamAna nahIM hai, ataeca muktAtmA Age nahIM gamana karate / loka ke Age aloka hai aloka meM dharmAstikAya kA abhAva hai| yahI kAraNa hai ki siddha jIva lokAnta meM hI sthita ho jAte haiM / uttarAdhyayana ke chattIsaveM adhyayana meM kahA hai siddha kahAM ruka jAte haiM ? siddha kahAM avasthita hote haiM ? kahAM zarIra kA parityAga karake kahAM jAkara siddha hote haiM ? // 56 // ke je mutAtmAnuM urdhvagamana thAya che te kAnta sudhI ja javAne niyama zA mATe che. ? AgaLa javAmAM zuM vAMdho che ? A praznanuM samAdhAna karIe chIe kAntathI AgaLa mukatAmAnuM gamana thatuM nathI kAraNake tyAM dharmAstikAya nathI dharmadravya gatipariNata che ane pudgalenI gatimAM nimitta kAraNa hoya che, jevI rIte jaLa mAchalInI gatimAM sahAyaka thAya che. dharmAstikAya AgaLa vidyamAna nathI AthI mukatAmA AgaLa gamana karatAM nathI. kAntanI pachI alaka che ane alakamAM dharmAstikAyane abhAva che. siddha jIva lekA nDamAM ja avasthita thaI jAya che tenuM Aja kAraNa che. uttarAdhyayananA chatrIsamAM adhyayanamAM kahyuM che siddha kyAM rokAI jAya che ? siddha kayAM avasthita thAya che ? zarIrane parityAga kayAM kare che? ane kayAM jaIne siddha thAya che ke pada zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 tattvArthasUtre chAyA-kutra pratihatAH siddhAH kutra siddhAH pratiSThitAH / kutra boMdi tyaktvA kutra gatvA sidhyati // aloke pratihatAH siddhAH lokAgre ca prtisstthitaaH| iha bodiM tyaktvA tatra gatvA sidhyati iti / mU0 // 4 // mUlam-nissaMgao niraMgaNao gaipariNAmAo baMdhaccheyao niraMdhaNao pubappaogAo ya tagaI // 5 // chAyA-nissaGgato niraGgaNato gatipariNAmAt bandhacchedAt / nirindhanataH pUrvapayogAcca tadgati // 5 // tatvArthadIpikA--'pUrva tAvat muktAtmano gatiruktA, sA ca karmasadbhAvAdeva bhavati, sarva karmakSaye mokSaH iti pUrva muktameva tato'karmaNaH punaH kathaM gati saMbhavaH ? ityAha-'nissaMgao' ityAdi / nissaGgAt sarva karmakSaye gatirodhaka 'siddha aloka meM ruka jAte haiM, loka ke agnabhAga meM avasthita hote haiM, yahAM zarIra kA tyAga karake vahAM jAkara siddha hote haiN||57||4 'nissaMgao niraMgaNao' ityAdi / sUtrArtha--niHsaMga hone ke kAraNa, karma-lepa kA abhAva hone ke kAraNa, gatipariNAma ke kAraNa, vandha kA cheda na ho jAne ke kAraNa karmarUpI Idhana kA abhAva hone ke kAraNa aura pUrva-prayoga ke kAraNa siddhoM kI Urdhva gati hotI hai // 5 // taravArthadIpikA-pahale muktAtmA kI gati kA nirUpaNa kiyA gayA hai, kintu gati to karma ke sadbhAva se hotI hai aura yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki samasna karmoM kA kSaya hone para mokSa hotA hai / to phira akarmA jIva kI gati kA kipta prakAra saMbhava hai ? isakA uttara siddha alakamAM rokAI jAya che, lokanA agrabhAgamAM avasthita thAya che, ahIM zarIrane tyAga karIne tyAM jaIne siddha thAya che ke 4 che __ 'nissaMgao niraMgaNaoM' tyA sutrAthI-niHsaMga hovAnA kAraNe, karma lepane abhAva hovAnA kAraNe gatipariNAmanA kAraNe, bandhanuM chedana thaI javAnA kAraNe karma rUpI baLataNane abhAva hovAnA kAraNe temaja pUrvaganA kAraNe siddhonI udarvagati thAya che5 tattvathadIpikA-pahelA mukatAtmAnI gatinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, paraMtu gati te karmane saddabhAvathI thAya che, ane e te pahelA ja kahevAI gayuM che ke samasta kamene kSaya thavAthI mekSa thAya che te pachI akamI jIvanI gati kaI rIte zakya che ? Ano javAba prastuta satramAM zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 9 sU. 5 akarmaNA gatinirUpaNam 853 karmaNo'pyabhAvastataH karma saGgarA hisyAt saGgaH skhalanaM tadrAhityAt, niraGgaNAt mohApagamena tatrAvasthAna kAraNa bhUtarA gale pAbhAvAt, gatipariNAmAt tathAvidha gatipariNAmAt, bandhachedAt karmavacchedAta, nirindhanAda-karmarUpendhanA bhAvAt tathA pUrvaprayogAcca sa karmAvasthAyAM gatimantra svabhAvamAzrityApi gati bhavati, evaM kAraNaSaTkAd akarmaNo'pi gati bhavatIti // 5 // mUlam - cavagayaleva jalaTThiya tuMbaM biva, viSphuDiyakosa eraMDaati viva, iMdhaNavimuktadhUmaM viva, dhaNuvimukkasAyagaM viva // 6 // chAyA - vyapagatale jalasthita tumbamiva, visphuTitakozairaNDavIjamiva, indhana vimuktadhUmaiva, dhanurvimukta sAyakamiva ||6|| isa sUtra meM diyA jAtA hai siddha jIvoM kI niHsaMga hone ke kAraNa gati hotI hai, arthAt gati meM rukAvaTa DAlane vAle karma kA bhI abhAva ho jAne se unakA Urdhvagamana hotA hai| dUsare, moha ke haTa jAne se vahAM Thaharane ke kAraNabhUta rAga kA lepana nahIM raha jAtA, isa kAraNa bhI gati hotI hai / tIsare, jIva kA svabhAva hI Urdhvagamana karane kA hai| cauthe, karmabandhakA viccheda ho jAtA hai| pAMcaveM, karmarUpI IMdhana kA abhAva ho jAtA hai| chaThe, pUrvaprayoga se arthAt sakarma avasthA meM gatimatva svabhAva hone se akarma-avasthA meM bhI gati hotI hai / isa prakAra chaha kAraNoM se siddha jIva kI Urdhvavagati hotI hai hai ||5|| 'vavagayaleva jalaTThiya' ityAdi / sUtrArtha - lepa ke haTa jAne para jala kI sataha para sthita hone vAle ApavAmAM Ave che niHsaga hAvAnA kAraNe siddha jIvAnI gati thAya che, arthAt gatimAM avarodha karanAra kamanA paNa abhAva thai javAthI temanu utra gamana thAya che. khIjuM mehu dUra thaI javAthI tyAM rokAvAnA kAraNabhUta rAgane lepa rahetA nathI e kAraNe paNa gati thAya che trIjuM, jIvanA svabhAva java gamana karavAnA che. ceAthu, kA~baMdhanA viccheda thai jAya che. pAMcamuM, kama rUpI i dhana ne abhAva thaI jAya che. chaThThuM', pUvaprayAgathI arthAt sakama avasthAmAM paNa gati thAya che. A rIte cha kAraNeAthI siddha jIvanI va`gati thAya che pA 'vavagayajjalaTTiya' tyAhi / sUtrA-lepanA dUra thavAthI pANInI sapATI para sthita thanAra tuMbaDAnI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre tatvArthadIpikA-'pUrva tAvad nissaGgatvAdibhirakarmaNo muktAtmano gatiH pradarzitA, sA ca kena dRSTAntena gati bhavatIti nirUpayitumAha-vavagaya' ityAdi / vyapagatale pajalasthita tumbabhiva, yathA tumbaphalaM zuSkaM nizchidraM aSTabhiH kuzamRttikAdilepaiH liptam Atape dattaM sat zuSkaM bhavati, tat jale kSiptaM sat guru katvena jalagatatalamatiSThAnaM bhavati, tadeva kramazo lepanirgalanAta jalagatatala matikramya svabhAvata eva salilataLapatiSThAnaM bhavati tadvad akarmaNo gatirbhavati / 1 / evameva niraGgaNavena tathAvidha gatiNAmena cA'pyakarmaNo gatibhavati 2-3, evaM bandhacche dAdapi akarmaNo gatirbhavati-yathA eraNDaphalam Atape dattaM sat zuSka bhavati, zuSkasya tasya kozabhede tadgatame raNDabIjamuparyutpatati tadvadevAkarmaNo'pi tUbe ke samAna, koza ke phaTane para eraMDa ke bIja ke samAna, Idhana se vimukta dhUma ke samAna aura dhanuSa se chUTe hue vANa ke samAna // 6 // tatvAyadIpikA-pahale nistaMgatA Adi hetuoM se muktAtmA kI gati kA vidhAna kiyA hai, isa sUtra meM dRSTAntoM dvArA use puSTa karate haiM(1) jaise koI sUkhA tumbAphala ho, chidrahIna ho aura miTTI ke ATha levoM se lipta karake dhUpa meM rakha kara sukhA liyA jAya / phira use jala meM DAlA jAya to lepayukta hone ke kAraNa bhArI hone se vaha jala ke talabhAga meM jAkara ThaharatA hai / phira dhIre-dhIre lepoM ke haTane para vaha svabhAvataH jala ke Upara A jAtA hai, isI prakAra karma-lepa ke hara jAne se siddha jIva bhI Urdhvagamana karate haiN| (2-3) isI prakAra niraMgaNa hone se arthAt moha ke naSTa hone se bhI akarmA jIva kI gati ema. kozanA phATavAthI eraMDAnA bIjanI mAphaka, IdhaNathI vimukata dhUmADAnI samAna ane dhanuSyathI chuTelA bANanI samAna che 6 tasvArthadIpikA--pahelA nisaMgatA Adi hetuothI mukatAbhAnI gatinuM vidhAna karyuM, A sUtramAM daSTAMto dvArA tenI puSTi karIe chIe (1) jema kaI sapha tuMbaDuM hoya, chidra vagaranuM hoya, tene mATInA ATha lepathI lIpIne taDakAmAM rAkhIne sukAvI devAmAM Ave, pachI tene pANImAM nAkhavAmAM Ave te lepayukta hovAnA kAraNe vajanadAra hevAthI te jaLanA taLabhAgamAM jaIne sthira thAya che. pachI dhIme-dhIme lepanA dUra thavAthI te svabhAvataH pANInI sapATI upara AvI jAya che. AvI ja rIte karma-lepa dUra thavAthI siddhava paNa urdhvagamana kare che. (2-3) A ja pramANe niraMgaNa hevAthI athata mehanA