________________
પૂજ્ય શ્રી સૌભાગ્યભાઈ
દૃષ્ટિમાં આવતું નથી. એ જ પ્રમાણે, કોઈ પદાર્થ કોઈ પણ કારણે (જેમ કે આડ, વ્યાઘાતાદિના કારણે) દેખાય નહીં એમ બની શકે પણ તેથી કંઈ તેનું અસ્તિત્વ મટી જતું નથી; તેમ અરૂપી હોવાથી આત્માનો અસ્વીકાર થાય છે પણ અરૂપી હોવાનો મતલબ એમ નથી થતો કે તેનું અસ્તિત્વ નથી.
આપણી પાસે પાંચ ઇન્દ્રિય છે. પાંચ ઇન્દ્રિય દ્વારા જે જે પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે તેના જ અસ્તિત્વનો આપણે સ્વીકાર કરીએ છીએ. ધારો કે કોઈ જીવની પાસે માત્ર ચાર ઇન્દ્રિય છે, અર્થાત્ તેની પાસે કાન નથી. તો તેને જગતનું જે જ્ઞાન થાય છે એમાં શબ્દનો સ્વીકાર નથી. ધ્વનિનું અસ્તિત્વ તે સ્વીકારતો નથી. કોઈ જીવની પાસે ત્રણ ઇન્દ્રિય છે તો ત્રણ ઇન્દ્રિય દ્વારા તે જગતને જાણે છે. તેની પાસે આંખ પણ નથી તેથી તેના જગતમાં પ્રકાશ નથી. તે રૂપનો સ્વીકાર કરતો નથી. આમ, જેની પાસે ત્રણ ઇન્દ્રિય છે તેનું જગત ત્રણ ઇન્દ્રિયો દ્વારા જણાતા પદાર્થોમાં જ સમાપ્ત થઈ જાય છે. જેની પાસે ચાર ઇન્દ્રિય છે તેનું જગત ચાર ઇન્દ્રિયો દ્વારા જણાતા પદાર્થોમાં જ સમાપ્ત થઈ જાય છે. જેની પાસે પાંચ ઇન્દ્રિય છે તેનું જગત પાંચ ઇન્દ્રિયો દ્વારા જણાતા પદાર્થોમાં જ સમાપ્ત થઈ જાય છે. પણ તેનો અર્થ એમ નથી થતો કે તેને જેટલા પદાર્થો જણાય છે તેટલા જ પદાર્થોનું અસ્તિત્વ છે. ધારો કે કોઈની પાસે છઠ્ઠી ઇન્દ્રિય છે તો તે પોતાની છઠ્ઠી ઇન્દ્રિયની વિશેષ શક્તિ દ્વારા એવા પદાર્થોના અસ્તિત્વનો પણ સ્વીકાર કરશે કે જે પાંચ ઇન્દ્રિય દ્વારા પકડમાં ન આવતા હોય. તેથી ઇન્દ્રિય દ્વારા પકડમાં
૫૯
