________________
भगवतीसूत्र
षोडश भङ्गा भवन्ति इति । एवमेए चउसहि भंगा कक्खडेणं समं' एवमेते चतु:षष्टिर्भङ्गा व.क शेन समं भवन्ति, कर्कशमुख्यतया चतुःषष्टिर्भङ्गा व्याख्याताः । 'सब्वे मउए देसे गरुए देसे लहुए देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्ध दसे लुक्खे, एवं मउएण वि समं च उसहि भंगा भाणियमा' सौ मृदुको देशो गुरुको देशो लघुको देशः शीतो देश उष्णो देशः स्निग्धो देशो रूक्षः, एवं मृदुकेनापि समं चतु:पष्टिमङ्गा भणितव्याः, यथा आयं कर्क शाख्यं पदं स्कन्धव्यापात्पाद विपक्षरहितम् शेषाणि तु गुर्वादीनि षट्स्कन्धदेशाश्रितत्वात् सविपक्षाणि इत्येवं सप्तस्पर्शाः तेषां गुर्वादोनां पदानाम् एकत्वानेकत्वाभ्यां चतुःषष्टि भङ्गा भानीति माक् प्रद. चतुर्थ चतुष्क के ये १६ भंग होते हैं 'एकमेए च उस हिं भंगा कवडेणं सम' इस प्रकार फर्कश की मुख्यता लेकर यहां तक ये ६४ भंग कहे गये हैं । अब मृदुःपर्श की मुख्यता से भंगों का कथन किया जाता है । 'सव्वे मउए, देसे गरुए, देसे लहुए, देसे सीए, देसे उसिणे, देसे निद्धे, देसे लुक्खे एवं मउएण वि समं चउसदि भंगा भाणियत्वा' वह सर्वांश में मृदु, एकदेश में गुरु, एकदेश में लघु, एकदेश में शीत, एक देश में उष्ण, एकदेश में स्निग्ध और एकदेश में रूक्ष स्पर्शवाला हो सकता है १, इस प्रकार से मृदुस्पर्श की मुख्यता करके ६४ भंग कहना चाहिए जिस प्रकार से 'आदि का कर्कश पद स्कन्ध व्यापक होने से विपक्ष से रहित है और शेष जो गुरु आदि षट्पद हैं वे स्कन्ध देशाश्रित होने से सविपक्ष हैं अतः विपक्षरहित कर्कशस्पर्श की मुख्यता से यहां सात स्पर्श होते हैं क्योंकि इस मुख्यता मे मृदु. કર્કશ સ્પર્શની મુખ્યતાવાળા ચોથી ચતુગીના આ ૧૬ સોળ ભંગ થાય छ. 'एवमेव च उलट्ठि' भंगा कक्खडेणं सम' मा शत ४४४ २५शनी મુખ્યતા કરીને અહિ સુધીમાં આ ૬૪ ચોસઠ ભંગ બતાવ્યા છે
હવે મૃદુ સ્પર્શને મુખ્ય બનાવીને ભંગેનું કથન કરવામાં આવે છે, ता प्रमाणे छे.-'सव्वे मउर देसे गरुर देसे लहुए देसे सीए देसे उमिणे देसे निद्धे देसे लुखे एवं मउएण वि सम चउम्रद्रि भंगा भाणियव्वा' त સર્વાશથી મૃદ એક દેશમાં ગુરૂ એ દેશમાં લઘુ એકદેશમાં શીત એકદેશમાં ઉષ્ણ એકદેશમાં નિષ્પ એકદેશમાં રૂક્ષ સ્પર્શવાળ હોય છે. ૧ આ રીતે મૃદુ સ્પર્શની મુખ્યતા કરીને ૬૪ ૨ સઠ અંગે સમજવા. જે રીતે પહેલું કર્કશ પદ કંધમાં વ્યાપક હોવાથી પ્રતિપક્ષ વગરનું છે. અને બાકીના જે ગુરૂ વિગેરે છ પદે છે તે સ્કન્ધ દેશાશ્રિત હોવાથી પ્રતિપક્ષવાળા છે. જેથી વિપક્ષ વગરના કર્કશ સ્પર્શની મુખ્યતાથી અહિંયા સાત સ્પર્શે થાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૩