dUra thaI javAthI paNa akama jIvanI gati thAya che (4) banyo zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.1 2.6 akarmaNo gativiSayeH dRSTAntaH 855 gatirbhavati 4 / tathA- indhanamuktasya dhRmasya gatirbhavati, yathA indhana vimamuktasya dhUmasya svabhAvata eva vyAghAtAbhAve Urca gatibhavati tathaivAkarmaNo'pi gati. bhavati 5 / pUrva prayogAccAkarmaNo gatirbhavati, yathA AkRSTa karNAntacApa: puruSo dhanuSA bANaM kSipati, tasya vANasya dhanurmuktasya puruSa vyApArarahitasyApi gatibhavati tathaivA'karmaNo'pi gatibhavati pUrva yena karmaNA'sya gati payogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi avicchinna saMskAratvAd gatiheturbhavati tatastatkRtA gatibhavati / evaM pUrvoktaH Sabhi dRSTAntairakarmaNo'pi gatirbhavatIti // 6 // hotI hai| (4) bandha ke naSTa hone se bhI kama rahita jIva gati karatA hai| jaise eraMDa kA phala dhRpa lagane se jaba sUkha jAtA hai to usakA koza phaTatA hai aura andara rahA huo bIja Upara ucaTatA hai, usI prakAra bandha haTa jAne para akarmaka jIva bhI Urdhvagamana karatA hai / (5) Idhana se vimukta dhUma kI, vyAghAta ke abhAva meM svabhAva se hI Urdhvagati hotI hai, usI prakAra akarmaka jIva kI bhI Urdhvagati hotI hai| (6) pUrvaprayoga se bhI siddha jIva Urdhvagamana karate haiN| jaise kAna taka dhanuSa kI DorI ko khIMca kara puruSa bANa choDatA hai| vaha vANa puruSa ke vyApAra ke binA bhI pUrva prayoga se gati karatA hai, usI prakAra siddha jIca bhI pUrva prayoga se gamana karatA hai| tAtparya yaha hai ki jisa karma ke kAraNa usakI pahale gati hotI thI, usakA kSaya ho jAne para bhI saMskAra kA viccheda na hone se vaha gati kA hetu hotA hai| isa prakAra ina chaha dRSTAntoM se akarmaka jIva kI gati siddha hotI hai // 6 // nAza thavAthI paNa karma rahita jIva gati kare che jevI rIte eraMDAnuM phaLa taDake lAgavAthI jyAre sukAI jAya che tyAre tene keza phATI jAya che ane aMdara bIja upara ucakAya che e ja rIte bandha dUra thaI javAthI akarmaka jIva paNuM urdhvagamana kare che. (5) IdhaNathI vimukta dhumADAnI vyAghAtanA abhAva mAM svabhAvathI ja udarvagati thAya che, tevI ja rIte akarma jIvanI paNa urvagati thAya che. (6) pUrva pragathI paNa siddha jIva udarvagamana kare che. jevI rIte kAna sudhI dhanuSyanI derIne kheMcIne puruSa bANa choDe che. A bANa purUSanA vyApAra vagara paNa pUrva prayogathI gati kare che tevI ja rIte siddha jIva paNa pUrvaprayAgathI gamana kare che. tAtparya e che ke je karmanA kAraNe tenI pahelA gati thatI tene kSaya thaI javA chatAM paNa saMskArane viccheda na thavAthI te gatine hetu thAya che. Ama A cha dRSTAMtathI akamaka jIvanI gati siddha thAya che. 6 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre mUlam-khetta 1 kAla 2 gai 3 veya 4 tittha 5 liMga 6 cAritta 7 buddha 8 nANA 9 'vagahaNu 10 kosaM 11 tarA 12 Nusamaya 13 saMkha 14 'pabahuttao 15 sajjhA // 7 // chAyA-kSetra 1 kAla 2 gati 3 veda 4 tIrtha 5 liGga 6 cAritra 7 buddha8 jJAnA 9 'nagAhano 10 tkarSA 11ntarA 12 nusamaya 13 saMkhyA 14 'lpabahusvataH 15 saadhyaaH||7| __tatvArthadIpikA-pUrva tAvat sarvakarmakSayarUpe mokSe sati siddho bhavatIti siddhasvarUpaM paJcadazamirai nirUpayitumAha- khettakAla' ityAdi / ___ atra siddhAH sAdhyAH amugamanIyAH / katham ? kSetrAdi pnycdshmiaaraiH| atra siddhAnAM svarUpajJAne kSetrAdIni 9zcadaza dvArANi santi, etai dvAraiH siddha. 'khetta 1 kAla 2 gaI' ityAdi / sUtrArtha-siddha jISa ina pandraha dvAroM se cintanIya yA prarUpaNIya haiM-(1) kSetra (2) kAla (3) gati (4) veda (5) tIrtha (6) liMga (7) cAritra (8) buddha (9) jJAna (10) avagAhanA (11 utkarSa (12) antara (13) anusamaya (14) saMkhyA aura (15) alpacahatva // 7 // tatvArthadIpikA-pahale kahA gayA hai ki jIva kamoM kA kSaya hone para siddha hotA hai, ataeva yahAM pandraha dvAroM se siddha ke svarUpa ko nirUpaNa kiyA jAtA hai siddha pandraha dvAroM se samajhane yogya haiM / tAtparya yaha hai ki sidaghoM ke svarUpa ko samajhane ke lie pandraha dvAra haiM, unase unake 'khetta1 kAla2 gaI3' yA ! satrArtha-siddhajIva A paMdara kArothI cintanaya athavA prarUpaNaya che (1) kSetra (2) 17 (3) gati (4) vaha (5) tItha (6) 1 (7) yAtri (8) muddha (6) jJAna (10) mAnA (11) GSa (12) manta2 (13) anusamaya (14) saMkhyA ane (15) alapabahuta che 7 che tattvArthadIpikA-pahelAM kahevAmAM AvyuM ke jIva samasta kamene kSaya thayA bAda siddha thAya che. AthI ahIM paMdara dvArethI siddhanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. siddha paMdara dvArethI samajavA yogya che. tAtparya e che ke siddhonA svarUpane samajavA mATe paMdara dvAra che tenAthI temanA kavarUpane vicAra kare zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam svarUpaM cintanIyamiti bhAvaH / tAni dvArANi yathA 'khetta' ityAdi / atra kSetrAdyalpabahutvAntAnAM dvandvaH / tataH kSetrataH kAlataH ityAdi / tatra kSetrataH kasmin kSetre sidhyanti, vidhe'pi kSetro kAdhastiryaglokarUpe sidhyanti / tatra-Urdhvaloke paNDakavanAdau, adholoke salilAvatI vijayAdholaukikeSu grAmeSu, tiryagaloke manuSyakSetro sidhyanti / tatrApi saMhAraNAmAvena paJcadazasu karmabhUmiSu-bharata paJcakairavata eJcakamahAvidehapaJcakarUpAsu siddhA bhavanti saMharaNamapekSya samudranadI varSadharaparvatAdAvapi bhavanti / tIrthakarAH punaradholoke'dholaukikeSu grAmeSu, tiryagloke pazcadazasu karmabhUmiSu bhavanti na zeSeSu sthAneSu, tatra teSAM saMharaNata evaM sadbhAvAta, na tIrthakRtAM bhagavatAM kadAcidapi saMharaNa saMbhava iti| saMharaNaM dvividhaM svarUpa kA vicAra karanA cAhie / unakA nirUpaNa isa prakAra hai (1) kSetradvAra-kisa kSetra meM jIva siddha hote haiM ? uttara yaha hai ki Urdhva, adhaH aura niryaka, ina tInoM lokoM meM jIva siddha hote haiN| paNDakavana Adi Urdhvaloka meM, salilAvatI vijaya ke adholokika grAmarUpa adholoka meM manuSyakSetrarUpa tircha loka meM siddha hote haiN| usameM bhI saMharaNa ke abhAva meM pandraha karmabhUmiyoM meM arthAt pAMca bharata, pAMca eravata aura pAMca mahAvideha meM siddha hote hai, saMharaNa kI apekSA samudra, nadI varSadhara, evaM parvata Adi meM bhI siddha hote haiN| tIrthaMkara adholoka meM adholaukika grAmoM meM, tiryak loka meM pandraha karma bhramiyoM meM siddha hote haiM, zeSa sthAnoM meM nhiiN| zeSa sthAnoM meM jo siddha hote haiM ve saMharaNa se hI hote haiM kintu tIrthakara bhagavAna kA joIe. tenuM nirUpaNa A pramANe che kSetradvAra-- kayA kSetramAM jIva siddha thAya che ? javAba e che ke urva, adhaH ane tiryaku, A traNe lokomAM siddha thAya che paNDakavana Adi urva lokamAM salilAvatI vijayanA akika grAmarUpa adholekamAM tathA manuSyakSetra rU5 tichalakamAM siddha thAya che. AmAM paNa saMharaNanA abhAvamAM paMdara karmabhUmiemAM arthAt pAMca bharata, pAMca eravata ane pAMca mahAvidehamAM siddha thAya che, saMharaNanI apekSA samudra, nadI, varSaghara ane parvata AdimAM paNa siddha thAya che. tIrthakara adholakamAM alauki.grAmomAM tirthaMkalekamAM paMdara karmabhUmimAM siddha thAya che, zeSa sthAne mAM nahIM zeSa sthAne mAM je siddha thAya che tene saMharaNathI ja thAya che paraMtu tIrthakara bhagavAnanuM saMharaNa kadI paNa thaI zakatuM nathI. saMharaNa be prakAranA hoya che ta0 108 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryas bhavati svakRtaM parakRtaM ca / tatra svakRtaM yat jaGghAcAraNavidyAcAraNAnAM svecchAto viziSTa sthAnAnugamanaM bhavati tat / parakRtaM yat cAraNavidyAdharairdevaizca vairabhAvato SnukampAto vA tatra utkSipyAnyatra prakSepaNaM bhavati tat / saMharaNaM tu pramattasaMyanAnA dezaviratAnAmeva bhavati na tu sarveSAM sAdhUnAm / zramaNI, vyapagatavedaH, parihAravizuddhisaMyataH, pulAkaH amamatasaMyataH, caturdaza pUrvI, AhArakazarIrI cetyeteSAM saptAnAM kadAcidapi saMharaNaM na bhavati / tathA coktam -- "samaNImavagayavedaM, parihAra pulAgamadhyamattaMca | cohasapuvi AhA-ragaMca Navi kovi saMharai / " iti chAyA - zramaNImapagatavedaM parihAraM pulAkamapramattaM ca / caturdaza pUrvi AhArakaM ca nApi ko'pi saMharati // iti kSetra dvAram |1| saMharaNa kabhI ho nahIM sktaa| saMharaNa