________________
ભારતમાતાના બે ટુકડા
૬૭
સરકારે પણ જાહેર કરી દીધું કે ભારત પાકિસ્તાનને પપ કરોડ રૂપિયા તત્કાળ ચૂકવી દેશે અને બે દેશ વચ્ચે ઘર્ષણ પેદા કરનારાં સઘળાં કારણો દૂર કરવાને તે ઇંતેજાર રહેશે. એટલામાં દિલ્હીમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવેલા મુસલમાનોનો કરાંચીથી તાર આવ્યો કે, ‘‘અમે અમારાં અસલ ઘરોમાં પાછા આવી ફરી વસી શકીએ ?'' આ તાર વાંચતાંની સાથે જ ગાંધીજીએ કહ્યું કે, ‘મારા ઉપવાસ છૂટવાની આ રહી કસોટી.'' અને વાતાવરણમાં જાણે વિદ્યુત સંચાર થયો હોય તેમ પ્રવાહ ઝડપથી ઊલટી દિશામાં વહેવા લાગ્યો. આ ઉપવાસમાં માત્ર ગાંધીભક્તોની નહીં, તટસ્થપણે પરિસ્થિતિને ચકાસનારા લોકોની પણ સહાનુભૂતિ હતી. સ્ટેટ્સમૅનના ભૂતપૂર્વ મંત્રી આર્થર મૂર પહેલાં તો ઉપવાસ માત્રના વિરોધી હતા, પણ જે દિવસથી બાપુએ ખાવાનું છોડ્યું તે જ દિવસથી આ પ્રશ્નની સહાનુભૂતિમાં તેમણે પણ કેવળ પાણી પર સંમતિસૂચક ઉપવાસ શરૂ કરી દીધા હતા.
ઉપવાસનો છઠ્ઠો દિવસ હતો. ભારત-પાકિસ્તાનના વ્યાપક ગાંધી-પરિવારનાં બધાં જ ચક્રો પોતપોતાની રીતે ગતિમાન થઈ ગયાં હતાં. બાપુએ ઉપવાસ છોડવાની જે છ-સાત શરતો લખી આપી હતી તે ઉપર બંને દેશોની વિવિધ પ્રાતિનિધિક સંસ્થાઓની સહી એકઠી થઈ રહી હતી. હજી થોડીક મહત્ત્વની સહીઓ બાકી હતી તેટલામાં આ બાજુ બિરલાભવનથી ફોન આવ્યો કે ગાંધીજીની સ્થિતિ ગંભીર છે. ઘડીભરમાં તો ગાંધીજીનો ઓરડો ખીચોખીચ ભરાઈ ગયો. છેવટની સહી પણ આવી ગઈ હતી. રાતોરાત જાગીને યુદ્ધના ધોરણે કામ થયું હતું.
