________________
સામાન્યતાને ઓવારે જન્મેલો મોહન ૫ સાથે તો કિશોરવયથી જ સંસાર શરૂ થઈ ગયેલો. પિતાનો એક પગ સ્મશાનમાં અને એક આ જગતમાં છે, એવી શોકમય પરિસ્થિતિમાં પણ વાસના એના પર વિજય મેળવતી રહે છે. પત્ની માટે પ્રેમ સાચો, પણ એનાં મૂળિયાં આ દેહાસક્તિમાં, એટલે જ એમાંથી હિંદુ પતિનું એકાધિપત્ય જન્મ, માલિકીભાવ પ્રવર્તી અને વહેમનું સામ્રાજ્ય ફેલાય. પરિણામે કંકાસ ! અબોલા ! નાનકડી બાર-તેર વર્ષની કસ્તૂરબાઈ ભલે ઝાઝું ભણેલી નહોતી, પણ સ્વતંત્ર બુદ્ધિવાન તો હતી જ. પતિની નકામી જોહુકમી સાંખી લે એવી દબાયેલી અબળા તો નહોતી જ. દેવદર્શને કે સગાંવહાલાને મળવા જવા માટે વળી પતિની મંજૂરીની શી જરૂર?... આમ, બે કિશોરવયનાં કાચાં પતિપત્નીને સંસાર તો ખટમીઠો જ હોય ને ! વિદ્યાભ્યાસ અને વૈવાહિક જીવન - આમ બે પાટા પર ચાલતી ગાડી કયા સ્ટેશને જઈ પહોચે એ સહેજે સમજાય તેવું છે !
પણ મોટા થઈને કબા ગાંધીના દીવાનપદાનો વારસો ઉજાળવાની શક્યતા સિદ્ધ કરવા માટે કુટુંબીજનો મોહનદાસને વિલાયત બૅરિસ્ટરીનું ભણવા મોકલવાનો નિર્ણય કરે છે. વિલાયતની રંગબેરંગી દુનિયા વચ્ચે જુવાનજોધ દીકરાને ફંગોળી દેવા માટે માનું હૃદય કેમ રાજી થાય ? પણ પરાક્રમોની ક્ષિતિજો વિસ્તારવા આતુર એવો થનગનતો નવજુવાન મા પાસે ત્રણ પ્રતિજ્ઞા કરે છે : “મા, હું માંસ, મદિરા અને સ્ત્રીસંગથી સદા દૂર રહીશ. પણ તું મને જવા દે.''
અને આ પ્રતિજ્ઞાએ વિલાયતમાં સારી પેઠે કસોટી કરી સોનાને તપાવ્યું, ખૂબ તપાવ્યું. પરદેશના નોખા રીતરિવાજ. રોટી મ. ગાં. - ૩