do prakAra kA hotA hai-svakRta aura parakRta / jaMghAcaraNa muni apanI icchA se viziSTha sthAnoM para mana karate haiM, vaha svakRta saMharaNa kahalAtA hai| vidyAdharoM athavA devoM dvArA vairabhAva ke kAraNa yA anukaMpA se prerita hokara niyata sthAna se kisI dUsare sthAna para le jAnA parakRta saMharaNa kahalAtA hai / yaha saMharaNa pramatta saMyato aura dezavirata zrAvakoM kA hI ho sakatA hai, saba sAdhuoM kA nahIM / zramaNI, vedarahita sAdhu, parihAra vizuddhi saMyata, pulAka, apramattasaMyata, caturdazapUrvI aura AhAraka zarIrI, ina sAtakA saMharaNa kadApi nahIM hotaa| kahA bhI hai 'zramaNI vedavihInazramaNa, parihAra vizuddhi saMyamavAn pulAka, pramatta saMyata, caudahapUrvI aura AhAraka zarIrI zramaNa kA ka I saMharaNa nahIM karatA / svakRta ane parakRta ja ghAcAraNu athavA vidyAcAraNa muni peAtAnI IcchAthI viziSTa sthAna bhaNI gamana kare che, te svakRta saharaNa kahevAya che. vidhAdharA athavA devA dvArA verabhAvanA kAraNe athavA anukaMpAthI prerita thaIne niyata sthAnethI kAI khIjA sthAne laI javuM parakRta sa'haraNa kahevAya che. A sahura rajI pramattasayatA ane dezavirata zrAvakane ja hAi zake che, mAM ja sAdhuone nahI. sAthI vedarahita sAdhu parihAra vizuddha sayata, pulAka, apramattasa'yata, caturdazapUrvI ane AhArakazarIrI, A sAtanuM sa haraNa kadApI thatuM nathI vaLI kahyu paNa che zramaNI, vedavihina zramaNa, parihAra vizuddhi saMyamavAna pulAka, aprama ttasayata, caudapUvI' ane AhAraka zarIrI zramaNunu kAi saharaNa karatuM nathI zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam kAlataH siddhAH kasmin kAle siddhyanti ? / sAmAnyato janmato'vasarpiNyutsarpiNIrUpeSu kAleSu siddhynti| vizeSatastu-avasapiNyAM supamaduSpamA rUpe tRtIyakAlabhAge saMkhyeyeSu varSeSu zeSeSu jAtAH santaH siddhayantiH / duSSamasuSamAyAM sarvasyAmiti caturthA'rake sarvatra siddhayanti / duSpasuSamAyAM jAtA duSSamA rUpe paJcamArake siddhayanti kintu duSSamAyA jAtA na kadAcit siddhayantItibhAvaH / saMharaNApekSayAtu avasarpiNyAdiSu sarveSvapi kAleSu siddhayanti / yathA-avasarpiNyAM tRtIyacaturthArakayozcaramazarIriNAM janma siddhi gamanaM tu keSAJcit paJcame'pyarake bhavati sthA jambUsvAminaH / keSAzcit caramazarIriNAM utsarpiNyAM duSSamAdiSu dvitIyatRtIyacaturthArakeSu janma. siddhiga (2) kAlavAra-kAla siddha jIva kisa kAla meM siddha hote haiM ? sAmA. nya rUpa se, janma kI apekSA avasarpiNI aura utsarpiNI-sabhI kAlo meM siddha hote haiN| vizeSa kA vicAra kiyA jAya to avasarpiNI ke suSama duSSama rUpa tIsare Are meM saMkhyAta varSa zeSa rahane para janme hae siddha hote haiN| duSama-suSama nAmaka pUre cauthe Are meM siddha hote haiN| dRSSama suSama Are meM jo utpanna hue haiM ve paMcama Are meM siddha ho sakate hai kintu duSSama nAmaka pAMcaveM Are meM janme hue jIva siddha nahIM hote| saMharaNa kI apekSA avasarpiNI Adi sabhI kAloM meM siddha hote haiN| yathA-avasarpiNI kAla meM tIsare aura cauthe Are meM caramazarIrI manavyoM kA janma hotA hai kintu unameM se koI-koI pAMcaveM Are meM bhI mokSa jAte haiM, jaise jambU svaamii| kinhIM-kinhIM caramazarIrIyoM kA (2) kAladvAra-kAlathI siddha jIva kayA kALamAM siddha thAya che? sAmAnya rUpathI, janmanI apekSA avasarpiNa ane utsapiNI badhAM ja kALamAM siddha thAya che. vizeSane vicAra karavAmAM Ave te avasarpiNInA suSamadaSama rUpa trIjA ArAmAM, saMkhyAta varSa zeSa rahevA para janmelA siddha thAya che. duSama suSama nAmaka pUrA cethA ArAmAM siddha thAya che. duSamasuSama ArAmAM je utpanna thAya che te paMcama ArAmAM siddha thaI zake che paraMtu duSama nAmaka pAMcamAM ArAmAM janmelA jIva siddha thatAM nathI saMharaNanI apekSA avasapiNI Adi badhAM kALamAM siddha thAya che jemake avasarpiNI kALamAM trIjA ane cothA ArAmAM caramazarIrI manuSyane janma thAya che paNa temAMthI koI koI pAMcamAM ArAmAM paNa mokSe jAya che jema ke jakhkhasvAmI kaI kaI caramazarIrione utsarpiNI kALamAM duSama Adi bIjA trIjA cethA ArAmAM zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________ 860 tattvAryasUtre manaM tu tItayacaturthArakayoreva bhavati |-"dosu vi samApsu jAyA sijhaMto sappiNIe kaaltige| tIsuya jAyA osapiNIe sijjhaMti kAladuge // 1 // " iti dvayorapi samaye jAtA: siddhayanti utsarpiNyAM kaaltrike| tisRSu ca (samAsu) jAtA avasapiNyAM siddhayanti kAladvike iticchaayaa|| saMharaNamapekSyatu-utsarpiNyAmavasarpiNyAM ca SaTsvapyarakeSu siddhayaH nti / tIrthakRtAM punaravasarpiNyAmutsarmiNyAM ca janma siddhigamanaMtu-suSamaduSSamA duSSamamuSpamArupayo stRtIya caturthArakayoreva vedivyaM, na tu zeSeSvarakeSu yathA bhagavata RSabhasvAminaH suSamaduSpamArakaparyantabhAge janma, ekonanavati pakSeSu iti sASTimAsAdhikeSu triSu varSeSu zeSeSu ca siddhigmnm| bhagavato barddhamAnautsarpiNI kAla meM duSSama Adi dvitIya-tRtIya caturtha Are meM janma hotA hai kintu siddhigamana to tIsare-cauthe Are meM hI hotA hai| kahA bhI hai-'avasarpiNI kAla ke do AroM meM utpanna hue jIva tIna AroM meM siddha hote haiM aura utsarpiNI kAla ke tIna AroM meM janme hue do AroM meM siddha hote haiM // 1 // saMharaNa kI apekSA utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM chahoM AroM meM siddha hote haiN| tIrtha karoM kA janma avapiNI aura utsarpiNI kAla ke tIsare aura cauthe Are meM hotA hai aura siddhigamana bhI suSama duSamA aura duSSama suSamA kAla meM-tIsare aura cauthe Are meM hI samajhanA cAhie, anya AroM meM nahIM / jaise bhagavAn RSabhadeva kA janma suSama duSSama Are ke paryanta bhAga meM huA aura 89 pakSa, arthAt tIna varSa aura sADhe ATha mAsa zeSa rahane para mokSagamana huaa| bhagavAn barddhamAna svAmI kA janma janma thAya che paraMtu siddhigamana te trIjA cethA ArAmAM thAya che. kahyuM paNa che avasarpiNI kALanA be ArAmAM utpanna thayelA jIva traNa ArAmAM siddha thAya che utsarpiNI kALanA traNa ArAmAM janmelA be ArAmAM siddha thAya che 1 saM haraNanI apekSA utsapiNI ane avasarpiNI kALamAM che e ArAmAM siddha thAya che. tIrthakarone janma avasarpiNI ane utsarpiNI kALanA trIjA ane cothA ArAmAM thAya che ane siddhigamana paNa suSamaduSamAM ane duSamasuSamA kALamAM trIjA ane cothA ArAmAM ja samajavuM joIe, anya ArAemAM nahIM. jema bhagavAna RSabhadevano janma suSamaduSama ArAnA chellA bhAgamAM thaye ane 89 pakhavADIA arthAt traNa varSa ane sADA ATha mAsa zaSa rahevA para mokSagamana thayuM. bhagavAna mahAvIra svAmIne janma duSama zrItatvArtha sUtra : 2
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam 861 svAminastu duSSamabAra paryanta bhAge janma, ekonanavati pakSeSu zeSeSu siddhi, gamanamiti / iti dvitIyaM kAladvAram ||2|| tamAzritya kasyAM gatau siddhayanti / atra nayadvayam - anantaranayaH pAzcAskRtanayazceti, tatra ananvaranayamiti pratyutpannamatramadhikRtya manuSyagatAveva sidU - dhyanti nAnyasyAM gatau / pazcAtkRtanayamiti pAzcAtyamanantaraM bhavamadhikRtya punaH sAmAnyatazcatasRbhyo'pi gatibhya AgatAH siddhayanti / tatrAyaM vivekaH- narakagatimAzritya catasRbhya AdyAbhyo narakapRthivIbhya AgatAH siddhayanti / tiryaggatimAzritya pRthivya vanaspati paJcendriyatiryaggatibhya AgatAH siddhayanti / manuSyagatimAzritya strIbhyaH puruSebhyo vA samAgatAH siddhyanti 3 devagati mazritya caturthI devanikAyebhya AgatAH siddhayanti 4 / tIrtha karAH punardevagaternaraka gateduSSama suSama nAmaka Are ke antima bhAga meM huA 89 pakSa zeSa rahane para mokSagamana huA / (3) gatidvAra - gati kI apekSA eka gati meM siddha hote haiN| isa viSaya meM do naya haiM - anantara nava aura pazcAtkRta naya / anantara naya arthAt varttamAna bhava kI apekSA se manuSyagati meM hI siddhi prApta hotI hai, kisI anya gati meM nahIM / pazcAskRta naya arthAt varttamAna bhaya se pahale ke bhava ke apekSA se, sAmAnya rUpa se cAroM hI gatiyoM se Aye jIva siddha hote haiN| isameM vizeSatA yaha hai- narakagati kI apekSA prAraMbha kI cAra pRthiviyoM se Aye jIva siddha ho sakate haiN| tiryaca gati kI apekSA pRthvI, jala vanaspati aura paMcendriya tiryaMcoM se Aye jIva siddha hote haiM / devagati kI apekSA cAroM nikAyoM se Aye suSama nAmaka ArAnA antima bhAgamAM thayA. 