________________
૧૬૩ તે મારું. આપણે આપણામાં જોડાઈએ એટલે કર્મથી છૂટાં થતાં જઈએ. મેહજનિત માનસિક દુઃખ અને દેહજનિત અશાતા વેદનીયના દુઃખથી મુક્ત થવા માટે સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ–ભાવની જ્ઞાન-દયાનરૂપી આંતરકિયા કરવાની રહે છે. બંધ આંખનું જીવન વેદન બહારના બધાંય સંબંધ અને સંપર્કને તેડી નાંખવા કરવાનું હોય છે એ ધ્યાનાવસ્થામાં તે પ્રકારની દૃષ્ટિ કરવાથી તત્સમયે આત્માના સુખનો અનુભવ થાય છે. જેનાથી સકામ (સંકલ્પપૂર્વકની) નિજ રા થાય છે એટલું જ નહિ પણ સર્વથા ઘાતિકને ક્ષય થતાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટે છે. આમ સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રતિજ્ઞા દષ્ટિપાતથી મોહજનિત ભાવે ઊભા રહેતા નથી. તથા અશાતા વેદનીય ઉપર પણ કાબુ મેળવાય છે.
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળના ઝઘડાં મન અને બુદ્ધિથી ચાલે છે. પરંતુ મન અને બુદ્ધિથી ભાવવાના ભાવના ઝઘડા કેઈ કાળે થતાં નથી અને ચાલતા નથી. આત્માના શુદ્ધ સ્વદ્રવ્ય વિક્ષેત્ર સ્વકાળ અને સ્વભાવનું જ્ઞાન અને ધ્યાન થાય તે આ કાળમાં પણ છવ, નિશ્ચયથી આત્મસુખની ઝલક મેળવી શકે છે-ઝાંખી કરી શકે છે. આત્મા સ્વ. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવને ભક્તા બને તે સુખી થાય. આત્મા પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાવને ભક્તા બને રહેશે તે દુ:ખીને દુ:ખી રહેશે.
દ્રવ્યની વિસ્તૃત વિચારણા એટલે આત્મશાક, અધ્યામશાસ, જીવ વિજ્ઞાન અને પદાર્થવિજ્ઞાન કે ભૌતિકશાસ્ત્ર, નદર્શનમાં જવા માટે જીવવિચાર છે અને જીવ-અજીવ માટે પંચાસ્તિકાયસાર તત્ત્વાર્થસૂત્ર આદિ છે.
ક્ષેત્રની વિસ્તૃત વિચારણા એટલે ભૂગોળ અને ખગળશાસ્ત્ર જૈનદર્શનમાં ચૌદ રાજલકથી ક્ષેત્રની વિચારણા ક્ષેત્ર
