________________
૧૪
મહાત્મા ગાંધીજી
હતું એટલે કુટુંબને પણ બોલાવી લેવું પડે તેમ હતું. તે નિમિત્તે ૧૮૯૬માં ફરી એક વાર ભારત આવવાનું થાય છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં જે કાંઈ જાહેર કાર્ય થયું, તેના અનુસંધાનમાં કેટલાક પ્રશ્નો ઊભા થાય છે, પરંતુ જે કાંઈ કરવું તે સત્ય ચૂકયા સિવાય કરવું એટલી સમજણ પાકી થઈ ગઈ છે.
ભારતમાં આ પ્રશ્નના અનુસંધાનમાં તત્કાલીન અનેક રાષ્ટ્રભક્તોને મળવાનું થાય છે. સર ફિરોજશા, લોકમાન્ય ટિળક, ગોખલે વગેરે સૌ સાથે પરિચય થયો. ‘‘સર ફિરોજશા તો મને હિમાલય જેવા લાગ્યા, લોકમાન્ય સમુદ્ર અને ગોખલે ગંગા જેવા લાગ્યા. હિમાલય ચડાય નહીં, સમુદ્રમાં ડૂબવાનો ભય રહે, જ્યારે ગંગાની તો ગોદમાં રમાય.'' ગાંધીજીએ પોતે લખ્યું છે. પૂના-મદ્રાસમાં અત્યંત ઉષ્માભર્યો આવકાર અને સહકાર મળ્યો. તે વખતનાં તમામ પ્રખ્યાત દૈનિકો ‘હિંદુ', ‘મદ્રાસસ્ટેન્ડર્ડ’, ‘સ્ટેટ્સમૅન’, ‘ઇંગ્લિશમૅન’ વગેરેએ આફ્રિકાની આ લડતને અગ્રિમતા આપી. ભારતમાં આ બધું રંધાઈ રહ્યું હતું, તેટલામાં ગાંધીને ડરબનથી તાર મળે છે, ‘પાર્લમેન્ટ જાનેવારીમાં મળે છે, જલદી પાછા ફરો.''
આ વખતે તો કુટુંબ સાથે જવાનું છે. પત્ની અને બાળકોને સાવ જુદી જ દુનિયામાં લઈ જવાનાં છે. બૅરિસ્ટર ગાંધીને તે વખતે જીવનની રીતભાત, સભ્યતા, ટાપટીપ વગેરેના ચોક્કસ ખ્યાલો છે અને હવે પોતાના કુટુંબને એ ધારાધોરણ મુજબ તેઓ ઘડવા માટે કટિબદ્ધ પણ થયા છે. યુરોપિયનો જે બેછબે રહે તે ઢબે રહેવાય તો જ પો પડે. પણ એકદમ છલાંગ તો મરાય નહીં એટલે પત્ની માટે સાડીની પારસી ઢબ નક્કી થાય છે, બાળકો