89 pakhavADI zeSa rahyA tyAre bhe,kSaNabhana thayu. (3) gatidvAra--gatinI apekSA eka gatimAM siddha thAya che A viSayamAM e naya che--anantaranaya ane pazcAdbhutanaya anantaranaya arthAt vata mAna bhavanI apekSAthI manuSyagatimAM ja siddhi prApta thAya che, kAi anya gatimAM nahI pazcAtkRtanaya arthAt vartamAna bhatranA pahelAnA bhavanI apekSAthI, sAmAnya rUpathI cAreya gatiemAMthI AvelA jItra siddha thAya che. khAmAM vizeSatA A che narakagatinI apekSA prAraMbhanI cAra pRthvI ethI AvelA jIva siddha thaI zake che. tiya cagatinI apekSA pRthvI, jaLa vanaspatinI ane 5'ce. ndriya tiga ceAthI AvelA jIva siddha thAya che. tIrthaMkara devagati athavA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________ 862 tattvAryasUtre vA'nantarAgatAeva siddhayanti / tatrApi narakagatimAzritya tisRbhya AdhAbhya eva naraka pRthivIbhya AgatA siddhayanti / devagati mAzritya vaimAnika devanikAyebhya evaM AgatAH siddhayanti / na tu shessnikaayebhyH| iti tRtIyaM gatidvAram / / 3 / / vedasaH-kasmin vede siddhayanti ? pratyutpannanayamadhikRtya apagatavedA evaM siddhyanti tadbhavAnubhUtapUrvavedamAzritya tu sarveSvApi vedeSu strI puM napuMnasakarUpeSu sidhyanti / uktazca -"avagayaveo sijjhai, paccuppaNNaM nayaM paDucca / 3 / samvehiya veehiya, sijjhaisamaiyanayavAyA // 1 // " apagatavedaH siddhayati, pratyutpanna nayaM pratitya tu / sarvezca vedaizca siddhayati samatItanayavAdAta iticchaayaa| tIrthakRtaH punaH vIvede vA puruSa vedevA siddhyantiza tu napuMsaka vede // iti caturthe vedadvAram / / jIva siddha hote haiM / tIrtha kara devagati yA narakagati se anantara Akara hI siddha hote haiN| naraka se AeM jo prAraMbha kI tIna naraka bhUmiyo se Akara siddha hote hai / devagati kI apekSA vaimAnikanikAya se siddha hote haiM, anya kisI nikAya se nhiiN| (4) vedavAra-veda kI apekSA kisa beda se siddha hote hai ? pratyuH tpannanaya arthAt vartamAnagrAhInaya kI apekSA to veda rahita jIva hI siddha hote haiM usa bhava meM anubhava kiye hue pUrva veda kI apekSA strI. veda, puruSaveda aura napuMsakabeda tInoM se siddha hote haiN| kahA bhI hai-prAyurana naya kI apekSA sabhI vedoM se siddha hote haiM // 1 // tIrthakara strIveda athavA puruSaveda meM hI siddha hote haiM, napuMsakaveda meM nhiiN| narakagatithI anantara AvIne ja siddha thAya che. tIrthaMkara narakathI Ave te prAraMbhanI traNa narakabhUmiethI AvIne siddha thAya che. devagatinI apekSA vaimAnikanikAyathI ja AvIne siddha thAya che. anya keI nikAyathI nahIM (4) vedadvAra-vedanI apekSA kayA vedathI siddha thAya che? pratyutpana naya arthAt vartamAnagrAhI nayanI apekSA te vedarahita jIva ja siddha thAya che. te bhavamAM anubhavelA pUrvavedanI apekSA strIveda, purUSada ane napuMsakaveda traNethI siddha thAya che kahyuM paNa che pratyutpanna nayanI apekSA vedathI rahita jIva siddha thAya che, paraMtu atItagrAhI nayanI, apekSA badhA vedothI siddha thAya che, e 1 | tIrthaMkara strIveda athavA purUSavedamAM ja siddha thAya che, napusakedamAM nahIM. zrI tatvArtha sUtra 2
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 9 su.7 siddhasvarUpanirUpaNam 863 tIrthataH kasmin tIrthe siddhyanti ? tIrthakaratIrthe ca atIrthe ca sidhyanti || iti paJcamaM tIrthadvAram ||5| liGgataH kasmin liGge siddhyanti ?, gRhiliGge svaliGge ca sidhyanti, idaM va sarva dravyaliGgApekSayA jJAtavyam / saMyamarUpabhAvaliGgApekSayA tu svaliGge eva sidhyanti na tu tadatirikte liGge bhAvaliGgeneva siddhi prApteH / itiSaSThaM liGgadvAram | 6 | 1 cAritrataH kasmin cAritre sidhyanti ? pratyutpannanayamadhikatya yathAkhyAta. cAritre sidhyanti / rudbhavAnubhUtapUrva cAritrApekSayA kecita sAmAyika sUkSmasaMparAya - yathArUpayAteti cAritriNaH 1 ke cita-sAmAyika chedopasthApanIya sUkSma (5) tIrthadvAra - tIrtha kI apekSA kisa tIrtha meM siddha hote haiM ? tIrthakara ke tIrtha meM, tIrthakarI ke tIrtha meM aura atIrtha meM bhI siddha hote haiM / (6) liGgadvAra - liMga kI apekSA kisa liMga meM siddha hote haiM ? anya liMga meM, gRhasthaliMga meM aura svaliMga kI apekSA samajhanA cAhie / saMyamarUpa bhAvaliMga kI apekSA to svaliMga meM hI siddhi prApta hotI hai usakA sivAya anya bhAvaliMga meM nahIM / (7) cAritradvAra - cAritra kI apekSA kisa cAritra meM siddha hote haiM ? pratyutpannanaya kI apekSA yathAkhyAta cAritra meM siddha hote haiM usI bhava meM pahale anubhava kiye cAritra kI apekSA koI sAmAyika sUkSmasAmpa rAya aura yathokhyAta -tIna cAritra vAle hote haiM, koI cAra-sAmAyika, chedopasthApanA, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAna cAritra vAle hote haiM (5) tItha dvAra--tIthanI apekSA kayA tI mAM utpanna thAya che ? tIrthaMkaranA tamAM, tIkarInA tImAM tIthamAM paNa siddha thAya che. (1) siMgadvAra -- siMganI apekSA jyA siMgamAM siddha thAya che ? anyaliMgamAM, gRhasthaligamAM ane svali'gamAM siddha thAya che A kathana dravyaliMganI apekSA samajavu' joie sayamarUpa bhAvaliMganI apekSA te svaliMgamAM ja siddhi prApta thAya che e sivAyanA anya bhAliMgamAM nahIM. (7) cAritradvAra--cAritranI apekSA kayA cAritramAM siddha thAya che ? pratyutpannanayanI apekSA yathAkhyAta cAritramAM siddha thAya che, te ja bhavamAM pahelA anubhavelA cAritranI apekSA kai sAmAyika, sUkSmasAmparAya ane yathAkhyAta traNa cAritra vALA hoya che. kAI cAra-sAmAyika, IMdyopasthApanA sUkSmasAmparAya ane yathAkhyAta cAritravALA haiAya che. kAi sAmAyika, chedeo zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___tattvArthasatre saparAya-pathAkhyAteti catuzcAritriNaH 2, kecit-sAmAyika chedopasthApanIyaparihAravizuddhika sUkSmasaMparAya yathAkhyAte ti paJca cAritriNaH 3, iti| "caraNammi ahakkhAe, 1ccuppaNNeNa sijjhai nnenn| puvvANaMtara caraNe, ti-cauktaga-paMcaga-gameNaM // 1 // iti chAyA-caraNe yathAkhyAte, pratyutpannena sidhyati nyen| pUrvAntaracaraNe, tri-catuSkA-paJcaka gamena ||iti| tIrthakarAH puna: sAmAyika mukSmasaMparAya yathAkhyAta cAritriNa eva siddhyantitI saptamaM cAritradvAram // 7 // ___ buddhatvamAzritya kIdRzA buddhA siddhyanti ? svayaM buddhAH pratyeka buddhAH buddhacodhitAvA siddhyantI ti tatra svayaM budghA-svayameva Atmanaiva badadhAH nAnyena bodhitA:-te ca tIrthakarAH tIrthaMkaranAmagotrodayasaMpannA ucyante / pratyeka buddhA:-pratyekameva mAtmAnaM prati kizcinimittamAzritya saMjAta jAti smasAmAyika, chedopasthApanIya, parihAra vizuddhika sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta isa prakAra pAMcoM caritroM kI ArAdhanA karake siddha hote kahA bhI hai-'pratyutpannanaya kI apekSA yathAkhyAna cAritra meM siddha hote haiM pUrvAcarita cAritroM kI apekSA koI tIna, koI cAra koI pAMca cAritra se siddha hote haiN| tIrtha kara sAmAyika, sUkSamasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra kA ArAdhana karake hI siddha hote haiN| (8) buddhadvAra-buddhatva kI apekSA kisa prakAra ke budadha sidadha hote haiM ? svayaMbuddha-jinheM paropadeza ke vinA svayaM hI bodha prApta huA ho pratyekabuddha-jinheM koI bAhya nimitta pAkara bodha prApta hA ho aura buddha bodhika-jJAnIjanoM se upadeza pAkara jinheM bodha prApta huA ho. middha hote haiM / tIrthA svayaM buddha hI hote haiM unheM pasthAnIya, parihAra vizuddhika, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta e rIte pAMce caritranI ArAdhanA karIne siddha thAya che kahyuM paNa che pratyutpananayanI apekSA yathAkhyAta cAritramAM siddha thAya che ane pUrvocarita cAritranI apekSA koI traNa koI cAra ane kaI pAMca cAritrathI siddha thAya che. "tIrthakara sAmAyika. samasA5rAya ane yathAkhyAta cAritranI ArAdhanA karIne je siddha thAya che. (8) buddhadvAra-buddhavanI apekSA kayA prakAranA buddha siddha thAya che? vayaMbaddha jemane paropadeza vagara svayaMja bedha prApta thayo che. pratyeka buddha ramane koIpaNa nimitta meLavI bodha prApta thayA hoya ane buddhabedhita jJAnI janathI upadeza pAmIne jemane bedha prApta thayo hoya-siddha thAya che tIrthakara svayaMbuddha ja hoya che, temane kaI pAsethI bedha