________________
મળ્યો બોધ સુખસાજ
દેખાઈ રહ્યું હતું. જગત સાથેના, પોતાના પરિવાર સાથેના પણ તમામ આંતરિક જોડાણથી તેઓ અળગા થઈ ચૂક્યા હતા. એમ કરતાં આખરી દિન પણ આવી પહોંચ્યો. તેમને બધાને સવારે છ વાગે બંદૂકથી ઠાર મારવામાં આવનાર હતા. અગિયાર જણાને પોતપોતાની કબર પાસે ઊભા રાખવામાં આવ્યા, જેથી ગોળી વાગતાં જ અંદર ઢળી પડે. દોસ્તોવસ્કીનો ક્રમ બીજો હતો. ઘડિયાળમાં છ વાગ્યા અને ગોળી છૂટી. પ્રથમ ક્રાંતિકારી કબરમાં જઈ પડ્યો. દોસ્તોવસ્કી કહે છે કે તેઓ મૃત્યુ માટે પૂરા તૈયાર હતા, જગત આખું જાણે સાવ જુદું જ ભાસતું હતું. દોસ્તોવસ્કી પર ગોળી છૂટવાની જ હતી અને એક ઘોડેસ્વાર મારતા ઘોડે ત્યાં આવી પહોંચ્યો. તે ઝારનો સંદેશ લાવ્યો હતો - તેમનો મૃત્યુદંડ આજીવન કારાવાસમાં પલટાઈ ગયો હતો. બાકી રહેલા દસને જીવતદાન મળ્યું. તેમને પાછા જેલમાં લઈ જવામાં આવ્યા. થોડા સમય બાદ ઝારને મારવામાં આવ્યો, ક્રાંતિકારીઓને જેલમુક્ત કરવામાં આવ્યા. દોસ્તોવસ્કી હવે આઝાદ હતા પણ તેઓ જગત સાથે મોહના તાંતણે જોડાઈ ન શક્યા. ભીતરમાં સંસારની આસક્તિ હવે રહી ન હતી. તેમણે જગતની વાસ્તવિકતા નિહાળી હતી. મૃત્યુને સમીપથી જોયું હતું, સંયોગોની ક્ષણભંગુરતા અનુભવી હતી અને તેથી તેઓ શેષ જીવન અલિપ્ત રહીને, અનાસક્તપણે, જળકમળવત્ જીવ્યા.
ફેરફારનો રસ નહીં
જેમને જીવનની અનિત્યતા, અશરણતા આદિનો બોધ થાય છે
૧૮૨
