________________
૧૫૮
આમ ભાવ જ કાળ રૂપે પિરણમે છે. આપણા સ’સારી જીવાના જે ભેાકતાભાવ અર્થાત્ લાગણી ભાવ છે તે જ કાળ છે. આપણા કર્તાભાવ નથી. પ્રતિ સમયે આપણે આપણ ઉપયાગને વેદીએ છીએ, અર્થાત્ ભોગવીએ છીએ, તે આપણા લાગણીના ભાવને કાળ કહેલ છે. બાકી પુગલ દ્રવ્યના ક્રિયાત્મક ક્રમિક અનિત્ય ભાવને જે કાળ કહ્યો છે, તે વ્યવહાર કાળ છે. વળી કાળ જેવુ સ્વતંત્ર » અસ્તિ કાયરૂપે અસ્તિત્વમાં છે જ નહિ. કાળ એ તે પર્યાય પરિવર્તન છે. એટલે જ કાળ આખરે તે આળખાય છે પુદ્ગલ, પાવન, અ પુદ્ગલ પરાવર્તન એ રીતે જ શુદ્ધ એવા સિદ્ધ પરમાત્માને કાળ છે જ નહિ, તે તે કાળાતીત અર્થાત્ અકાલ એટલે કે ત્રિકાળ અકય છે. કાળ છે તે જ દુઃખ છે. કારણ કે કાળ છે, તેા ભાવિ છે, અને ભાવિ છે તો ભવ છે, કે જે ભાવ સાથે જન્મ-જરા-વ્યાધિમૃત્યુ અને તેના દુઃખ સકળાયેલાં છે. વળી ભવ છે તેને ભાવિ છે અને તેને વર્તમાન છે. વમાન જેને છે, તેન કાંઈ ઈતિહાસ છે કે જે ઇતિહાસ એને ભુતકાળ છે. આમ ભવભ્રમણના અંત એટલે કાળનેા અંત.
કાળ એ કર્યા સ્મૃતિ છે કે કયાં તે સપનું છે. સ્મૃતિ અને સપનાં મીઠાં ચ હાય અને માઠાં ય હાય અર્થાત સાશ પણું હાય અને નરસાં પણ હોય જ્યારે આનંદ સ્વરૂપ મસ્તી અકાલ છે.
ભાવ એ મન:સ્થિતિ છે. હૃદય સ્પંદન છે-ઊમિ છે, લાગણી છે–વેદન –છે અનુભૂતિ છે. આત્મા એની પરમાત્મ અવસ્થામાં, શુદ્ધાવસ્થામાં, સ્વભાવદશામાં હાય જે સચ્ચિદાન
