________________
અધિકરણ–ઉપકરણ
પં, પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી જેના વડે કિયા કરાય તેને “કરણ” કહેવાય છે. કરણ એટલે સાધન. આ સાધન બહારનાં હોય તેમ અંદરનાં પણ
હેય.
બહારનાં સાધનોને ઉત્પાદન-વ્યય તેમજ સંગ હોય છે. બહારનાં સાધન બે પ્રકારનાં છે. એક પરક્ષેત્રે રહેલ છે. જ્યારે બીજા સ્વક્ષેત્રે રહેલ છે. બહારના તે બધાં ય સાધન પુદ્ગલના Matter-અર્થાત્ જેને વર્ણ–ગંધ-રૂપ–સ્પેશ અને શબ્દ છે. તથા જે પરિભ્રમણશીલ અને પરિવર્તનશીલ છે. એવું દ્રવ્ય તે પુદ્ગશ્ય બનેલ છે. આમાં સ્વક્ષેત્રે એટલે કે આત્માની સાથે જે સાધને રહેલ છે તેને ફકત “કરણ” કહે. વાય છે જે મન વચન અને કાયમ છે. આ માગ, વચનગ અને કાયયોગ પરક્ષેત્રે રહેલ સાધનેથી કાર્યાન્વિત થાય છે. આવાં બહારનાં જે સાધનની સહાયથી કરણ અર્થાત એગ વડે આત્માને મોક્ષ કરી શકાય, તેવાં તે બહારના સાધનને ‘ઉપકરણ” કહેવાય છે. એથી વિપરીત બહારનાં જે સાધન વડે ભોગ વિલાસ માણવામાં આવે છે. તેવાં સાધનેને “અધિકરણ” કહેવાય છે. ટૂંકમાં ઉત્થાન કરે અર્થાત્ આત્મા. સમીપ લઈ જાય તે ઉપકરણ અને અવનતિ કરે તે અધિકરણ.
ઉપકરણ પુદ્ગલમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય પરંતુ તેમાંથી નવા ઉપકરણ કે અધિકરણનું ઉત્પાદન થાય નહિ ઉપકરણ