prApta karavAnI jarUra paDatI zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a09 lU.7 siddhasvarUpanirUpaNam 865 raNA dabuddhA karakaNDvadicat te pratyekabuddhA ucyante / buddhabodhitAH- buddhenajJAta siddhAntatatvena viditasaMsArasvabhAvena ye bodhitAste vuddhabodhitA ucyante, ete sambhRtAH siddhyantIti / ityaSTamaM buddhadvAram |8| " jJAnata: - kasmin jJAne siddhyanti ? patyutvannanayamAzritya kevalajJAne siddhyanti / tadbhavAnubhUtapUrvanantarajJAnamapekSya tu kecit matizrutajJAninaH kecit matizrutAvadhijJAninaH kecit matizrutamanaHparyAyajJAninaH, kecit matizrutA vadhimanaH paryAjJAninaH sidhyanti / tIrthakarAstu matizrutAvadhimanaHparyAyajJAninaH siddhayanti tatra matizrutAvadhI dijJAnatrayavanta eva parabhavataH samAgacchanti / dIkSA " kisI se bodha prApta nahIM karanA paDatA / pratyekabuddha bhI kisI kA upadeza pAye binA hI bodha prApta karate haiM magara unheM kisI bAharI nimitta kI AvazyakatA hotI hai jaise karakaNDU Adi / jo siddhAnta ke sAra ko samIcIna rUpa se jAnane vAle jJAnI puruSa kA upadeza pAkara buddha hote haiM, ve buddhabodhita kahalAte haiN| ye tInoM prakAra ke sAdhasiddhi prApta karate haiM / (9) jJAnadvAra - jJAna kI apekSA kisa jJAna se siddha hote haiM ? pratyutpanna arthAt varttamAnagrAhInaya kI apekSA kevalajJAna meM siddhi hotI hai / kintu usI bhava meM prApta pUrvakAlIna jJAnoM kA vicAra kiyA jAya to koI mati zrutajJAnI hote haiM koI mati, zruta aura avadhijJAnI hote haiM, koI mati, zruta manaHparyavajJAnI hote haiM / aura koI mati, zruta aura avadhijJAnI hote haiM / tIrthaGkaroM ko niyama se cAroM hI nathI, pratyekabuddha paNu kAinA upadeza pAmyA vagara ja bAdha prApta kare che paraMtu temane kAI bahAranA nimittanI jarUrIyAta rahe che jema ke karakasU Adi je siddhAMtanA sArane samIcIna rUpathI jANunAra jJAnI purUSane upadeza pAmIne yuddha thAya che te yuddha kheAdhita kahevAya che. A traNe prakAranA sAdhaka siddhi prApta kare che. (9) jJAnadvAra-jJAnanI apekSA kayA jJAnathI siddha thAya che ? pratyutpanna arthAt vattamAnagrAhInayanI apekSA kevaLajJAnamAM siddha thAya che, parantu te 4 bhavamAM prAsa pUrvakAlIna jJAneAnA vicAra karavAmAM Ave te koI mati zrutajJAnI hAya che, koI mati, zruta ane avadhijJAnI hAya che jyAre kAi mati zruta, avadhi ane manaHpa`vajJAnI DAya che. tItha karIne niyamathI ta0 109 zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUle kAle caturtha manaHparyavajJAnamapi samutpadyate, tanaH kevalaM prApya siddhayantIti vivekaH / iti navamaM jJAnadvAram // 9 // ___ avagAhanAta:-kasyAmavagAhanAyAM siddhayanti ? avagAhanA trividhA-jaghanyA utkRSTA, madhyamA ceti / tatra jaghanyA dviratti pramANA, utkRSTA paJcazatadhanu: pramANA, madhyamA-saptahastAdi prmaannaa| tatra jaghanyAvagAhanayA dvirani pramANA siddhAH vAmanakUrmIputrAdayaH, utkRSTAvagAhanayA paJcazatadhanuHpramANA siddhAH bharatabAhubalyAdayaH, madhyamAvagAhanayA saptahastAdi pramANA siddhAH gautamAdayaH jaghanyotkRSTAvagAhanAtiriktA sarvA'pyavagAhanA madhyameva jJAtavyetivivekaH iti dazamamavagAhanAdvAram // 10 // jJAna hote haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna se yukta hokara hI parabhava se Ate haiN| dIkSA dhAraNa karate hI unhe manaHparyavajJAna prApta ho jAtA hai aura phira kevalajJAna prApta karake siddha hote haiN| (10) avagAhanAdvAra-avagAhanA kI apekSA kisa avagAhanA se sidadha hote haiM ? avagAhanA tIna prakAra kI hai-jaghanya, utkRSTa aura madhyama / jaghanya do hAtha kI avagAhanA se siddha hote haiM, utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAle siddha hote haiM aura madhyama sAta hAtha Adi kI avagAhanA vAle siddha hote hai jaghanya avagAhanA se karmaputra Adi siddha hae, utkRSTa pAMcaso dhanuSa kI avagAhanA se bharata bAhubalI siddha hue| aura madhyama sAta hAtha kI avagAhanA se gautama Adi ne siddha prApta kii| jaghanya aura utkRSTa avagAhanA ke bIca kI sArI avagAhanAeM madhyama hI samajhanI caahie| cAreya jJAna hoya che. teo matijJAna, kRtajJAna ane avadhijJAnathI yukata thaIne ja parabhavathI Ave che dIkSA aMgIkAra karatA ja temane mana:paryavajJAna prApta thaI jAya che ane pachI kevaLajJAna prApta karIne siddha thAya che. (10) avagAhanA dvAra-avagAhanAnI apekSA kayA avagAhanathI siddha thAya che ? avagAhanA traNa prakAranI che jaghanya utkRSTa ane madhyama. jaghanya be hAthanI avagAhanAthI siddha thAya che, utkRSTa pAMcase dhanuSyanI avagAha nAvALA siddha thAya che ane madhyama sAta AdinI avagAhanAvALA siddha thAya che. jaghanya avagAhanAthI kRmaputra Adi siddha thayA utkRSTa pAMca dhanuSyanI avagAhanAthI bharata bAhubalI Adi siddha thayA ane madhyama sAta hAthanI avagAhanAthI gautama vageree siddhi prApta karI. jaghanya ane utkRSTa avagAhanA vaccenI badhI avagAhanAe madhyama ja samajavI joIe. zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 s.7 siddhasvarUpanirUpaNam samyaktva paribhraSTA utkRSTataH kiyati kAle'tikrAnte siddhayanti ? samyaksva paribhraSTA utkarSato dezonApAddha pudgalaparAvartta-saMsArAtikrame sati siddhayanti anutkarSatastu kecit saMkhyeyakAlAtikrame, keciccAnantena kAlena siddhayanti ti / ityekAdazamutkRSTadvAram // 11 // antarataH siddhAnAM kiyatkAli kamantaraM bhavati ? antaramiti sidhyamAnAnAM jIvAnAmantarakAlaH / tathAhi-eko vartamAnasamaye siddhaH, tato'nyaH kiyatAkAlena setsyatIti siddhegamanazUnyo yaH kAlaH sa antaraM kathyate / vartamAnakAle eka: siddhaH dvitIyo jaghanyena tata eka samayavyavadhAnena sidhyati utkRSTataH (11) utkarSadvAra-samyaktva se cyuta hue jIva adhika se adhika kitanA kAla vyatIta hone para siddha hote haiM ? samyaktva se cyuta jIva utkRSTa dezona apArdha pudgala parAvartana kAla meM siddha hote haiM / anu. skarSa kI apekSA koI saMkhyeya kAla vItane para aura koI ananta kAla vyatIta hone para siddha hote haiN| (12 antaradvAra-siddha jIvoM kA kitane kAla kA antara hotA hai| siddha hone vAle jIvoM meM samaya kA jo vyavadhAna hotA hai vaha antara kahalAtA hai / jaise-eka jIva vartamAna samaya meM siddha huA, usake pazcAt dUsarA jISa jitane samaya ke bAda siddha hogA utanA bIca kA kAla antara kahalAtA hai arthAt siddhigamana se zUnyakAla / vartamAna samaya meM eka jIva siddha huA, dUsarA eka samaya ke vyavadhAna se siddha hotA hai, isa prakAra jaghanya antara eka samaya kA hotA hai| utkRSTa (11) utkarSa dvAra-samyakavathI bhraSTa thayelA jIva adhikamAM adhika keTale kALa vyatIta thayA pachI siddha thAya che? samyakatvathI bhraSTa jIva utkRSTa dezona apAI pudgala parAvartana kALamAM siddha thAya che anutkRSTanI apekSA kaI saMkhyaya kALa vItyA bAda ane keI ananta kALa vyatIta thayA bAda siddha yAya che. (12) attaradvAra-siddha ivenuM keTalA kALanuM attara hoya che ? siddha thanArA chamAM samayanuM je vyavadhAna thAya che te antara kahevAya che jemake-eka jIva vartamAna samayamAM siddha thaye tyAra bAda bIje jIva jeTalA samaya bAda siddha thaze teTale vaccene kALa antara kahevAya che arthAta siddhigamanathI zUnyakALa vartamAna samayamAM eka ja siddha thaye, bIje eka samayanA vyavadhAnathI siddha thAya che, A rIte jaghanya antara eka samayanA zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ tattvArthasne SaNmAsavyavadhAnenAnyaH siddhayatyeva / iti dvAdazamantaradvAram // 12 // ___ anusamayato nirantarata ityanupamayamAzritya kati samayAn yAvat siddhyanti nirantaraM narantaryeNa jaghanyato dvau samayau yAvat sidhyanti, utkRSTato'STau samayAn yAvat nirantaraM siddhyanti tataH paraM vyvcchedH| iti prayodazamanusamayadvAram // 13 // saMkhyAtaH-ekasminsamaye kati saMqhyakA siddhyanti ? jaghanyata ekasmin samaye eka eva siddhyati, utkRSTato'STAdhikaM zataM siddhyati / taccAsmin bharatakSetre'syAmavasarpiNyAM bhagavataH zrIRSabhadevasvAmino nirvANasamaye utkRSTAvagAha nAvatAmaSTottarazattamekasmin samaye siddhamiti zrUyate / taccAzcaryabhUtaM kathyate zAstre madhyamAvagAhanAvatAmevASTottarazatasaMkhyakAnAmekasamayasiddhatvena kathitatvAt / antara chaha mAsa kA hotA hai| (13) anusamayachAra-anusamaya