________________
કારકમીમાંસા
૧૫૧ એ ભાઈ! (ભાઈ૩) તું ક્યાં જાય છે? વિધેયવાચક ને પરિમાણવાચક પ્રથમા – મુંબઈ એક મોટું બંદર છે.
ખરું જોતાં આ પ્રાતિપદિકર્થ જ છે, પછી તે ઉદ્દેશ્ય તરીકે હાય કે વિધેય તરીકે હેય.
સાકર રૂપીઆની ચાર શેર મળે છે (ચાર શેર-ચાર શેર વજનવાળી; લક્ષ્યાર્થ).
દ્વિતીયા૧. કર્મ-દ્વિતીયા વિભક્તિ કર્મના અર્થમાં વપરાય છે. એ વિભક્તિને પ્રત્યય પ્રથમાની પેઠે કંઈ નથી અથવા બને છે. છેકરે ચેપડી લખે છે, એમાં પડી” એ કર્માર્થે બીજી વિભક્તિ છે. છોકરાએ ચોપડી લખી, એમાં પડી કર્મ છે; પરંતુ કર્મને અર્થ લખી’ ક્રિયાપદથી ઉક્ત થયા છે. “લખી” એ રૂપ કર્મણિ છે, માટે કર્મને અર્થ કહેવડાવવા “ચાપડીને દ્વિતીયા વિભક્તિમાં વાપરે યુક્ત નથી; કેમકે તેમ કરવાથી પુનરુક્તિ થાય. આ કારણથી “ચાપડી એનામાર્થે પ્રથમામાં છે. અભિહિત કર્થે પ્રથમામાં છે એમ કહેવાની હરકત નથી. ચોપડી' એ કર્મ છે, છતાં કર્થ ન કહે યુક્ત ન લાગતું હોય તે આજ માર્ગ ખુલ્લે છે. અભિહિત કર્માર્થે પ્રથમામાં છે એમ કહેવું.
“છોકરાએ ચોપડી લખી” એનું સંસ્કૃત વાન પ્રસ્થઃ કિવિતા થાય છે. આમાં પ્રખ્યઃ એ પ્રથમ છે. તે જ પ્રમાણે “છોકરાએ ચોપડી લખી' એમાં પણ ચોપડી' એ પ્રથમામાં છે. ગુજરાતીમાં ભૂતકાળ એ સંસ્કૃત ભૂત કૃદન્તનું રૂપ છે. ઋવિતઃ–ffaો-હિથો-સ્ત્રો. ગુજરાતીમાં રૃનો જ ઘણુ શબ્દોમાં થાય છે–fમત્ર–મળવું; વિષમવસમું; મિષ-મસ; ટિન-કઠણ; વન-fafમળ-સમણું, વગેરેમાંની પેઠે રહ્યોમાંના ફ મ થઈ “લખ્યો” રૂપ થયું છે.
