________________
૩૦૦
જ આ !” એવું સંકલિતજ્ઞાન “પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. એ વ્યભિ જ્ઞાનને વળી બે પેટા ભેદ સાદક્ય (સાલક્ષણ્ય) પ્રત્યભિજ્ઞાન અને વૈસદશ્ય (વૈલક્ષણ્ય) છે.
તર્ક અને અનુમાન :-- અનુમાનમાં વ્યાપ્તિજ્ઞાનની જરૂર છે. “વ્યાપ્તિ” એટલે અવિનાભાવ સંબંધ અથવા નિયત સહચર્ય. જેના વગર જેનું ન હોવું તેની સાથે તેને તે પ્રકારને સ બંધ તે અવિનાભાવ સંબંધ. દાખલા તરીકે અગ્નિ વિના ધૂ એનું ન હોવું એ પ્રકારને અગ્નિ સાથેને ધૂમનો સંબંધ છે. આ વ્યાલિત સંબંધમાં ધૂમ અગ્નિને વ્યાપ્ય છે જ્યારે અગ્નિ વ્યાપક છે.
વ્યાપ્ય (ધૂમ) થી વ્યાપક (અગ્નિ)ની સિદ્ધિ થતી અનુમાન થતું હોવાથી વ્યાખ્યને “સાધન” કે “હેતુ” કહેવામાં આવે છે. - અને વ્યાપક (વિ.)ને સા કહેવામાં આવે છે.
ન્ય સાધ્ય અને સાધન બને પરસ્પર સરખી રીતે વ્યાપ્યતા છે, ત્યાંની વ્યક્તિ સમવ્યાપ્ત કહેવાય. જેમકે રૂપથી રસનું અથવા રસથી રૂપનું અનુમાન કરી શકાય છે.
વ્યાતિ તર્કથી નિત થાય છે. દાખલા તરીકે ધૂમ અગ્નિ વિના હેતે નથી. ધૂમ છે માટે અને હવે ઈ. કાં તો કાર્યથી કારણનું અનુમાન થાય કે પછી કારણથી કાર્યનું અનુમાન થાય.
અહમથી, આગ્રહથી, બીજાની પરીક્ષા કરવા કે પોતાની પંડિતાઈનું પ્રદર્શન કરવા યા તે સામાને ઉતારી પાડવા આદિના ઈરાદાથી પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે કે તર્ક કરવામાં આવે તો તે કુતર્કમાં જાય.
