________________
મળ્યો બોધ સુખસાજ
આવતા પદાર્થોનું જ અસ્તિત્વ છે એ વાત અયોગ્ય છે.
વળી, મન ઇન્દ્રિયોનું અનુગામી છે. આંખ, કાન વગેરે જે સમાચાર મોકલે તેને ભેગા કરી મન તેનું ચિંતન કરે છે અર્થાત્ મન તેનું જ ચિંતન કરી શકે છે કે જે ઇન્દ્રિયોની પકડમાં આવી શકે. ઇન્દ્રિયો જેટલું જાણી શકે છે તેનું જ. ચિંતન, તેની જ કલ્પના મન કરી શકે છે. આત્મતત્ત્વ અતીન્દ્રિય હોવાથી તેને પોતાને કોઈ ઇન્દ્રિય નથી અને નથી તે કોઈ ઇન્દ્રિયની પકડમાં આવતું. મન પણ તેનું ચિંતન કરી શકતું નથી, કારણ કે આત્મતત્ત્વ દૃન્દ્રિયોની પકડમાં આવતું નથી. ઇન્દ્રિયો તેને કદાપિ જાણી શકતી નથી. તેને આંખ દેખી શકતી નથી, કાન સાંભળી શકતા નથી. તે ઇન્દ્રિયોથી આઘે રહી જાય છે અને જે ઇન્દ્રિયોથી દૂર-પાર છે તેનું ચિંતન પણ સંભવતું નથી. ,
આત્મા અચિંત્ય છે, અતીન્દ્રિય છે. પણ તે સ્વાનુભવગમ્ય છે. બીજા બધા પદાર્થોનું જ્ઞાન તો ઇન્દ્રિયો દ્વારા આપણને થાય છે પણ હું છું' એવું સ્વયંનું જ્ઞાન આપણને કઈ ઇન્દ્રિય દ્વારા થાય છે? પ્રકાશનું જ્ઞાન આંખથી થાય છે, ધ્વનિનું જ્ઞાન કાનથી થાય છે પણ છું' એવો જે બોધ આપણને છે તે કઈ રીતે થાય છે?
નિષેધ દ્વારા સ્વીકાર
‘છું' એવો બોધ આસ્તિકને પણ થાય છે અને નાસ્તિકને
૬૦
