________________
મહાત્મા ગાંધીજી મૂલ્યોનું અમલીકરણ સામાજિક ધારાધોરણમાં દેખાતું નહોતું. પ્રેમ, સત્ય, અહિંસા, સદાચાર વગેરે મૂલ્યોનું વર્ચસ્વ વ્યક્તિગત જીવનમાં, બહુ બહુ તો પારિવારિક જીવનમાં હતું, સામાજિક જીવનમાં તો સ્પર્ધા, દ્વેષ, હિંસા, અવિશ્વાસ વગેરે મૂલ્યોની જ બોલબાલા હતી.
સૌ પહેલી વાર ગાંધીએ સમાજનાં મદાંધ, સત્તાધ આપખુદી તત્ત્વોને કહ્યું કે ચાહે તો અમારો પ્રાણ લઈ લો, પણ અમારો આ સમાજ વળતો ઘા નહીં કરે. એ મારપ્રહાર બધું જ સહી લેશે, પણ અન્યાય નહીં સાંખી લે. એમણે ભારતને સ્વરાજ્ય મેળવી આપ્યું પણ લોહીનું એક પણ ટીપું રેડ્યા સિવાય. પહેલાં ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન એ ધર્મપુરુષોનો વિષય હતો, જ્યારે લડાઈ, સત્તાની ખેંચતાણ વગેરે રાજકારણનો વિષય હતો. ગાંધીએ ધર્મને રાજકારણમાં દાખલ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. જીવનની અખંડિતતાનો એ પૂજારી હતો. વ્યક્તિગત જીવનના મૂલ્ય અને સામાજિક જીવનનાં મૂલ્ય વચ્ચે એણે એકવાક્યતા સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. સાર્વજનિક નીતિ અને વ્યક્તિગત નીતિ વચ્ચેની દીવાલ એણે તોડી નાખી. આ છે એનું નૂતન પરંપરાનું બીજત્વ. આજનો યુગ વ્યક્તિગત સાધનાનો યુગ નથી, સામૂહિક સાધનાનો યુગ છે. એ સાધનાનો પ્રથમ નિંદાદીપ લઈને આ યુગપુરુષ જમાનાની માગને પૂરી કરવા માટે પૃથ્વી પર અવતર્યો.
સાચે જ, એનું જીવન દરિયા જેવડું વિશાળ, અને આકાશ જેવડું અસીમ-વિરાટ જીવન છે ! એક વ્યક્તિ પોતાના ૭૮ વર્ષના આયુષ્યમાં જીવનની આટઆટલી ક્ષિતિજો ભરી દે એ