arthAt bIca meM eka bhI samaya kA antara hue vinA lagAtAra siddha hoM to kitane samayoM taka siddha hote rahate haiM ? nirantara siddha hoM to lagAtAra do sanayoM taka siddha hote haiN| utkRSTa lagAtAra ATha samayoM taka siddha hote rahate haiM ATha samaya ke pazcAt antara avazya hotA hai| (14) saMkhyAdvAra-eka samaya meM kitane jIva siddha hote haiM ? eka samaya meM jaghanya arthAt kama se kama eka jIva siddha hotA hai| utkRSTa arthAt adhika se adhika ekasamaya meM eka sau ATha jIva siddha hote haiN| isa avasarpiNI kAla meM isa bharata kSetra meM bhagavAna RSabhadeva svAmI ke nirvANa ke samaya meM utkRSTa avagAhanA vAle eka sau ATha jIva eka sAtha (eka hI samaya meM) siddha hue| yaha eka accherA hoya che. utkRSTa antara cha mAsanuM hoya che. (13) anusamayadvAra-anusamaya arthAt vacamAM eka paNa samayanuM antara paDayA vagara satata siddha thAya te keTalA samaya sudhI siddha thatAM rahe che? nirantara siddha hoya to lagAtAra be samaya sudhI siddha thAya che. utkRSTa lagAtAra ATha samaya sudhI siddha thatAM rahe che. ATha samaya pachI attara avazya paDe che. (14) sayAdvA2- samayamA sA 1 siddha thAya cha 1 me samayamAM jaghanya arthAt ochAmAM ochA eka jIva siddha thAya che utkRSTa arthAta adhikamAM adhika eka samayamAM ekase ATha jIva siddha thAya che. A avasarpiNIkALamAM A bharata kSetramAM bhagavAna RSabhadeva svAmInA nirvANanA zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam 869 uktaMcottarAdhyayanasya patriMzatamAdhyayane catuSpazcAzattamagAthAyAm -'ukkoso -gAhaNAe ya sijjhate jugavaM duve| cattAriya jahannAe, majjhe achuttaraM sayaM // 1 // iti utkarSAvanAhanayA ca siddhyatIyugapad dvau / catvArazca jaghanyaNa, madhye'STottaraM zatam iti iticchAyA iti! caturdaza saMkhyAdvAram // 14 // ___ alpabahutvataH-kenyA ke'lpAH ke saMkhyeyaguNA ? ityAdi / cintyate, tatra saMkSe to'lpabahutvaM yathA-sarvestokA yugapad dvivAdikAH siddhAH, ekakA ekAkina siddhAH saMkhyeyaguNAH, uktazca-'saMkhAe jahanneNaM, eko ukkosaraNa ahasayaM' / siddhA'NegA thovA, ekkagasiddhA u saMkhaguNA // 1 // ' ___ chAyA-saMkhyayA jaghanyena ekaH, utkarSaNa aSTazatam, siddhA anekA Azcarya maya ghaTanA-kahI jAtI hai, kyoMki zAstra meM madhyama avagAhanA vAle eka sau jIvoM kA hI siddha honA kahA hai| uttarAdhyana satra ke chattIsaveM adhyayana kI 54 vIM gAthA meM kahA hai-'utkRSTa avagAhanA vAle eka sAtha do jIva siddha hote haiM, jaghanya avagAhanA vAle cAra siddha hote haiM aura madhyama avagAhanA vAle eka sau ATha siddha hote haiN|' (15) alpabahutvadvAra-kinase kauna alpa hai, kinase kauna pahuta hai, isa prakAra nyUnAdhikatA kA vicAra jahAM kiyA jAtA hai, vaha alpabahutvadvAra kahalAtA hai / saMkSepa se alpaSahutva isa prakAra hai-eka sAtha do-tIna Adi siddha hone vAle saba se kama haiM, ekAkI siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiN| kahA bhI hai-saMkhyA kI apekSA jaghanya samaye utkRSTa avagAhanA vALA ekaso ATha jIva eka sAthe (eka ja samayamAM) siddha thayA A eka abhUtapUrva AzcaryakAraka banAva kahevAmAM AvyA che kAraNa ke zAstramAM madhyama avagAhanAvALA ekase ATha jIvenuM ja siddha hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. uttarAdhyayana sUtranA 36mAM adhyayananI 54mI gAthAmAM kahyuM che utkRSTa avagAhana vALA ekI sAthe be jIva siddha thAya che, jaghanya avagAhanA vALA cAra siddha thAya che ane madhyama avagAhanAvALA ekaso ATha siddha thAya che. (15) alapabadvAra- konAthI keNu a95 che. konAthI keNu vadhAre che. e rIte nyU tAdhikatAno vicAra jyAM karavAmAM Ave che te apamahatvadvAra kahevAya che. saMkSepathI apabahu A pramANe che-eka sAthe be traNa Adi siddha thanAra sahuthI ochA che, ekAkI siddha thanArA saMkhyAlagaNa avika che. kahyuM paNa che saMkhyAnI apekSA jaghanya eka ane utkRSTa ekase ATha siddha zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________ CG0 tattvAryasUtre stokAH, ekaka siddhAstu saMkhyaguNAH // 1 // atha vistArata etAni kSetrAdIni caturdazadvArANyadhikRtyAlpabahutvaM cintanIyaM janmataH saMharaNa tazca / tatra janmataH paJcadazasu karmabhUmiSu / akarmabhUmaya. khizana haimavatAyAH santi / tatra saMharaNaM karmabhUmiSu akarmabhUmiSu vA bhavati, tatra sarvAstokAH saMharaNasiddhAH, tato'saMkhyeyaguNa janmata: siddhAH / saMharaNaM svakRtaparakRtabhedena dvividham / svakRtaM cAraNavidyAdharANAM svecchayA, parakRtaM devai. eka aura utkRSTa eka sau ATha siddha hote haiM / eka sAtha aneka siddha hone vAle kama haiM aura eka-eka siddha honevAle saMkhyAtaguNa haiM // 1 // ' aba vistAra se kSetra Adi codaha dvArA ke AdhAra para alpabahutva kA vicAra kiyA jAtA hai, jisameM janma aura saMharaNa donoM kA vicAra bhI sammilita hai| kSetra se alpaSahusva-janma se pandraha karmabhUmiyoM meM siddha hote haiN| haimavata kSetra Adi tIsa akarmabhUmiyAM haiM / saMharaNa karmabhUmiyoM meM athavA akarmabhUmiyoM meM hotA hai| saMharaNa siddha arthAt jinheM koI deva yA vidyAdhara eka sthAna se dUsare sthAna para uThA le gayA aura vahIM se jinako siddhi prApta huI aise jIva sabase kama haiM, janma se siddha hone pAle unase asaMkhyAtaguNA adhika haiN| saMharaNa do prakAra kA hai-svakRta aura prkRt| cAraNa vidyAdhara kA svecchApUrvaka jo saMharaNa hotA hai vaha svakRta kahalAtA hai| devoM aura vidyAdharoM dvArA hone vAlA parakRta thAya che. eka sAthe aneka siddha thanArAM ochA che ane eka eka siddha thanArI saMkhyAtagaNI che 1 che have vistArathI kSetra Adi cauda dvAronA AdhAra para alpamahatvano vicAra karavAmAM Ave che jemAM janma ane saMharaNa banene vicAra paNa sammilita che. (1) kSetrathI a95bahutva-janmathI paMdara karmabhUmiemAM siddha hoya che. haimavata kSetra Adi trIsa akarmabhUmi che. saMharaNa karmabhUmiemAM athavA akarma bhUmiomAM thAya che. saMharasiddha arthAt jemane koI deva athavA vidyAdhara eka sthAnethI bIjA sthAne upADI gayA ane tyAMthI ja jemane siddhi prApta thaI hoya evA jIra sahuthI eAchA che. janmathI siddha thanArA tethI asaMkhyAtagaNa adhika che. saMharaNa be prakAranuM che-svakRta ane parakRta cAraNa vidyAdharonuM svecchApUrvaka je saMharaNa thAya che te svakRta kahevAya che ke zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam 872 cAraNavidyAdharaizva jAyamAnam / eSAM kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiH samudrAdvIpA Urdhvamasti gati lokatrayam / tatra sarvasvokA Uloka sidhAra, adholoka siddhA saMkhyeyaguNA, tiryagUloka siddhAH saMkhye guNAH / sarvastokA samudrasidadhAH, dvIpasiddhA saMkhyeyaguNAH sarvastokAH lavaNasamudrasiddhAH, kAlodadhi siddhAH saMkhye yaguNAH jambUdvIpa siddhAH saMkhyeyaguNAH dhAtakIkhaNDa siddhAH saMkhyeyaguNAH puSkarArddha siddhAH saMkhyeyaguNAH gataM kSetrato'yabahutvam // 1 // kAlaaisepabahutvaM cintyate - kAlaH avasarpiNyutsarpiNI madhyakAlarUpatrividhaH / tatra pUrvabhavamadhikRtya sarvastokA utsarpiNI siddhAH, avasarpiNI siddhA vizeSAdhikAH, madhyakAlasiddhAH saMkhyeyaguNAH / prabhyutpannabhavApekSayA akAle saMharaNa kahalAtA hai| ina kSetroM kA vibhAga karmabhUmi, akarmabhUmi, samudra, dvIpa, Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka hai / inameM se Urdhvalokasiddha saba se kama haiM, adholokasiddha saMkhyAtaguNA haiM aura madhyalokasiddha unase bhI saMkhyAtaguNA haiN| samudrasiddha saba se kama haiM, dvIpasiddha unase saMkhyAtaguNA adhika haiN| lavaNasamudrasiddha sabase kama haiM, kAlodadhisamudrasiddha unase saMkhyAtaguNA adhika haiM, jaMbUdrIpasiddha saMkhyAtaguNA haiM, dhAtakI khaNDa sidUdha saMkhyAtaguNA haiM, puSkarArdhasiddha saMkhyAtaguNA haiN| 2- kAla se alpabahutva -- kAla tIna prakAra kA hai- avasarpiNI, refrpaNa aura madhyakAla / pUrvabhava kI apekSA utsarpiNIkAlasiddha sabase kama haiM, avasarpiNI kAlasiddha vizeSAdhika haiM aura madhyakAla - ane vidyAdharA dvArA thanArU pakRta sahaNu kahevAya che. A kSetrAnA vibhAga urmabhUmi, samaM bhUmi, samudra, dvIpa, use adhoso bhane madhyaloGa che. emAMthI uva leAkasiddha sahuthI ochA che, adheAle siddha saMkhyAtagaNA che ane madhyaleAkasiddha