________________
અહીં તુલ્યયોગાર્થક સહ નામને બહુવ્રીહિ સમાસ થવાથી સપુત્ર નામને ‘સહાત્ તુલ્યોñ ૭-૩-૧૭૮' થી ર્ પ્રત્યયનો નિષેધ થાય છે. - એ યાદ રાખવું. અર્થક્રમશઃ - પુત્રની સાથે આવેલો. કર્મવાલો. ।।૨૪।
વિો ચાઽન્તરાણે રૂાારકા
રૂઢિ સ્વરૂપ શક્તિના કારણે દિશા સ્વરૂપ અર્થને જણાવનારા વિજ્ઞાવાવળ નામને; રૂઢિ સ્વરૂપ શક્તિના કારણે દિશા સ્વરૂપ અર્થને જણાવનારા વિશાવાવળ નામની સાથે અન્તરાન (બે દિશા વચ્ચેનું અન્તર) સ્વરૂપ અન્યપદાર્થમાં બહુવ્રીહિ સમાસ થાય છે. વૈક્ષિળસ્યા: પૂર્વસ્વાશ્વ વિશો ર્યવન્તરાનનું આ વિગ્રહમાં વૃક્ષિળા નામને પૂર્વા નામનીં સાથે આ સૂત્રથી બહુવ્રીહિ સમાસ. ‘પેળાએઁ રૂ-૨-૮’ થી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ. ‘સર્વાવો ડચાવી રૂ-૨-૬૧′ થી રક્ષિળા નામને કુંવાવ. (અર્થાર્ બાપ્ પ્રત્યયની નિવૃત્તિ.) રક્ષિણપૂર્વા નામને સિ પ્રત્યયાદિ કાર્ય થવાથી ક્ષિળપૂર્ણ વિક્ આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ - દક્ષિણ અને પૂર્વ દિશાની વચ્ચેની દિશા. રૂદ્ધેતિ વિમ્ ? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ રૂઢિ સ્વરૂપ જ શક્તિના કારણે (શબ્દની વ્યુત્પતિના કારણે નહીં) દિશાને જણાવનારા વિજ્ઞાવાવળ નામને તેવા જ વિજ્ઞાવાનળ નામની સાથે અન્તરાત્ત સ્વરૂપ અન્યપદાર્થમાં બહુવ્રીહિ સમાસ થાય છે. તેથી તેન્દયાશ્વ હ્રૌવેર્યાશ્ચ વિશો ર્યવન્તરાનમ્ આ પ્રમાણે વાક્ય જ પ્રયોજાય છે, પરન્તુ દિશાવાચક બંન્ને નામો હોવા છતાં તાદૃશ અન્તરાન્ત અર્થમાં પેન્દ્રી (પૂર્વ) નામને; હ્રૌલેરી (ઉત્તર) નામની સાથે આ સૂત્રથી બહુવ્રીહિ સમાસ થતો નથી. કારણ કે પેન્રી અને ઔવેરી નામો રૂઢિ શક્તિથી દિશા સ્વરૂપ અર્થને જણાવનારા નથી. અર્થ - પૂર્વ અને ઉત્તર દિશાની વચ્ચેની દિશા.
શબ્દમાં અર્થને જણાવવાનું જે સામર્થ્ય વિશેષ છે તેને શકૃતિ કહેવાય છે. જે રૂઢિ અને યોગ - આ બે ભેદથી બે પ્રકારની છે. શબ્દના શ્રવણ બાદ તેની વ્યુત્પત્તિના અનુસંધાન વિના જે અર્થનું જ્ઞાન થાય છે તેને અનુકૂળ શબ્દશક્તિને રૂઢિ શક્તિ કહેવાય છે અને તાદૃશ શક્તિમાન શબ્દને સ્વ શબ્દ કહેવાય છે. દા.ત.
१८
