________________
451.
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
બની, એને કર્મચેતન-જડચેતન-નિચેતન ચેતન બનાવે છે. કર્મધારામાં વહેતી કર્મચેતના, કર્તાભાવે જે કાંઈ ક્રિયા કરે છે, તેનાથી કરાયેલ કર્મથી બંધાય છે અર્થાત્ કર્મબંધ કરે છે. ભવિષ્યમાં કર્મના ઉદયકાળે તે કર્મના ફળને પામી, તે મય થઈ, તન્મય બનનાર કર્મફળ ચેતના બને છે.
આમ જ્ઞાનચેતના ન બની રહેનાર ચેતનની ચેતના, કર્મચેતના અને કર્મફળ ચેતનારૂપે અર્થાત્ નિચ્ચેતન-ચેતનરૂપે કાર્યાન્વિત થાય છે કે જેમાં કર્તુત્વભાવ અને ભોક્નત્વભાવ હોય છે. એ કર્મધારા ચાલુ રહે છે ત્યાં સુધી ચેતન સુખ-દુઃખ, શાતા-અશાતા, શુભાશુભના ચક્રાવામાં, પરિઘ ઉપર, ચક્રાકારે ગતિ કર્યા કરે છે. પરંતુ સાદિ-અનંત કાળની સ્થિતિમાં લઈ જનારી, કેન્દ્ર તરફની આત્મગામી પ્રગતિ કરતો નથી. આ
જ્ઞાન નક્કી કરે કે હું આત્મા છું, પણ શ્રદ્ધા કહે કે “હું ચંદુભાઈ છું!” ત્યાં સુધી અનુભવ કેમ થાય? હું આત્મા છું, ત્રિકાળ શુદ્ધ છું એવી શ્રદ્ધાને પ્રબળ કરે તે જ જ્ઞાન વાસ્તવિક જ્ઞાન છે. આત્માની સાચી શ્રદ્ધા કરવા માટે, આત્માને બધા જ પડખાથી ઓળખવો જરૂરી છે. નય સાપેક્ષ જ્ઞાનથી દૃષ્ટિમાં, વિશાળતા અને ઉદારતા આવતાં, ઉપયોગ સૂક્ષ્મ બને છે, કે જે સૂક્ષ્મ ઉપયોગથી જ ઉપયોગમાં શુદ્ધાત્મા પકડી શકાય છે અર્થાત્ સંવેદી શકાય છે.
ચેતન, જ્યારે કર્મધારામાંથી બહાર નીકળી સમ્યગ્ર દૃષ્ટિ બની સ્વરૂપદષ્ટા થાય છે, ત્યારે જ્ઞાનધારામાં આવે છે. સ્વરૂપદષ્ટા બની, જ્ઞાનધારામાં પ્રવેશેલો ચેતન, હવે જાણતો અને સમજતો થાય છે કે, કર્તાભાવે, કર્મચેતના વડે કરાયેલ ક્રિયાથી કર્મબંધ છે અને તે કર્મચેતનાના પરિણામરૂપે કર્મફળ ચેતના સુખ-દુઃખ, શાતા-અશાતાના વેદનરૂપ
જેનું જે જાતનું બીજ હોય, તે પ્રકારે તે પરિણમે.