tethI sakhyAtagaNA che. samudrasiddha sahuthI echA che, dvIpasiddha tethI paNa sakhyAtagaNA adhika che. lavaNasamudrasiddha sahuthI echA che, kAleASi samudrasiddha tethI sa`khyAtagaNA adhika che, jamUdrIsiddha saMkhyAtagaNA che, dhAtakIkhaNDasiddhi sakhya tatraNA che, puSkarA siddha saMkhyAtagaNA che. (2) kAlathI apabahutva-kAla traNa prakAranA che-avasarpiNI utsarpiNI ane madhyakALa. pUrvabhavanI apekSA utsarpiNIkArasiddha sahuthI echA che. avasarpiNIkAlasiddha vizeSAdhika che ane madhyamakAlasiddha saMkhyAtagaNuA che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________ 872 tattvArthastre siddhayantyato nAstyalpabahutvam / gataM kAlato'lpabahutvam // 2 // gatimadhikRtyAlpabahutvaM cinsyate-pratyutpannabhAvApekSayA siddhigato siddhayantItinAstyalpabahutvam / pUrvabhAvApekSayA'nantara pazcAkRtiko manuSyagatau siddhayatIti nAratyalpabahutvam / paramparapazcAtkRti kasyAnantarAgati zcintyate, tathAhisarvastokA manuSyayonikAnantaragatisiddhAH, narakayonikA'nantaragati siddhAH saMkhyeya guNAH tiryagyonikAnantaragati siddhAH saMkhyeyaguNAH, devayonikA'nantara gati siddhAH saMkhyeyaguNA / iti gataM gatito'lpabahurUm // 3 // liGgato'lpabahutvaM cinyate-liGgadvAre vedadvAramanta hitam / pratyutpannabhAvA. siddha saMkhyAtaguNA haiN| pratyutpanna bhava kI apekSA akAla siddha hote haiM, ataeva alpabahutva nahIM hai| 3-gati se alpapazutva-pratyutpanna naya kI apekSA siddhagati meM siddha hote haiM, ataeva isa apekSA se koI alpacahatva nahIM haiN| anantara pUrvabhava kI apekSA sabhI manuSyagati meM siddha hote haiM, ataeva isa apekSA se bhI alpabahutva nahIM hai| parampara pUrvabhava kI apekSA se arthAt carama bhava se pahale ke bhava kI apekSA se vicAra kiyA jAya to manuSyagati se manuSyagati meM Akara midadha hone vAle saba se kama haiM, narakagati se Akara siddha hone vAle saMkhghAtaguNA adhika haiM, tiya cagati se Akara siddha hone vAle unase bhI saMkhyAta guNA adhika haiM aura devagati se Akara siddha hone vAle unase bhI saMkhyAtaguNA adhika haiN| 4-liMga se alpabahumva-liMgadvAra meM bedadvAra antargata hai| pratyu pratyutpana bhavanI apekSA akAlamAM siddha thAya che AthI a9pabaDutva nathI (3) gatithI a5hatva-pratyutpanna nayanI apekSA siddhigatimAM siddha hoya che, AthI A apekSAthI kaI alabahuta nathI. pUrvabhavanI apekSA badhA manuSyagatithI siddha thAya che. AthI A apekSA paNa alpabahatva nathI. paramparA pUrvabhavanI apekSAthI arthAt carama bhavathI pahelAnA bhAvanI apekSAthI vicAra karavAmAM Ave te manuSyagatithI manuSyagatimAM AvIne siddha thanArA sahuthI ochA che, narakagatithI AvIne siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che, tiryaMcagatithI AvIne siddha thanArA tethI paNa saMkhyAtagaNa adhika che jyAre devagatithI AvIne siddha thanArA temanAthI paNa saMkhyAlagaNa adhika che. (4) liMgathI a95bahutva-liMgadvAramAM vedakAra antargata che. pratyutpanna zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam 873 pekSayA vyapagata vedaH siddha yatIti nAratyalpabahutvam pUrvabhAvApekSya sarvastokA. napuMsakaliGgasiddhAH, strIliGgasiddhAH saMkhyeyaguNAH puMlliGgasiddhAH saMkhyeyaguNAH gataM liGga vedadvAram // 4 // tIrthato'lpabahutvaM cintyate-sarvastokAstIrthakara siddhAH tIrthakaratIrthe no tIrthakara siddhAH sNkhyeygunnaaH| tIrthakaratIrthasiddhAH napuMsakAH saMkhyeyaguNAH tIrthakaratIryasiddhAH striyaH saMkhyeya guNAH tIrthakaratIrthasiddhAH pumAMsaH saMkhyeyaguNAH gataM tIrthato'lpabahutvam / 5 / __ cAritrato'lpabahutvaM cintyate tatra pratyutpannabhAvApekSayA no cAritri no acAritrI siddhayatIti nAstyalpabahutvam / pUrva bhAvApekSayA- sAmAnyataH sarvastokAH tpanna bhava kI apekSA veda kA kSaya karake vedahIna hue jIva hI siddha hote haiM, ataeva isa apekSA se koI alpabahutva nahIM hai| pUrvabhAva kI apekSA se napuMsakaliMgasidUdha saba se kama haiM, strIliMgasiddha unase saMkhyAtaguNA adhika haiM aura puliMgasiddha unase bhI saMkhyAtaguNA adhika haiN| 5-tIrtha se alpabahutva-tIrthakarasiddha saSa se kama haiM, tIrthakara ke tIrtha meM no tIrthaMkarasiddha saMkhyAtaguNA adhika haiM, athavA draSyaliMga kI apekSA tIrthakara tIrthasiddha napuMsaka saba se thoDe haiM, tIrthaMkara tIrthasiddha striyA~ saMkhyAtaguNI haiM, tIrthaMkara tIrthasiddha puruSa saMkhyAtaguNA haiN| 6-cAritra se alpabahutva-pratyutpanna bhAva kI apekSA no cAritrI no acAritrI jIva hI siddha hotA hai, ataeva koI alpabahutva nahIM bhAvanI apekSA vedano kSaya karIne vedahIna thayelA jIva ja siddha thAya che AthI A apekSAthI kaI alpabaddhatva nathI. pUrvabhavanI apekSAthI napuMsakaliMgasiddha sahuthI ochA che, strIliMgasiddha tethI saMkhyAtagaNuM adhika che ane puliMgasiddha tethI paNa saMkhyAtagaNa adhika che. (pa) tIrthathI alpabaddhatva-tIrthaMkarasiddha sahuthI ochA che, tIrthakaranA tIrthamAM atIrthaMkarasiddha saMkhyAtagaNa adhika che athavA dravyaliMganI apekSA tathakara tIrthasiddha napuMsaka sahathI thoDAM che. tIrthakara tIrthasiddha cio saMkhyAtagaNI che, tIrthakara tIrthasiddha purUSa saMkhyAtagaNu che. (6) cAritrathI a95bahutva-pratyutpana bhAvanI apekSAne cAritrI acAritrI jIva ja siddha thAya che AthI kaI alpabahutva nathI. pUrvabhavanI apekSAthI, ta0 110 zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasje pazcacAritra siddhAH, catuzcAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH, tricArisiddhAH catuzcAritrasiddhAH saMkhye yaguNAH tricAritrA siddhAH saMkhyeyaguNAH vizeSApekSayA-sarvastokAH sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhika-sUkSmasaMparAya- yathAkhyAtacAritrasiddhAH, sAmAyika chedopasthApanIya-mukSmasaMparAya-yathAkhyAta cAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH gataM / cAritra to'lpabahutvam // 6 // buddhatvato'lpabahutvaM cintyate-sastokAH pratyekabuddha siddhAH, buddhabodhita siddhAH puMsakAH saMkhyeyaguNAH, baddhabodhita siddhAH striyaH saMkhyeyaguNAH, buddhabodhita siddhAH pumAMsaH saMkhyeya guNAH iti / gataM buddhatvato'lpabahutvam // 7 // hai| pUrvabhAva kI apekSA se, sAmAnya rUpa se paMcacAritrI (sAmAyika Adi pAMcoM cAritroM kI ArAdhanA karane vAle) siddha saba se kama haiM, cAra cAritroM kI ArAdhanA karake siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika hai, tricAritrI saMkhyAtaguNA adhika haiN| vizeSa kI apekSA sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAra vizuddhika, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta, ina pAMcoM cAritroM se siddha hone vAle saba se kama haiN| sAmAyika, chedopasthApanIya, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra se siddha hone vAle sNkhyaatgunnaahai| sAmAyika, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiN| 7-dhuddhatva se alpabahutva-pratyeka buddha siddha saba se kama haiM buddhabodhita siddha napuMsaka saMkhyAtaguNA adhika haiM, buddhayodhita siddha striyAM saMkhyAtaguNA haiM, buddhayodhitasiddha puruSa saMkhyAtaguNA haiN| sAmAnya rUpathI paMcacAritrI (sAmAyika vagere pace cAritranI ArAdhanA karavAvALA) siddha sahuthI ochA che. cAra cAritranI ArAdhanA karIne siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che, vicAritrI saMkhyAtagaNa adhika che vizeSanI apekSA sAmAyika, chedo pasthApanIya; parihAravizuddhika, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta, A pAMce cAritrathI siddha thanArAM sahuthI ochA che. sAmAyika chedo sthApanIya, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta cAritrathI siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che (7) buddhatvathI a5hatva-pratyekabuddha siddha sahuthI ochA che buddha badhitasiddha napuMsaka saMkhyAtagaNa adhika che. buddhAdhitasiddha jhie saMkhyA gaNI che. jyAre buddhiAdhitasiddha purUSa saMkhyAtagaNu che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.95.7 siddhasvarUpanirUpaNam jJAnato'lpabahutvaM cintyate-pratyutpannabhAvamapekSya kevalajJAnI siddhayatItinAstyalpabahutvam / pUrvabhAvamapekSya sAmAnyataH sarvastIkA dvijJAnasiddhAH catu. jJAna siddhAH