________________
આમ હૃદય અને બુદ્ધિનું મૂળી દર્શન-જ્ઞાન છે. જ્ઞાનદર્શન એ લક્ષણ ગુણ છે. જે પૈતન્યગુણ છે. પ્રદેશપિંડ (અસ્તિ કાયમાં જ્ઞાન-દર્શન ગુણના અસ્તિત્વને અંગે જ તે પ્રદેશ પિડ (અસ્તિકાય)ને શૈતન્ય આત્મા કહેલ છે. જે અસ્તિકામાં જ્ઞાન–દશન ઉપગ નથી તે અસ્તિકાયરૂપ હોવા ઇત અવદ્રવ્ય છે–જડ છે.
કરણ (શરીરાદિ) ના ગભાવ અને ભોગભાવ પણ અંતઃકરણ (ઉપગ) માંથી નીકળે છે. વળી ઉપકરણ તથા અધિકરણનું સર્જન કરનાર પણ ઉપગ છે. કરણ અને ઉપકરણ ઉભયને કામ કરાવનાર એને ચાલાક-સંચાલક અંતઃકરણ (ઉપયોગી છે. વાસ્તવિક નિરાવરણ અવસ્થાની પ્રાપ્તિની સાધના તે ઉપયોગથી ઉપગને પૂર્ણતાએ શુદ્ધ કરવા રૂપ છે.
કરણથી ક્રિયા યથાશક્તિ અભ્યાસ વડે થાય છે. જેમાં જબરજસ્તી કરવાની નથી હોતી. જ્યારે ઉપયોગથી ઉપ ગની ક્રિયા કરવામાં (Compulsion-ફરજિયાત)અનિવાર્યતા હેવી જોઈએ. જે કિયા અનિવાર્યપણે ફરજિયાત કરવી જોઈએ તે વિષે આપણું કેઈ ઇયાન નથી એ મેટા દુર્ભાગ્યની વાત છે. | મોક્ષમાર્ગના ત્રણ તબકકા છે. જેમાં પ્રથમ નિરૂપાર્ષિક જીવન છે. જેમાં કરણની (મન-વચન-કાયાગની) શુદ્ધિ સંયમ અને તપથી છે જે અષ્ટાંગયોગના યમ-નિયમ છે. એ બાહ્ય વ્યક્રિયા છે જેમાં ઉપકરણની પ્રાધાન્યતા છે.
બીજા તબકકામાં આશય અને લક્ષ્ય શુદ્ધિ હોય છે, જે ગથી ઉપયોગની શુદ્ધિની પ્રક્રિયા છે. જેમાં આસન,
