________________
આકાંક્ષા છે. ઘટીયકર્મતાદિવિષયકશાબ્દબોધનું, ઘટાદ્રિપદ વિના અવિ– પદોમાં અજનકત્વ હોવાથી સ્વાવ્યવહિતોત્તરત્વસંબંધથી ઘટાવિવવિશિષ્ટઞમાપિવવત્ત્વ સ્વરૂપ આકાંક્ષા અવિ પદોમાં મનાય છે, આવી જ રીતે ક્રિયાવાચકપઢો વિના કારકવાચક પદોમાં શાબ્દબોધનું અજનકત્વ હોવાથી
ન
ક્રિયાપદની સાથે કારકપદને આકાંક્ષા મનાય છે. ક્રિયાકારકપદો સ્થળે તત્તપદોના પૂર્વાપરીભાવનો નિયમ ન હોવાથી ટેવવત્તઃ પતિ, પતિ વૈવવત્તઃ ઇત્યાદિ સ્થળે શાબ્દબોધની ઉપપત્તિને અનુસરી ક્રિયાકારકપદોની આસત્તિથી જ નિર્વાહ થઈ જાય છે. તેથી ત્યાં આકાંક્ષાની આવશ્યકતા નથી; એ આશયથી ‘આકાંક્ષા, પ્રત્યય પ્રકૃતિ સ્થળે હોય છે.' તેને જણાવે છે વસ્તુતસ્તુ.. ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે ‘ટ: ર્મત્વમ્' ઇત્યાદિ સ્થળે ઘટીયકર્મતાનો બોધ થતો નથી. અને ‘ઘટમ્’ અહીં ઘટીયકંર્મતાનો બોધ થાય છે. તદનુસાર ઘટીયકર્મતાબોધની પ્રત્યે ઘટપકાવ્યવહિતોત્તર દ્વિતીયાવિ– ભક્તિપ્રત્યયની આકાંક્ષાનું જ્ઞાન કારણ મનાય છે. ‘ઞયમેતિ પુત્રો રાણઃ, પુરુષોઽવસાયંતામ્' ઇત્યાકારક શાબ્દબોધના તાત્પર્યથી કરાએલા તાદશ પ્રયોગ સ્થળે પુરુષની સાથે પણ રાજ પદાર્થને આત્તિ હોવાથી ‘અયમેતિ પુત્ર, રાજ્ઞ: પુરુષોડવસાયંતામ્' ઇત્યાકારક શાબ્દબોધનો પ્રસઙ્ગ આવશે. પદોમાં આકાંક્ષા નથી મનાતી. તેથી ‘આકાંક્ષા નથી, એમ કહીને તે પ્રસંગનું નિવારણ પણ શક્ય નથી.' આવું કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે પુત્રની સાથે રાન પદના તાત્પૂર્યનો ગ્રહ હોવાથી ‘અયમેતિ પુત્રઃ રાજ્ઞઃ પુરુષોડવસાયંતામ્' ઇત્યાકારક શાબ્દબોધ થતો નથી. પરંતુ પુરુષની સાથે રાન પદને તાત્પર્યગ્રહ હોય તો તાદશ બોધ થાય
જ.
-
તાત્વય નિવૃત્તિ - વત્તરિતિ ... ઇત્યાદિ-શાબ્દબોધની પ્રત્યે પ્રયોશ્તા–વકતાની તાદશબોધનેચ્છાસ્વરૂપ તાત્પર્યનું
૧૩૭