saMkhyeyaguNAH, trijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH vizeSataH sarvastokA matizrutajJAnasiddhAH, matizrutAvadhimanaHparyavajJAnasiddhA saMkhyeyaguNA, matizrutA vadhijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNA iti / gataM jJAnato'lpabahutvam // 8 // avagAhanAto'lpabahutvaM cintyate-sarvastokA jaghanyAnagAhanAsiddhAH, utkR. STAvagAhanAsiddhAstato'paMkhyeyaguNA, yavamadhyasiddhA asaMkhyeyaguNA, yavamadhyoparisiddhAH asaMkhyeyaguNAH yavamadhyAdhastAsiddhA vizeSAdhikAH, sarve vizeSA -jJAna se alpabahutva-vartamAna bhAva kI apekSA se kevalajJAnI ko hI siddhiprApta hotI hai,ataeva isa dRSTi se koI alpabahutva nahIM hai| pUrvabhAva kI apekSA se sAmAnya rUpa se vijJAnasiddha arthAt mati. jJAna aura zrutajJAna se sIdhA kevalajJAna prApta karake siddha hone vAle saSa se kama haiM, cAra jJAna se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiM, trijJAnasiddha saMkhyAtaguNA adhika haiM / vizeSa rUpa se mati-zrutajJAna se siddha hone vAle saba se kama haiN| mati, zruta, avadhi aura manaHparyaH vajJAna se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika hai| mati, zruta aura avadhijJAna se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiN| 9-avagAhanA se alpaSahutva- jaghanya avagAhanA se siddha hone vAle saba se kama haiN| uskRSTa avagAhanA se siddha hone vAle unase asaMkhyAtaguNA adhika haiM, yavamadhya siddha asaMkhyAtaguNA haiM, yavamadhya upara vAle siddha asaMkhyAtaguNA haiM / yavamadhya nIce vAle siddha vize. (8)jJAnathI alapaba-vartamAna bhAvanI apekSAthI kevaLajJAnIne ja siddhi prApta thAya che AthI A dRSTie kaI alapabaddhatva nathI. pUrvabhavanI apekSA thI sAmAnya rUpathI dvijJAnasiddha arthAt matijJAna ane zrutajJAnathI sIdhuM kevaLajJAna prApta karIne siddha thanArAM sahuthI ochA che, cAra jJAnathI siddha thanArA saMkhyAtagaNuM adhika che, trijJAnasiddha saMkhyAtagaNa adhika che. vizeSarUpathI mati zrutajJAnathI siddha thanArA sauthI ochA che. mati, zrata, avadhi ane mana paryAvajJAnathI siddha thanArA saMkhyAlagaNa adhika che. mati, zrata ane avadhijJAnathI siddha thanArAM saMkhyAtagaNu che. LI avagAhanAthI alapabava-jaghanya avagAhanAthI siddha thanArAM sahathI ochA che. utkRSTa avagAhanAthI siddha thanArA tethI asaMkhyAtagaNuM adhika zrI tatvArtha sUtraH 2
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre dhikAH / gatamavagAhanAto'lpabahutvam / 10 / utkarSadvAre nAstyalpabahutvam // 11 // antarataH anusamayata ityanantaracAlpabahutvaM cintyate-sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH, saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantara siddhA ityArabhya yAvad dvisamayAnantara siddhAH ete sarve saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadanantareSu sAntareSvapi sarva stokAH SaNmAsAntara siddhAH, eka samayAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, adhastAd yavamadhyA'ntarA siddhAH saMkhyeyaguNAH, SAdhika haiN| satha vizeSAdhika haiN| 10-antara-anantara se alpabahutva-lagAtAra ATha samaya taka siddha hone vAle sabase kama haiM, unakI apekSA nirantara sAta samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA nirantara chaha samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA hai, unase pAMca samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase lagAtAra cAra samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase lagAtAra tIna samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiM, aura unase do samaya taka nirantara siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM, yaha anantara siddhi kA alpa. bahutva hai| sAntara siddhi meM arthAt jinake samaya meM vyavadhAna hai unameM chaha mAsa ke antara se siddha hone vAle saba se kama haiM, eka samaya ke antara se siddha hone vAle saMkhyAtaguNo haiM, yavamadhya antara siddha saMkhyAtaguNA haiM, nIce yavamadhya antara siddha saMkhyAtaguNA haiM, upari. yavamadhya antarasiddha vizeSAdhika haiM, saSa vizeSAdhika hai| che. yavamadhyasiddha asaMkhyAtagaNu che, yavamadhya uparavALA siddha asaMkhyAtagaNA che. yavamaya nIcevALA siddha vizeSAdhika che. badhAM vizeSAdhika che. 1) antara anantarathI alpaba-lagAtAra ATha samaya sudhI siddha thanArA sahuthI ochA che temanI apekSA nirantara sAta samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAtagaNu che. temanI apekSA niratara cha samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAtagaNuM che temanAthI lagAtAra cAra samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAta gayuM che. tethI lagAtAra traNa samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che ane tethI be samaya sudhI nirantara siddha thanArA saMkhyAta gaNA che. A anantara siddhonuM alpabahu che. sAntara siddhomAM arthAt jemanA samayamAM vyavadhAna che temanAmAM cha mAsanA antarathI siddha thanArAM saMkhyAtagaNa che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a09 sU07 sidyasvarUpanirUpaNam upariyavamadhyAntarasiddhAH, vizeSAdhikAH sarve vizeSAdhikAH / gatamantarato'nantaratamAlapabahutvam / 12 / 13 // saMkhyAto'lpabahutvaM cintyate - sarvasvokA aSTottarazat siddhAH pacAnupUrvyA saptottarazata siddhAdArabhya yAvat paJcAzat siddhA anantaguNAH / evameva pazcAnupUrvyA ekonapaJcAzatsiddhAdArabhya yAvat paJcaviMzati siddhA asaMkhyeyaguNAH / evameva pacAnupUrvyAM caturviMzati siddhAdArabhya yAvad eka siddhAH sarve ete saMkhyeyaguNAH pacAnupUrvI hAniH pradarzyate sarvasvokA anantaguNahAni siddhAH, asaMkhpeguNahAni siddhA anantaguNAH, saMkhyeyaguNahAnisiddhAH saMkhye guNA iti / gataM saMkhyAto'lpabahutvam // 14 // 877 11 - saMkhyA se alpabahutva - eka samaya meM eka sau ATha siddha saba se kama haiM pazcAnupUrvI se eka sau sAta siddha se lagAkara pacAsa siddha taka anantaguNA haiN| isI prakAra pazcAnupUrvI se lekara paccIsa taka asaMkhyAtaguNA hai / isI prakAra eka sAtha caubIsa siddhoM se lagAkara eka siddha taka saMkhyAtaguNA haiM / aba pazcAnupUrvIhAni dikhAte haiManantaguNa hAni siddha sabase kama haiM, asaMkhyeyaguNahAni siddhaana ntaguNA haiM, saMkhyeyaguNahAni siddha saMkhyAtaguNA haiM / yavamaghya antarasiddha saMkhyAtagaNA che, nIce yavamadhya antarasiddha sakhyAtagaNA che, upayivamaya antara siddha vizeSAdhika che, badhAM vizeSAdhika che, (11) saMkhyAthI alpamahutva-eka samayamA ekasA mATe siddha sahuthI ochA che, pazcAtupUrvIthI ekase sAta siddhathI laine pacAsa siddha sudhI anantagaNuA che. evI ja rIte pazcAtupUrvI thI laIne paccIsa sudhI asakhyAtagaNA che. evI ja rIte ekI sAthe cAvIsa siddhothI laIne eka siddha sudhI sakhyAtagaNA che have padmAnuI hAni batAvIe chIe anantaguNa hAnisiddha sahuthI ochA che. asaMkhyeyaguNuddhAni anantagaNuA che, sabhyeya guruhAni siddha sakhyAtagaNA che. zrI tatvArtha sUtra : 2
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArtha etAni caturdazadvArANi adhikRtyAlpabahutvadvAraM paJcadazamavaseyam / etaiH pUrvoktaH pazcadazadvAraiH sAdhyAH anugamanIyAH etaiH pUrvoktedvAraiH siddhAnAM svarUpaM cintanIyamiti bhAvaH / sUtra / 7) iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASA kalinalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjapadasa'jainAcArya padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitasya zrI dIpikA-niyukti vyAkhyA dvayopetasya tacAryasUtrasya navamo. dhyAyaH samAptaH // 9 // iti zrItattvArthasutraM dIpikA toniyuktitamba -:samAptam :isa prakAra una caudahadvAroM se alpabahatya kA vicAra karane para pandraha dAroM se siddhoM kA svarUpa cintanIya hai // 7 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'tatvArthasUtra' kI dIpikA-niryukti vyAkhyA kA navA adhyAya samApta // 9 // - dIpikA aura niyukti ke sAtha tattvArthasUtra -smaaptA rIte A cauda dvArAthI alpabadutvane vicAra karavAthI paMdara dvArenuM nirUpaNa pUrNa thayuM. A pUrvokta paMdara dvArethI siddhonuM svarUpa cittanIya che nAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "tatvArthasUtranI dIpikA-nikti vyAkhyAne navamo adhyAya samApta tatvArtha sUtra saMpUrNa zrI tatvArtha sUtra : 2