________________
'643. હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
તેને કયો આનંદ આવે? અથવા તો અમુક સાપો પોતાનાથી નાના સાપોલિયાને ખાઈ જાય જે ઝેરી હોય. તે ઝેરી નાના સાપોલિયાને દાંત ન હોવાથી ચાવી ન જતાં ગળી જવા પડે અને તેથી એ સાપોલિયાનું ઝેર પોતાના શરીરમાં વ્યાપી જતાં પોતાને પણ મોતને શરણ થવું પડે; આમ સાપ ખાય છતાં મુખડું તો થોથું એટલે ખાલી ને ખાલી રહે. આમ આ દૃષ્ટાંત આપીને જણાવે છે કે મન જ્યાં ત્યાં ભટક્યા કરે પણ તેમાં તેને કાંઈ આનંદ મળે નહિ અને ઉપરથી વધારામાં અશુભ કર્મ બંધાય. મનના કારણે તો પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ સાતમી નરકગતિના દળિયા બાંધ્યા હતા. ક્ષાયિક સમકિતના ધણી શ્રીકૃષ્ણ અંતિમ સમયે દ્વૈપાયન ઋષિને યાદ કરી પોતાની લેશ્યા બગાડી નરકે ગયા, તેમાં પણ કારણ તો મન જ છે ને ? મનના પાપે જ તંદુલિયો મત્સ વિણ ખાધે-વિણ ભોગવે સાતમી નરકે જાય છે.
આ ૧ ફુટબોલના મેદાનમાં ખેલાડીઓના પગની કીકથી ફંગોળાતા ફુટબોલ જેવી મનની દશા આ ચૌદ રાજલોકમાં છે. કર્મની કીક (લાત) વાગે અને ફંગોળાઈ જવું પડે.
મન અને બુદ્ધિનો આત્મા સાથે સજાતીય સંબંધ છે અને આત્મા તો પરમાત્માની જાતિનો છે. મન અને બુદ્ધિએ લગ્ન પરમાત્મા સાથે કરવા જોઈએ. મન અને બુદ્ધિ એ સૂક્ષ્મતત્ત્વ છે પરંતુ મોહ અને અજ્ઞાનવશ મન અને બુદ્ધિએ વિજાતીય એવા શરીર, ઈન્દ્રિય અને પ્રાણ સાથે લગ્ન કરેલ છે.
જ્યારે મન અને બુદ્ધિ શરીરાદિને બદલે આત્મા-પરમાત્મા સાથે સંબંધ બાંધશે ત્યારે મન અમન થશે અને બુદ્ધિ શાંત થઈ જશે. જેમ મૂળ વગર વૃક્ષ ટકી શકે નહિ તેમ બુદ્ધિનું મૂળ આત્મા છે. આત્માના આધારે મન અને બુદ્ધિ નીકળે છે એ આત્માનો અંશ છે. તેને પાછા આત્મામાં
મોક્ષ જેને જોઈએ છે તેના માટે પુણ્ય અને પાપ ઉભય એક સરખા આત્મા ઉપર આવરણરૂપ છે.
