________________
પષ્ઠ બિંદુ
૨૧ અને વિકાસનું મોટું શ્રેય તેમને જ છે. સગાંસંબંધીઓથી ઘેરાયેલા આ સ્થાનને છોડીને ભગવાન ક્યાંક ભાગી જશે એવો ભક્તોને ભય લાગ્યો હતો એટલે પ્રથમ તો માતાના પર્વતવાસની બાબતમાં તેમણે વાંધાવચકા ઊભા કર્યા, પણ એ બિચારાઓને ભગવાનની જલકમલવત્ સ્થિતિનો ખ્યાલ ન આવ્યો ! તેમને તો જળમાં રહેતા મીઠા જેવી – જળને ખારું કરતી જેવી – એમની સ્થિતિ લાગી હશે ! એવાઓને માટે ભગવાને દાખલો પૂરો પાડી દીધો કે શુદ્ધ આત્મસ્થિતિથી ગમે તેવા સંજોગોમાં અનાસક્તિથી જીવી શકાય છે.
આ પછી કુન્દસ્વામી નામના એક ભકતના અવિશ્રાન્ત પરિશ્રમને પરિણામે તે પર્વતીય સ્થાનથી જરા ઊંચેના ભાગમાં અન્ય ભક્તોની સહાયથી એક આનંદપ્રદ આશ્રમ બન્યો. એનું નામ “સ્કન્ધાશ્રમ' રખાયું. ૧૯૨૨ની સાલ સુધી શ્રી ભગવાન
ત્યાં રહ્યા. એ સાલમાં એમનાં માતાની અંત્યાવસ્થામાં, તેમની પાસે બેસીને શ્રી ભગવાને માતાના મસ્તક પર પોતાના યોગપૂત સિદ્ધ કરકમળો મૂક્યા હતા. જમણો હાથ તેમના હૃદય પર અને ડાબો હાથ મસ્તક પર મૂકીને માતાની અનેક પૂર્વકર્મ વાસનાઓ વચ્ચે જ તુમુલ યુદ્ધને શમાવ્યું હતું. ભગવાનના દિવ્ય કરકમળોના પ્રસાદથી માતાનો આત્મા હૃદયાકાશની કક્ષાએ પામીને પરબ્રહ્મ સાથે ભળી ગયો. સને ૧૯૨૨ના મે માસની ૧૯મી તારીખે - શુક્રવારે રાત્રે તેમનો દેહ પડ્યો. ભગવાન રમણે તેમની મુક્તિ થવાનું પાણી પ્રમાણ આપ્યું. એ પાવન માતૃદેહ, અરુણાચલના દક્ષિણ ઢોળાવ પર આવેલા પલ્લીતીર્થમ્ નામના તળાવને કાંઠે દફનાવવામાં આવ્યો. માતા મુક્તાત્મા હોવા છતાં
